Parasitaire ziekten: schapen en geiten

*Cryptosporidium parvum* bij lammeren

* Diarree (bleek geel tot groen), gewichtsverlies, dehydratatie en sterfte (zeldzaam)
* Zelden cryptosporidiose bij dieren >1 maand
* Mortaliteit kan optreden, ook zonder menginfectie

Welke Giardia duodenalis assemblages komen voor bij schapen en geiten?

* A, B en E
* E is het meest voorkomend → niet zoonotisch

Giardia prevalentie Belgie kHKWs

* 80-100% bedrijven positief

Giardiose kHKW

* Meeste infecties asymptomatisch
* Er kan **chronische diarree bij lammeren** ontstaan
* Verminderde groei en gewichtsverlies
* Moeten hygiëne verbeteren
* diagnose en behandeling → zie rund → Fenbendazole p.o. 3d

Welke Eimeria species zijn meest pathogeen?

* **Eimeria ovinoidalis** bij schaap
* **Eimeria ninakolyakimovae** bij geit
* → zijn diersoort specifiek

Welke dieren zijn het meest gevoelig voor coccidiose?

* Lammeren van 1-2 maanden
* Zowel op __stal__ als __weide__

Klinische coccidiose kHKW

* Diarree met eventueel bloed
* Koorts kan, maar hypothermie ook
* Gedaalde eetlust, gewichtsverlies, dehydratatie,
* Sterfte → coccidiose is enorm pathogeen

Subklinische coccidiose kHKW

Verminderde eetlust en groei

Diagnose coccidiose

* Vermoedelijke diagnose o.b.v. klinische symptomen en anamnese, bevestigen met mestonderzoek.
* bv. lam rond 6w met diarree en verminderde eetlust + slechte hygiene op bedrijf
* **Kwalitatief onderzoek**: identificatie Eimeria species.
* (Kwantitatief onderzoek: McMaster)
* hoge uitscheiding mogelijk!
* bij acute coccidiose mogelijks nog geen uitscheiding

De __species terugvinden is belangrijker__ dan de hoeveelheid uitscheiding.

Behandeling coccidiose

* Heel efficiënt, eenmalige behandeling is voldoende
* Dicluzaril p.o. of toltrazuril p.o. (cfr rund)

Preventie coccidiose kHKW

* hygiene + geen te hoge besmettingsgraad
* (plan b: metafylactische behandeling op leeftijd van 4w)

Belangrijke verschillen met runderen maagdarmwormen (8)

* Weideseizoen is bij schapen langer
* Verschillen tussen nematoden in verband met weidebesmetting
* Weidebesmetting kan snel stijgen (kleiner fecesreservoir)
* Ooien grazen meestal samen met lammeren
* Groot belang van de 'peri-parturient rise' (geen groot gevaar wanneer vroeg in jaar en op stal gehouden)
* Ooi gevoeliger voor infecties
* Geïnhibeerde larven ontwikkelen zich (Haemonchus)
* Hogere worm ei-uitscheiding → Haemonchus

Belangrijkste maagdarmwormen schaap en geit

* Haemonchus contortus → lebmaag
* Teladorsagia (Ostertagia) circumcinta → lebmaag
* Trichostrongylus spp → lebmaag en dd
* Nematodirus spp. → dunne darm

Wanneer is Nematodirus infectieus?

* Pas als L3 uit het ei komt → dit gebeurt na langdurige koudeprikkel (winter) gevolgd door een warmteprikkel (lente)
* **Lenteprobleem** → komen allemaal tegelijk vrij → overleven slechts enkele weken op de wei

Risicofactoren Nematodirus (5)

* Lange (late) koudeprikkel, gevolgd door warm weer.
* Lammeren op een wei waar vorig jaar ook lammeren stonden.
* Enkel lammeren zijn gevoelig (immuniteit).
* Lammeren oud genoeg om gras te eten (**6-12 weken**)
* Co-infecties (coccidiose): zelfde leeftijd
* Stress (drielingen, 'lapmoeder', oude of jonge ooi, ...)

Pathologie Nematodirus

* Ziektetekens worden veroorzaakt door larvaire stadia.
* Zien bij lammeren diarree, vermageren, dehydratatie, dorst en sterfte.
* DDX = coccidiose

Epidemiologie Haemonchus contortus (4)

* L3 overleven niet op de weide → in de voorjaar 100% vd parasieten in de ooien
* overwintert in de ooi → ‘**peri-parturient rise**’
* hoge ei-uitscheiding
* L3 ontwikkelt snel bij warm weer → snelle stijging van weidebesmetting

Peri-parturient rise Haemonchus

Er is een immunosupressie rond de partus. Wormen gaan dan veel eieren produceren die de wei gaan contamineren.

Ziektetekens bij Haemonchus infectie

* Bij lammeren __en__ schapen
* **Anemie** (bloedzuigende wormen)
* (Submandibulaire) **oedeem**
* Donkere keutels, vermageren, sterfte
* **Geen diarree!**

DDX Haemonchus

Leverbot → als op natte weide!

Volgorde van parasieten op de weide

**Nematodirus** spp. → **Haemonchus** contortus → **Teladorsagia** circumcinta → **Trichostrongylus** spp.

Ziektetekens Teladorsagia

* Lammeren
* Diarree, vermageren
* Late zomer/herfst.
* (Soms lente door hypobiose) → almost never

Kenmerken Trichuris ovis (5)

* Zweepworm dikke darm
* Eieren kunnen ook op stal ontwikkelen
* Graaft in epitheel en gaat capillairen aanbijten = **hematofaag**
* **Meestal lichte infecties** die onopgemerkt blijven
* Soms zware stalinfecties op vuile bedrijven → typhlitis (caecum ontsteking) en diarree met bloed

Trichostrongylus soorten

* T. axei in lebmaag, maar is minder van belang
* T. colubriformis en T. vitrinus in dunne darm

Trichostrongylus in dunne darm (6)

* Atrofie villi dd
* Verminderde darmmotiliteit
* Verminderde enzym activiteit
* Ontsteking lamina propria
* Typisch **donkerkleurige diarree** = black scour, in **herfst en vroege winter**

Trichostrongylus geeft vooral problemen bij ... ?

(Oudere) lammeren. Minder frequent bij volwassen schapen.

Trichostrongylus komt vaak samen met … voor

Teladorsagia circumcinta

Diagnose maagdarmwormen khkw

* Indicatie op basis van symptomen, seizoen, weer, leeftijd en ontwormingsschema
* Bevestigen met mestonderzoek: McMaster of MiniFlotac
* schapenhouders more likely to do it

Cutoff waarde Nematodirus

100 EPG

→ grens lager → nematodirus eieren zijn zo groot en zwaar → wij missen altijd wat eieren dus is een __onderschatting__

Cutoff waarde strongyliden

500 EPG

→ hoger dan bij rund

Waarom worden lammeren met diarree best niet bemonsterd?

Kunnen een vals negatief resultaat geven door verdunning

Problemen bij mestonderzoek (4)

* Bemonsteren op wei
* Meerdere stalen nodig
* Invloed van fecesconcentratie (verdunning)
* Interpretatie van de resultaten

Monstername voor mestonderzoek

* verse faeces rectaal of van de grond (boven op mestplak → bodemmateriaal vermijden)
* koel bewaren (niet invriezen)

Behandeling maagdarmwormen

Verschillende opties:

* (Benzimidazoles p.o.: albendazole of fenbendazole)
* Bij geiten hogere dosis: x1.5.
* Gebruik wordt niet aangeraden wegens resistentie!
* **Macrocyclische lactonen**
* Ivermectine SC → pijnlijke injectie
* Moxidectine (p.o.) heeft persisterende werking van 5 weken → andere ML ±geen bij kHKWs
* Resistentie → in minder mate
* **Monepantel p.o** → specifiek voor kleine HKW
* geen kruisresistentie met andere anthelmintica
* zien wel al resistentie
* marketed as useful during quarantine

Preventie maagdarmnematoden

* Weidebeheer: minder weidebezetting (15-20 per hectare), rotatie
* Preventief ontwormen

Klassiek ontwormschema

* Ooi ontwormen bij de partus (niet bij melkproductie)
* tegen peri-parturient rise
* Lammeren regelmatig ontwormen tijdens weideseizoen:
* Macrocyclische lactonen
* **Ivermectine SC: 1x per maand**
* **Doramectine IM: 1x per maand**
* **Moxidectine PO: op 4 en 12 weken**
* Bij quarantaine **Monepantel PO**
* nadeel: oveconsumptie anthelmintica → resistentie!

Definitie van resistentie

= Wanneer in een populatie een groter aantal individuen de aanbevolen dosering anthelminthicum overleeft dan in een gevoelige populatie (10%)

→ erfelijk!

Nevenresistentie

Resistentie tegenover een anthelminthicum is het resultaat van selectie door een anthelminthicum met een **gelijkaardig werkingsmechanisme**.

Komt frequent voor.

Kruisresistentie

Resistentie tegenover een anthelminthicum is het resultaat van selectie door een anthelminthicum met een **verschillend werkingsmechanisme**.

Is eerder zeldzaam → minder belangrijk

Multipele resistentie

* Resistentie tegenover anthelminthica met verschillende werkingsmechanismen (t**en gevolge van selectie met elke groep**).
* Komt meer en meer voor wereldwijd
* → als je beginnende resistentie ziet → switchen!

Resistentie in Vlaanderen kHKW

* Op 1/3 van de bedrijven waar ML worden gebruikt, zien we resistentie
* Resistentie tegen benzimidazoles op alle bedrijven

Factoren die resistentie ontwikkeling beïnvloeden

* Onderdosering
* Behandelingsfrequentie
* Langdurig gebruik van dezelfde groep anthelminthica
* Tijdstip van behandelen: *refugia* zo groot mogelijk houden
* Proportie behandelde dieren: *refugia*

Refugia

Deel van de wormpopulatie die ontsnapt aan selectiedruk

Met welke test kunnen we resistentie meten?

* **FECRT** = faecal egg count reduction test
* We verwachten normaal een reductie van 90-95% na behandeling
* Gebruiken hiervoor MiniFlotac → gevoeligheid 5 epg
* Nemeen individuele stalen of mengstalen

Hoe kunnen we resistentie uitstellen/vertragen?

* Quarantaine en behandeling van aangekochte dieren
* Correct doseren (wegen), vasten (BZ)
* Gebruik geen BZ, tenzij gecontroleerd wordt of ze (nog) werken
* Niet verplaatsen naar zuivere wei bij behandeling
* Niet elk jaar dezelfde klasse anthelminthica gebruiken
* Test jaarlijks de werkzaamheid van de gebruikte anthelminthica
* Niet te vaak ontwormen

Strategieën voor doelgericht ontwormen

* Targeted treatment (TT): Heel de kudde, enkel wanneer nodig
* Targeted selective treatment (TST): Individuele lammeren, enkel wanneer nodig

Criteria voor behandeling

* Morbiditeit: diarree (dag = score bevuiling achterhand), anemie (FAMACHA = kleurkaart)
* Productie: gewicht, conditiescore (BCS)
* Parasitologisch: uitscheiding wormeieren

FAMACHA

* kleurkaart voor anemie
* kijken naar conjunctiva
* enkel gebruikt voor Haemonchus

‘dag’ score

* bevuildheid van de achterhand bepalen
* score van 1-5

Voordelen gebruik van dag score en FAMACHA als criteria voor behandeling

* Goedkoop
* Verminderd gebruik van anthelminthica
* Dieren worden regelmatig onderzocht
* Goede genetische correlatie met 'breeding values' voor productiviteit → slechte presteerders niet aanhouden

Nadelen gebruik van dag score en FAMACHA als criteria voor behandeling

* Veel werk
* Niet specifiek: andere oorzaken van symptomen
* FAMACHA alleen voor Haemonchus
* Lage gevoeligheid → productiviteit blijft niet altijd goed
* Loopt achter de feiten aan → dier al symptomen

BCS als criteria voor behandeling

* score 1 en 2: uitgemergeld tot mager → **behandelen**
* score 3-5: **niet behandelen**

Gewichtstoename als criteria voor behandeling

* 1 of 2x per maand wegen
* verschillende mogelijkheden
* gewichtsaanzet 20% minder dan voorzien → **behandelen**
* 10% beste groeiers → **niet behandelen**

Voordelen van het gebruik van BCS en gewicht als criteria voor behandeling

* Productiviteit blijft goed
* Verminderd gebruik van anthelminthica
* Werkt voor alle maagdarm-nematoden
* Houdt rekening met gastheer-parasiet interactie
* Slechte presteerders niet aanhouden

Nadelen van het gebruik van BCS en gewicht als criteria voor behandeling

* Veel werk en/of investering nodig (automatisatie)
* Niet specifiek: andere oorzaken van symptomen

Mengstalen voor mestonderzoek als criteria voor behandeling

* max 10 stalen
* 4 tal verse keutels per lam in plastic zak
* bodemmateriaal en gras vermijden (vrijlevende nematoden)
* grondig mengen → kneden
* koel bewaren
* op aanvraagformulier vermelden: mengmest

Interpretatie mestonderzoek voor behandeling

* targeted treatment, TT
* **alle dieren behandelen als gemiddelde EPG te hoog**
* nematodirus > 100 EPG → behandelen
* strongyliden > 500 EPG → behandelen
* nemen klinische beeld ook mee in beslissing!
* targeted strategic treatment, TST
* **individuele** dieren behandelen als EPG te hoog
* nematodirus > 100 EPG → behandelen
* strongyliden > 500 EPG → behandelen
* dieren met EPG > gemiddelde van de groep behandelen

Alternatieve controlemaatregelen

* Proteïnerijke voeding → hard/costly to add feed for sheep
* Planten met anti-parasitaire bestanddelen (bv tannines): klaver, esparcette, chicorei
* Koperoxide partikels (Haemonchus)
* Genetische selectie → op basis van FEC, op basis van morbiditeitsparameters (dag score)
* Vaccinatie (Haemonchus)

Welke Moniezia species zien we bij schaap en geit?

Moniezia expansa

Diagnose Moniezia

Aantonen proglottiden of eieren in feces

Monieziosis khkw (6)

* lintworm in dd
* vrij hoge prevalentie?
* infectie via opname tgh: mosmijten
* PPP: ±40 d
* geen ontwikkeling van immuniteit
* weinig pathogeen → soms obstructie bij lammeren

→ zie rund

Behandeling Moniezia

Benzimidazoles p.o. = albendazole of fenbendazole (dubbele dosis)

Epidemiologie Skrjabinema

* kleine nematoden in DD
* vrouwelijke worm legt eieren peri-anaal en op perineum
* PPP < 30d

Symptomen Skrjabinema infectie

* Peri-anale jeuk en onrust
* Bij erge jeuk en onrust kan een verminderde productie optreden
* Meestal op stal (melkgeiten) → schuren met achterzijde tegen muuren etc.

Diagnose Skrjabinema

Tape-strip van anus op draagglaasje. Hierop kunnen we dan eieren aantonen → typische asymmetrische vorm

Behandeling Skrjabinema

Macrocyclische lactones gecombineerd met hygiënische maatregelen

Leverbot

* Grote leverbot = Fasciola hepatica
* Kleine leverbot = Dicrocoelium dendriticum
* Epidemiologie → zie rund

Welke stadia van Fasciola hepatica zijn belangrijk?

* Migrerende adolescaria in de lever
* Volwassen leverbotten in galgangen

\
Schapen zijn zeer gevoelig voor Fasciola infecties → geen immuniteitsopbouw, geen leverfibrose dus alle leeftijden gevoelig

Acute fasciolis (3)

* Anorexie
* Gezwollen abdomen
* Plotse sterfte
* (o.a. door secundaire infectie met Clostridium novyi)

Chronische fasciolis (8)

* Productievermindering
* Anorexie
* Anemie → belangrijk voor de diagnose!
* Oedeem
* Ascites
* Diarree
* Knarsetanden
* Sterfte

→ hoeven niet allemaal op te treden!

DDX Fasciolis

Haemonchus (als op droge weide en geen diarree)

Diagnose Faciola hepatica

* anamnese, symptomen → vochtige wei voor tgh
* mestonderzoek
* aantonen Fasciola eieren → vanaf 8-14 weken p.i.
* sedimentatie-flotatie of MiniFlotac met ZnCl2
* botvanger → zeefmethoden
* als 1 diere eieren heeft dan heb je je diagnose
* autopsie! → leverbotten in galgangen

Behandeling Fasciola

* **Closantel p.o.** of **SC**
* werkt ook tegen Haemonchus (DDX)
* enkel tegen volwassen leverbotten
* Benzimidazoles:
* Albendazole PO; volwassen leverbot → hogere dosis
* **Triclabendazole PO**: __juveniele__ en volwassen leverbot (resistentie!) → als nog niet resistent = de voorkeur

Diagnose Taenia hydatigena cysticercose

* Vaak toevalsbevinding (autopsie) of slachthuisbevinding (afgekeurd)
* Zien cysticerci op lever, buikholte en mesenterium

Preventie Cysticercose

* egh = hond → geen slachtafval aan honden voeren
* honden ontwormen met praziquantel

Welke longwormen zijn belangrijk?

Kleine longwormen:

* **Muellerius capillaris!** → volwassen worm in parenchym
* Protostrongylus rufescens → volwassen worm in bronchiën
* Cystocaulus ocreatus

Epidemiologie kleine longwormen

* PPP: 5-6 weken → L1 in faeces
* tgh: slakken
* volwassen wormen in longen
* protostrongylus → bronchien
* m. capillaris: parenchym
* weinig immuniteit

Schade kleine longwormen

* Muelleris → boven het long oppervlak uitstekende nodulen
* Protostrongylus → bronchitis

Bij __schapen__ meestal __asymptomatische__ infecties, __geiten__ gaan soms __hoesten__

Diagnose longworm

* Enkel als er symptomen zijn
* Gaan in verse mest op zoek naar L1 larven met Baermann methode
* Larven zijn makkelijk te herkennen

Behandeling longworm bij schaap

* Doramectine i.m.: meest aangewezen
* Ivermectine s.c. ('off label')
* Moxidectine p.o. ('off label')
* geen preventieve maatregelen

Behandeling longworm bij geit

* Ivermectine s.c. (niet geregistreerd)
* Eprinomectine pour-on (niet geregistreerd)
* geen preventieve maatregelen

Cyclus toxoplasma gondii

* EGH = katachtigen
* In de kat geslachtelijke vermenigvuldiging en uitscheiding oöcysten
* Oöcysten sporuleren in de buitenwereld en zijn dan infectieus.
* TGH kunnen geïnfecteerd worden (ook mens)
* Kat wordt besmet door weefselcysten TGH

Toxoplasma genotypes

I, II en III

Meerderheid van de kudde is besmet, meestal met genotype II

Besmetting schapen met Toxoplasma

* orale opname gesporuleerde oocysten
* **exogene** transplacentaire transmissie! → infectie met parasiet **tijdens** de dracht

Pathogenese Toxoplasma

* Sporozoïeten dringen in darmwand
* Tachyzoïeten kunnen zich over het hele lichaam verspreiden via het bloed (parasitemie)
* zo kunnen uterus en placenta geïnvadeerd worden
* gaan vermenigvuldigen in placenta en foetus 10-20d p.i.
* placentitis → abortus

Abortus door Toxoplasma

Vooral bij eerste dracht

* Begin van de dracht: foetale sterfte, resorptie
* Voor dag 120: abortus
* Na dag 120: gezonde, immune lammeren

Zoonotisch aspect Toxoplasma

* abortus bij primo-infectie tijdens zwangerschap
* congenitale afwijkingen

Diagnose Toxoplasma

* **Focus op placenta** → placentitis belangrijkste oorzaak abortus
* Snelle degeneratie en kleine necrotische letsels op cotyledonen
* Letsels bevestigen met immunohistochemie en PCR
* Foetus minder onderzocht.
* (Kunnen necrotische vlekjes zien op de lever en non-purulente meningo-encephalitis. Bevestigen met PCR. )
* Antilichamen bij foetus

Behandeling Toxoplasma

Geen

Preventie Toxoplasma (4)

* Knaagdieren bestrijden, kattenpopulatie controleren?
* Geaborteerde foeti verwijderen
* Geen oppervlaktewater als drinkwater; rivieren vaak gecontamineerd met oöcysten
* Vaccin, maar hier niet op de markt → werkt wel goed

Teken bij schapen en geiten

cfr rund

Belangrijkste mijt bij het schaap

Psoroptes

→ op oren en flanken

Pathogenese Psoroptes schaap

* Immuun gemedieerde allergische reactie tegenover de faeces van de mijten
* Inflammatie, erytheem, wolverlies en __zeer erge jeuk__
* Schuurletsels → flarden wol aan de dieren = indicatief

DDX hevige jeuk

* schurftmijten
* luizen (minder erge jeuk)

Mijten bij de geit

* Sarcoptes als __kopschurft__, maar kan over hele lichaam verspreiden
* Chorioptes als pootschurft, __vaak subklinisch__
* Psoroptes vooral op __oren__ en flank

Diagnose mijt

* Symptomen en lokalisatie zijn indactief
* Bevestigen met huidafkrabsels
* direct onderzoek → als negatief: indirect onderzoek
* Serologie
* hoge Se en Sp
* detecteert Ab vanaf 2 weken p.i.

Behandeling mijt

* Macrocyclische lactonen 2 x met 7 dagen interval:
* **Ivermectine SC, Doramectine IM**
* Topicale acariciden 2 x met 7 dagen interval: **Foxim**
* (wassen en sprayen bij de geit, dipping bij schaap en geit). → Dippen is het meest efficiënt.

Welke steekluizen zien we bij schaap en geit?

* Linognatus ovillus bij schaap
* Linognatus stenopsis bij geit
* = diersoortspecifiek + **zeldzaam**

Welke bijtluizen zien we bij schaap en geit?

* **Bovicola (damalinia) ovis** bij schaap
* **Damalinia caprae** bij geit
* = diersoortspecifiek

Symptomen (+diagnose) bijtluizen

* Jeuk, schuurletsels en wolverlies
* Vooral in de winter
* Diagnose: symptomen + huidafkrabsel (microscopisch onderzoek)