ustroje polityczne współczesnych państw

sprawowanie władzy

sprawowanie władzy

uczestnictwo w procesie decydowania o ważnych sprawach państwa i o sposobie ich realizacji

sprawowanie władzy polega na:

• podejmowaniu decyzji

• kontrolowania czy decyzje te są wprowadzane w życie przez odpowiednie instytucje

• dbaniu o bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne

• decydowaniu o sposobie uzyskiwania i pomnażania majątku

podmioty władzy

1. suwerenny podmiot zbiorowy (lud / naród)

2. organy państwowe

suwerenny podmiot zbiorowy (lud / naród)

ogół obywateli danego państwa, sprawujący rządy bezpośrednio lub za pośrednictwem swoich przedstawicieli

organy państwowe

kształtują politykę państwa i działają w jego imieniu

podział organów państwowych

1. ze względu na skład

   • organy jednoosobowe

   • organy kolegialne

2. ze względu na obszar działania

   • centralne

   • terenowe

3. ze względu na rodzaje zadań

   • prawodawcze

   • wykonawcze

   • sądownicze

   • kontrolne

   • regulacyjne

4. ze względu na sposób powoływania

   • wyłaniane w wyborach

   • wyłaniane z nominacji

środki sprawowania władzy

• środki władcze

• środki niewładcze

środki władcze

ich użycie polega na wydawaniu określonych nakazów lub zakazów, np. akty prawne

środki niewładcze

mają charakter bezpośredni i zmniejszają dystans między rządzącym a rządzonymi, np. spotkania z obywatelami

systemy sprawowania władzy

• system autokratyczny

• system demokratyczny

system autokratyczny

• władca nie podlega kontroli ze strony innych organów państwowych

• władca decyduje o dystrybucji nagród i kar oraz skupia w swoich rękach wszystkie kompetencje decyzyjne

• rządy odbywają się bez udziału obywateli, a posłuch w społeczeństwie jest wymuszany

• charakterystyczne dla monarchii absolutnych oraz ustrojów autorytarnych i totalitarnych

system demokratyczny

• władza jest podzielona między różne organy państwowe, które zobowiązują się do przestrzegania praw i wolności obywatelskich zagwarantowanych zazwyczaj w konstytucji

• cenione są prawa człowieka

• cechuje się wysokim stopniem uczestnictwa obywatelskiego w procesie ustanowiania prawa

forma rządu

zbiór zasad określających relacje łączące naczelne organy władzy państwowej oraz ich organizację

podział form rządu ze wzg. na sposób wyłaniania organów władzy państwowej

1. monarchie

2. republiki

podział form rządu ze wzg. na system polityczny

• parlamentarno-gabinetowy

• prezydencki

• kanclerski

• semiprezydencki

• parlamentarno-komitetowy

• superprezydencki

forma państwa

obejmuje nie tylko formę rządów i system polityczny; lecz także reżim polityczny, czyli sposób sprawowania włądzy oraz ustrój terytorialno-prawny

podział form państwa ze wzg. na sposób sprawowania władzy

1. monarchie

   • absolutna (władza nie jest kontrolowana)

   • konstytucyjna (władza ograniczona konstytucją)

   • parlamentarna (władza ograniczona parlamentem)

2. republiki

   • totalitarna

   • autorytarna

   • demokratyczna

podział form państwa ze wzg. na ustrój terytorialno-prawny

• jednolita ← państwa unitarne

• złożona ← państwa będące unią realną, konfederacją lub federacją

podział monarchi na podstawnie wyłaniania następnych władców

1. dziedziczna

2. elekcyjna

porządek sukcesji

zbiór norm rozstrzygających kto przejmie władzę po śmierci, abdykacji lub detronizacji władcy

rodzaje porządku sukcesji

1. zasada primogenitury - tron dziedziczy najstarszy syn lub najstarszy męski potomek w linii prostej

2. zawarcie porządku sukcesji w specjalnym akcie prawnym

   • w Szwecji, Danii i Norwegii w przypadku śmierci władcy bez pozostawienia leganego następcy prawo wybory nowego monarchy przysługuje parlamentowi

   • w Belgii obecny król może wyznaczyć swojego następcę, jednak musi on zostać zaakceptowany przez parlament

rola głowy państwa w republice (prezydenta)

• system prezydencki ← duże znaczenie

• system parlamentarno-gabinetowy ← małe znaczenie

funckje prezydenta

• formowanie rządu

• zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu

• reprezentowanie państwa na arenie międzynarodowej

• rola arbitra dbającego o właściwe działanie organów władzy państwowej

• ochrona konstytucji i ustroju państwa

  • przez korzystanie z prawa weta

  • kierowanie wniosków do sądu lub trybunału konstytucyjnego

• inicjatywa ustawodawcza

• możliwość zarządzania referendum w sprawie ważnej dla narodu

• zwierzchnictwo nad wojskiem

• prawo łaski - prawo do ułaskawienia

rodzaje sposobów wyboru prezydenta

1. wybory bezpośrednie (np. Polska)

2. wybory pośrednie - na prezydenta głowsuje kolegium elektorów wskazanych przez społeczsństwo (np. w USA)

3. wybory przez parlament (np. Turcja)

4. wybory przez orzszerzony parlament, tzn. przez parlament i innych reprezantantów społeczeństwa (np. Niemcy)

kolegialne głowy państwa - gdzie występują?

Andora, Bośnia i Hercegowina i Szwajcaria

parlament

kolegialny organ obradujący nad sprawami danego państwa lub jego części

podział parlamentu ze wzgl. na strukturę

1. parlament jednoizbowy, np. państwa unitarne, Dania, Finlandia, Norwegia, Islandia, Szwecja, Litwa, Łotwa, Estonia

2. parlament dwuizbowy podzielony na izbę wyższą (uprzywilejowane warstwy społeczeństwa) i izbę niższą (demokratyczny skład reprezentujący obywateli)

charakter parlamentu

• reprezentujące jednostki podziału terytorialnego (Włochy, Hiszpania)

• reprezentujące jednostki samorządowe (Francja, Holandia)

• reprezentujące izbę korporacyjną

funkcje parlamentu

• ustawodawcza

• ustrojodawcza

• kreacyjna

• kontrolna

funkcja ustawodawcza

• uchwalanie aktów prawnych powszechnie obowiązujących na terenie danego państwa

• upoważnienie głowy państwa do ratyfikacji lub wypowiedzenia umów międzynarodowych

funkcja ustrojodawcza

• ustalenie funtamentalnych norm konstytucyjnych, czyli takich, które są podstawą systemu prawa obowiązującego w danym państwie

funkcja kreacyjna

• wpływ na formowanie rządu (np. wotum zaufania)

• powoływanie i odwoływanie osób wchodzących w skład najważniejszych organów państwowych

funkcja kontrolna

• podjęcie uchwał o pociąganie członka rządu do odpowiedzialności za naruszenie konstytucji, ustaw lub za inne wykroczenia

• tworzenie komisji do badania określonych spraw

• wnoszenie interpelacji poselskich

• kontrola polityki rządu

• uzyskiwanie informacji o działaniach określonych organów i instytucji publicznych oraz ich ocena

• zapobieganie nadmiernej koncentracji władzy w rękach organów wykonawczych

• kontrolowaie i hamowanie działań innych organów

inicjatywa ustawodawcza

prawo do przedstawiania swoich projektów

tryby parlamentu

1. sesyjny - tylko w określonych momentach (Wielka Brytania, Francja)

2. permanentny - stale, bez przerw (Niemcy, Polska)

organy wewnętrzne parlamentu

1. kierownicze jednoosobowe (np. marszałek, spiker lub przewodniczący)

2. kierownicze kolegialne (np. prezydia i konwenty)

3. pomocnicze (np. komitety, komisje)

zasada jawności obrad

zgodnie z nią posiedzenie parlamentu, akty prawne i materiały będące przedmiorem obrad są dostępne dla wszystkich zainteresowanych ← są wyjątki!

mandat parlamentarny

zbiór uprawnień i obowiązków parlamentarzysty; dzieli się go na mandat związany i wolny

mandat związany

• reprezentuje wąską grupę wyborców lub okręg wyborczy

• jest pełnomocnikiem swoich wyborców

• wiążą go instrukcje wyborców

• jest zależny od wyborców ← mogą go odwołać

mandat wolny

• reprezentuje całe społeczeństwo

• nie jest pełnomocnikiem swoich wyborców

• nie wiążą go instrukcje wyborców

• jest niezależny od wyborców

• obowiązuje w Polsce

immunitet parlamentarny

gwarantcja nietykalności parlamentarzystów; jest przywilejem kolektywnym

odłamy immunitetu parlamentarnego

1. wyłączenie odpowiedzialności - całkowity zakaz wyciągania odpowiedzialnośći parlamentarzyście

2. ograniczenie odpowiedzialności - może być wszczęte dochodzenie, ale dopiero po spełnieniu określonych warunków

podział immunitetu parlamentarnego

1. materialny - deputowany nie ponosi odpowiedzialności za czyny związane ze sprawowaniem mandatu i jest chroniony w okresie i po zakończeniu kadencji; ma on charakter bezwzględny

2. immunitet nietykalności - zakazuje ograniczania wolności

3. formalny - nie ponosi odpowiedzialności z wyjątkiem uchybienia mandatu, parlamentarzysta chroniony wyłączenie w okresie sprawowania mandatu; ma charakter względny

modele egzekutywy

1. model monokratyczny - władza wykonawcza jest skupiona w rękach jednego podmiotu

2. model dualistyczny - równowaga między 2 podmiotami, np. rząd—prezydent

odpowiedzialność polityczna

polega na tym, że jeden organ może być rozwiązany między przez drugi; kształtuje relacje między organami władzy.

charaktery odpowiedzialności politycznej

1. charakter solidarny - odpowiedzialność ponosi cały organ (wotum nieufności wobec Premiera)

2. charakter indywidualny - jedynie konkretni politycy lub urzędnicy (wotum nieufności wobec Ministra)

rządy

1. większościowe - samodzielnie mogą powołać rząd

2. mniejszościowe - rząd nie ma większości ale został powołany

3. koalicyjne

   • maksymalnie zwarte - tylko partie o bardzo zbliżonych programach

   • minimalnie zwarte - partie o bardzo zróżnicowanych poglądach

rodzaje systemów politycznych i przykłady

• parlamentarno-gabinetowy (Wielka Brytania)

• prezydencki (USA)

• kanclerski (Niemcy)

• parlamentarno-komitetowy (Szwajcaria)

• semiprezydencki (Francja)

• superprezydencki (Rosja)

rodzaje ustrojów terytorialno-prawnych

1. jednolity

2. złożony

charakterystyka ustroju jednolitego

• władze centralne (rząd, parlament, prezydent)

• władze administracyjne (województwo → powiat → gmina)

• większość świata

• podział:

  • scentralizowane (urzędnicy w samorządach powoływani są przez włądze centralne, np. Holandia)

  • zdecentralizowane (urzędnicy w samorządach powoływani są odrębnie od woli władz centralnych, np. Polska)

charakterystyka ustroju złożonego

• władze centralne

• władze administracyjne

• władze federalne

• państwa:

  • USA, Kanada

  • Rosja

  • Australia

  • Indie

  • Niemcy, Austria

państwa złożone charakteryzują się

1. dwoma systemami politycznymi o odmiennej strukturze i kompetencji

2. dwoma (co najmniej) systemami prawnymi

3. podwójnym obywatelstwem (państwowym i stanowym, landowym, itp.)

zasada domniemania kompetencji

zgodnie z nią jeżeli jakieś uprawnienia nie zostały konstytucyjnie przyznane władzom centralnym to należą do kompetencji podmiotów federacyjnych

rodzaje państw złożonych

1. konfederacja

2. federacja

3. unia realna

konfederacja

stanowi związek państw, które są ze sobą powiązane luźno; występują nadrzędne organy państwowe, których decyzje są wiążące dla państw członkowskich, ale nigdy nie wiążą bezpośrednio obywateli; ostatnim państwem federacyjnym była Serbia i Czarnogóra (2003-06)

federacja

państwo związkowe, w którym poszczególne podmioty federacyjne są ze sobą ściśle związane, a obol ich władz równolegle funkcjonują władze ogólnopaństwowe władze federalne, np. Nimecy, USA, Kanada, Rosja, Austria

unia realna

historyczna forma państwa złożonego wywodząca się z unii personalnej, np. RP Obojga Narodów

autonomia (terytorium autonomiczne)

część państwa, która ma na mocy konstytucji i ustaw zagwarantowaną znaczną swobodę w kształtowaniu spraw wewnętrznych, ale nie przysługuje jej prawo legacji, czyli nie może samodzielnie utrzymywać stosunków dyplomatycznych z innymi państwami

dezintegracja organizmu państwowego

następstwo zaniku zdolności państwa do właściwego funkcjonowania m.in. zachowania integralności terytorialnej oraz utrzymania kontroli nad posiadanymi ziemiami

rodzaje dezintegracji organizmu państwowego

1. agresja

2. impolzja

3. secesja

4. likwidacja

agresja - charakterystyka

użycie przez dane państwo lub grupę państw siły zbrojnej przeciwko suwerenności terytorialnej lub nizawisłości politycznej innego państwa ← aneksja Kuwejtu przez Irak w 1991 r.

implozja - charakterystyka

rozpad państwa w wyniku niezdolności władz do zarządzania jego terytorium oraz tendencji odśrodkowych, np. kryzysów wewnątrzpaństwowych czy separatystów ← rozpad Austro-Węgier w 1918 r.

secesja - charakterystyka

odłączenie się danego terytorium od istniejącego państwa w celu utworzenia odrębnego organizmu państwowego; może mieć charakter pokojowy (np. Singapur w 1965 odłączył się od Malezji) lub zbrojny (Bang;adesz w 1971 r. odłączył się od Pakistanu)

likwidacja - charakterystyka

polega na formalnie dobrowolnym rozwiązaniu danego państwa i utworzeniu się w ten sposób innych państw, np. rozpad Czechosłowacji w 1993 r.

reżim polityczny - rodzaje

1. demokratyczny

2. hybrydowy

3. niedemokratyczny

reżim demokratyczny

• pluralizm polityczny

• respektowanie praw mniejszości

• wolność słowa

• funkcjonowanie władz w granicach i na podstawie przepisów prawnych

reżim hybrydowy

ma w sobie części demokratycznego i niedemokratycznego

reżim niedemokratyczny

obywatele pozbawieni są możliwości sprawowania kontroli nad rządzącymi - nie mają zagwarantowanego wpływu na porządek wyboru organów władzy praz podejmowaniu decyzji; dzieli się na:

1. autokratyczny styl rządzenia

2. totalitarny styl rządzenia

autokratyczny styl rządzenia

polega na tym, że władza jest skocentrowana w rękach jednej lub wąskiej grupy osób ← pełna kontrola nad państwowymi organami i instytucjami, ale nie dąży do totalnej kontroli nad społeczeństwem

totalitarny styl rządzenia

wyklucza jakiekolwiek przejawy demokracji i odnosi się z wrogością do wszelakich niezależnych inicjatyw obywateli ← posiada oficjalną ideologię, występuje działalność jednej masowej partii, widoczna jest pełna kontrola władzy nad mediami i funkcjonuje rozbudowany aparat przymusowy