Skyn og hug A lokapróf

Hvað kallast tvær megingerðir vefja í heilanum?

Grátt efni (grey matter), sem samanstendur aðallega af frumubolum, og hvítt efni (white matter), sem samanstendur aðallega af mýldum taugasímum og stoðfrumum (glia).

Hvað kallast fellingarnar á yfirborði heilabarkarins?

Heilafellingar (gyri).

Hvað kallast dældirnar eða glufurnar á milli heilafellinga?

Heilaskorir (sulci).

Hver eru fjögur meginheilablöð heilabarkar (cerebral cortex)?

Ennisblað (frontal lobe), hvirfilblað (parietal lobe), gagnaugablað (temporal lobe) og hnakkablað (occipital lobe).

Hvaða heilablað er fyrst og fremst ábyrgt fyrir úrvinnslu sjónrænna upplýsinga?

Hnakkablað (occipital lobe).

Hvaða svæði í hnakkablaði er fyrsta stöð sjónrænnar úrvinnslu og er einnig kallað V1?

Frumsjónbörkur (primary visual cortex, V1).

Hver er aðalstarfsemi gagnaugablaðs (temporal lobe)?

Hann tekur þátt í heyrn, minni, málskilningi og flókinni sjónrænni auðkenningu, t.d. andlitsþekkingu.

Hvaða heilasvæði í gagnaugablaði er mikilvægt fyrir málskilning?

Wernicke-svæðið.

Hver er aðalhlutverk hvirfilblaðs (parietal lobe)?

Það samþættir skynupplýsingar og er mikilvægt fyrir rúmskynjun, athygli og talnaúrvinnslu.

Hvaða mikilvæga skor (sulcus) í hvirfilblaði tengist talnaskilningi?

Innanhvirfilskor (intraparietal sulcus, IPS).

Hvaða heilablað er ábyrgt fyrir æðri hugrænum ferlum eins og áætlanagerð, ákvarðanatöku, vinnsluminni og stjórn á hreyfingum?

Ennisblað (frontal lobe).

Hvaða svæði í ennisblaði er mikilvægt fyrir málmyndun (talframleiðslu)?

Broca-svæðið.

Hvaða heilabygging í randkerfi er mikilvæg fyrir myndun nýrra minninga, sérstaklega atburðaminninga?

Dreki (hippocampus).

Hvaða möndlulaga bygging í randkerfi er lykilsvæði fyrir úrvinnslu tilfinninga, sérstaklega ótta?

Mandla (amygdala).

Hvaða undirbarkarkerfi er mikilvægt fyrir hreyfistjórnun, vananám og umbunarnám?

Djúphnoð (basal ganglia).

Hvaða sjúkdómar tengjast truflun í starfsemi djúphnoða?

Parkinsonsveiki (hypokinesia, erfiðleikar við að hefja hreyfingu) og Huntingtonssjúkdómur (hyperkinesia, ofhreyfni).

Hvaða bygging í miðheila virkar sem aðal endurvarpsstöð fyrir flestar skynupplýsingar (nema lykt) á leið til heilabarkar?

Stúka (thalamus).

Hvaða heilasvæði er staðsett fyrir neðan stúku og stjórnar grunnþörfum eins og líkamshita, hungri, þorsta og hormónaseytun?

Undirstúka (hypothalamus).

Hvaða hluti heilans, staðsettur aftan við heilastofn, er mikilvægur fyrir samhæfingu hreyfinga, jafnvægi og fínhreyfingar?

Litli heili (cerebellum).

Hver er kjarnahugmynd tveggja strauma tilgátunnar (two-stream hypothesis) í sjónskynjun?

Að sjónkerfið skiptist í kviðlægan „hvað"-straum fyrir hlutgreiningu og baklægan „hvar/hvernig"-straum fyrir rúmskynjun og sjónstýrðar athafnir.

Til hvaða heilabarkar liggur kviðlægi sjónstraumurinn (ventral stream) frá hnakkablaði?

Til gagnaugablaðs (temporal lobe).

Til hvaða heilabarkar liggur baklægi sjónstraumurinn (dorsal stream) frá hnakkablaði?

Til hvirfilblaðs (parietal lobe).

Hvað sýnir tilvikið með sjúklinginn D.F., sem gat ekki greint lögun eða stefnu á rauf en gat stungið korti rétt inn í hana?

Að það er aðskilnaður milli meðvitaðrar sjónskynjunar á formi („hvað") og sjónstýrðrar hreyfingar („hvernig"); kviðlægi straumurinn var skemmdur en baklægi straumurinn heill.

Hvað kallast ástand þar sem einstaklingur á í erfiðleikum með að þekkja andlit, jafnvel andlit náinna ættingja, eftir heilaskaða?

Andlitsblinda (prosopagnosia).

Hvaða svæði í gagnaugablaði er talið sérhæft fyrir andlitsgreiningu?

Gagnaugasnúða-andlitssvæðið (fusiform face area, FFA).

Hvaða heilasvæði er talið hafa verið „endurunnið" (recycled) til að sérhæfast í lestri og þekkingu á rituðum orðum?

Sjónræna orðmyndasvæðið (visual word form area, VWFA).

Hvaða ERP-bylgja sýnir sterkari neikvæða sveiflu um 170 ms eftir áreiti þegar horft er á andlit frekar en aðra hluti?

N170-bylgjan, sem er stærri fyrir andlit en aðra hluti.

Hvað er einingakenning (modularity) í samhengi við heilastarfsemi?

Sú hugmynd að heilinn sé samsettur úr mörgum sérhæfðum einingum (modules) sem hver sinnir afmörkuðu hlutverki.

Hver er meginmunurinn á staðupplausn (spatial resolution) og tímaupplausn (temporal resolution) í heilarannsóknum?

Staðupplausn segir hversu nákvæmlega við getum staðsett virkni í heilanum („hvar"), en tímaupplausn segir hversu nákvæmlega við getum tímasett virknina („hvenær").

Hver er helsti kostur fMRI (starfrænnar segulómunar) sem aðferð í hug- og heilarannsóknum?

Hún hefur mjög góða staðupplausn og gerir kleift að kortleggja heilavirkni nákvæmlega í rýmd.

Hver er helsti ókostur fMRI?

Hún hefur slæma tímaupplausn, því hún mælir hægar breytingar í blóðflæði (BOLD) en ekki beina taugavirkni.

Hvaða aðferðir bjóða upp á framúrskarandi tímaupplausn og mæla rafvirkni heilans beint?

Heilarit (EEG) og heilasegulrit (MEG).

Hvað er heilabarkarritun (electrocorticography, ECoG)?

Aðferð þar sem rafskaut eru sett beint á yfirborð heilabarkar í skurðaðgerð til að mæla rafvirkni með mikilli nákvæmni.

Hvað er sýndarlöskun (virtual lesion) í samhengi við segulörvun (TMS)?

Þegar TMS er notað til að trufla tímabundið starfsemi tiltekins heilasvæðis til að kanna hvaða hlutverki það gegnir; líkir eftir áhrifum heilaskaða.

Hvaða ERP-bylgja (atviksháð spenna) er næm fyrir merkingarlegu ósamræmi í setningum, t.d. „Ég drekk kaffið mitt með rjóma og sokkum"?

N400-bylgjan, sem stækkar við merkingarlegt (semantic) misræmi.

Hvaða ERP-bylgja tengist málfræðilegu ósamræmi eða óvæntri setningagerð?

P600-bylgjan, sem stækkar við setningafræðilegt (syntactic) misræmi.

Hvaða heilkenni samanstendur af skrifstoli (agraphia), reikningsstoli (acalculia), fingratúlkunarstoli (finger agnosia) og ruglingi á hægri/vinstri?

Gerstmann-heilkenni (Gerstmann's syndrome).

Skaði á hvaða svæði í vinstra hvirfilblaði tengist oft Gerstmann-heilkenni?

Skaði á vinstri neðri hvirfilflipa (inferior parietal lobule), einkum í kringum hornfellingu (angular gyrus).

Hvað er gaumstol (hemispatial neglect)?

Ástand þar sem sjónræn athygli eða vitund um aðra hlið rýmis (oftast vinstri) tapast, yfirleitt eftir skaða á hægra hvirfilblaði.

Hvaða tvær meginleiðir eru lagðar til í tvíleiðalíkani lesturs (dual-route model)?

Lexísk-merkingarleið (lexical-semantic route) fyrir þekkt orð og bókstaf-hljóð-umbreytingarleið (grapheme-phoneme conversion) fyrir óþekkt orð og nýyrði.

Hvað er yfirborðslesblinda (surface dyslexia)?

Erfiðleikar með að lesa óregluleg orð (t.d. „yacht") vegna skaða á lexísku/merkingarleiðinni, en lestur reglulegra orða og gerviorða er varðveittur.

Hvað er hljóðkerfislesblinda (phonological dyslexia)?

Erfiðleikar með að lesa gerviorð og óþekkt orð vegna skaða á bókstaf-hljóð leiðinni, en lestur þekktra orða er að mestu varðveittur.

Hvað eru spegilfrumur (mirror neurons)?

Taugafrumur sem virkjast bæði þegar einstaklingur framkvæmir athöfn og þegar hann horfir á annan framkvæma sömu athöfn.

Í hvaða heilasvæði fundust spegilfrumur fyrst í rannsóknum á öpum?

Í forhreyfiberki (premotor cortex), nánar tiltekið á svæði F5.

Hvað felst í hugtakinu gerðarákall (affordance) í skynjun?

Að eiginleikar hlutar bjóði upp á tilteknar athafnir, t.d. að handfang bjóði upp á að toga, eða beittur hnífur að skera.

Hvaða tvær megingerðir langtímaminnis eru oftast greindar?

Ljóst minni (explicit/declarative) og dulið minni (implicit/non-declarative).

Hverjar eru helstu undirtegundir ljóss (explicit) minnis?

Atvikaminni (episodic memory) um persónulega atburði og merkingarminni (semantic memory) um almenna þekkingu.

Hvað er framvirkt minnisleysi (anterograde amnesia)?

Óhæfni til að mynda nýjar ljósar langtímaminningar eftir heilaskaða.

Hvað er afturvirkt minnisleysi (retrograde amnesia)?

Tap á minningum sem mynduðust fyrir heilaskaða.

Hvað segir lögmál Ribots (Ribot's law) um afturvirkt minnisleysi?

Að eldri minningar séu líklegri til að varðveitast en nýlegar minningar.

Hvaða tegund minnis var varðveitt hjá sjúklingnum H.M. og gerði honum kleift að læra nýja færni eins og spegilteiknun?

Færniminni (procedural memory), sem er tegund af duldu (implicit) minni.

Hvaða heilasvæði er lykilsvæði fyrir staðbundna leiðsögn (spatial navigation) og inniheldur staðfrumur (place cells)?

Dreki (hippocampus).

Hvað eru staðfrumur (place cells)?

Taugafrumur í dreka sem virkjast þegar dýr er á ákveðnum stað í umhverfinu og mynda þannig hugrænt kort (cognitive map).

Hvað eru rastarfrumur (grid cells)?

Taugafrumur sem virkjast á mörgum stöðum sem mynda reglubundið sexhyrnt netmynstur og hjálpa til við að kóða vegalengdir og staðsetningu; finnast í innri randberki (entorhinal cortex).

Hvað er áætlaða talnakerfið (approximate number system, ANS)?

Meðfæddur hæfileiki til að meta magn áætlað (fjölda) án nákvæmrar talningar, hjá bæði ungbörnum og dýrum.

Hvað eru fjarlægðaráhrif (distance effect) í talnaskilningi?

Að því meiri sem munurinn er á tveimur tölum, því auðveldara og fljótlegra er að greina hvor sé stærri (t.d. 2 vs 9 auðveldara en 8 vs 9).

Hvað eru stærðaráhrif (size effect) í talnaskilningi?

Það er auðveldara að greina mun á tveimur litlum tölum en tveimur stórum tölum með sama mun (t.d. 2 vs 3 auðveldara en 98 vs 99).

Hver er munurinn á táknrænum (symbolic) og ótáknrænum (non-symbolic) talnaskilningi?

Ótáknrænn talnaskilningur snýr að magni (t.d. fjölda punkta), en táknrænn snýr að tölustöfum og talnaorðum (t.d. „7" eða „sjö").

Hvaða heilasvæði virkjast stöðugt í bæði táknrænum og ótáknrænum talnaskilningsverkefnum?

Innanhvirfilskor (intraparietal sulcus, IPS).

Í Stroop-verkefninu þurfa þátttakendur að nefna lit bleksins en hunsa merkingu orðsins. Hvaða stýrifærni er þar mest prófuð?

Hömlun (inhibition), þ.e. hæfnin til að bæla niður sjálfvirka svörun (að lesa orðið).

Hvaða heilasvæði er oftast tengt við stýrifærni (executive functions)?

Forennisbörkur (prefrontal cortex).

Hvað er þrálæti (perseveration) og hvernig birtist það t.d. í Wisconsin-spilaflokkunarprófinu?

Þegar einstaklingur heldur áfram að nota gamla flokkunarreglu þrátt fyrir að hún sé orðin röng; endurtekur svör sem eiga ekki lengur við.

Hvaða undirsvæði forennisbarkar tengist sérstaklega verkefnaskiptum (task switching) og viðhaldi núverandi reglu?

Hliðlægur forennisbörkur (lateral prefrontal cortex).

Hvaða svæði í heilanum er talið fylgjast með átökum (response conflict) og villum og er virkt í Stroop-verkefninu?

Fremri beltisbarkarsvæði (anterior cingulate cortex, ACC).

Hvað er nýtnihegðun (utilization behavior)?

Ástand þar sem sjúklingur grípur sjálfkrafa til hluta í umhverfinu og notar þá á „réttan" hátt en á óviðeigandi tíma, vegna skorts á hömlun frá forennisberki.

Hvaða heilasvæði tengist sérstaklega tilfinningalegri og félagslegri ákvarðanatöku og mati á umbunargildi?

Tóttarennisbörkur (orbitofrontal cortex).

Hvað er athafnastol (apraxia)?

Vanhæfni til að framkvæma lærðar, markvissar hreyfingar þrátt fyrir óskerta vöðvastjórn og skilning á verkefninu.

Hvaða taugaboðefni er skortur á í Parkinsonsveiki og leiðir til erfiðleika með að hefja viljastýrðar hreyfingar?

Dópamín (dopamine), einkum í nigrostriatal-brautinni.

Hvaða tegund minnis er hljóðrænt vinnsluminni (phonological short-term memory) og fyrir hvað er það mikilvægt?

Það er hluti vinnsluminnis og er mikilvægt fyrir geymslu og úrvinnslu hljóðrænna upplýsinga, t.d. nýyrðanám.

Hvaða fræðimaður er þekktastur fyrir rannsóknir á sjúklingnum Phineas Gage með nútíma heilaafmyndun?

Antonio Damasio.

Hvaða hluti heilans er talinn mikilvægur fyrir að binda (binding) sjónræna eiginleika eins og lit, form og hreyfingu saman í eina heildstæða skynjun

Hvirfilblað (parietal lobe).

Hvað er sjónræn kennslablinda (visual agnosia)?

Vanhæfni til að þekkja hluti með sjón þrátt fyrir að sjónskerpa og grunnskynjun séu nokkuð óskertar.

Hvaða tvær megintegundir sjónrænnar kennslublindu eru oft greindar?

Samþættingarblinda (integrative agnosia), þar sem erfitt er að sameina hluta í heild, og tengslablinda (associative agnosia), þar sem sjónrænt form er greint en merking hlutarins ekki þekkt.

Hvaða heilasvæði er talið vera „hub" í hub-and-spoke líkaninu um merkingarminni (semantic memory)?

Fremra gagnaugablað (anterior temporal lobe).

Hvað er tvöföld aðgreining (double dissociation) í taugasálfræði?

Þegar sjúklingur A er skertur í verkefni X en ekki Y, en sjúklingur B er skertur í Y en ekki X; gefur sterkar vísbendingar um að um tvö aðskilin ferli eða heilasvæði sé að ræða.

Hvaða tegund frumna í frumsjónberki (V1) svarar best við ljósalínum með ákveðna stefnu (orientation)?

Einfaldar frumur (simple cells) í V1.

Hvaða svæði í sjónberki er talið sérhæft fyrir litaskynjun og mikilvægt fyrir litaþrávirkni (color constancy)?

Svæði V4.

Hvað er litaþrávirkni (color constancy)?

Hæfni til að skynja lit hlutar sem nokkurn veginn þann sama þrátt fyrir breytileg birtuskilyrði.

Skaði á hvaða svæði í sjónkerfinu getur valdið heilalitabaráttu (achromatopsia), þar sem heimurinn virðist grátóna?

Skaði á svæði V4.

Hvað er hreyfiblinda (akinetopsia)?

Vanhæfni til að skynja samfellda hreyfingu; hlutir virðast hoppa á milli staða í stað þess að hreyfast mjúklega.

Skaði á hvaða svæði í sjónkerfi veldur oft hreyfiblindu (akinetopsia)?

Skaði á svæði V5/MT (middle temporal area).

Hvaða bygging tengir saman hægra og vinstra heilahvel og er oft skorin í sundur í „split-brain" aðgerðum?

Hvelatengsl (corpus callosum).

Hvað er vandamálið milli huga og líkama (mind-body problem)?

Spurningin um hvernig efnislegur heili getur skapað huglæga upplifun eins og hugsanir, skynjun og tilfinningar.

Hver er kjarnahugmynd tvíhyggju (dualism) um hug og heila?

Að hugur og líkami (heili) séu tvö ólík „efni" eða kerfi sem þó hafa gagnkvæm áhrif.

Hvað felur afstæðishyggja (reductionism) í sér varðandi tengsl huga og heila?

Að huglæg hugtök verði á endanum útskýrð á taugalíffræðilegu máli; allt megi „reducta" niður í líffræði.

Hvað er staðbundin sérhæfing (functional specialization) í heilanum?

Sú hugmynd að mismunandi svæði heilans séu sérhæfð í ólíkar tegundir upplýsinga og úrvinnslu.

Hvaða svæði tengist nafni Paul Broca og hvaða starfsemi tengist því helst?

Broca-svæðið í ennisblaði, tengt talframleiðslu og málmyndun.

Úr hverju er grátt efni (grey matter) aðallega samsett?

Frumubolum taugafruma og synöpsum þeirra.

Úr hverju er hvítt efni (white matter) aðallega samsett?

Mýldum taugasímum (axons) og stoðfrumum (glia).

Hvað kallast upphleyptu fellingarnar á yfirborði heilabarkar?

Heilafellingar (gyri).

Hvað kallast dældirnar eða gróparnar á yfirborði heilabarkar?

Heilaskorir (sulci).

Í hvaða fjögur meginblöð (lobes) er hvoru heilahveli skipt?

Ennisblað (frontal), hvirfilblað (parietal), gagnaugablað (temporal) og hnakkablað (occipital).

Hvaða undirbarkarbygging (subcortical structure) er mikilvæg fyrir hreyfistjórnun og umbunarnám?

Djúphnoð (basal ganglia).

Hvaða kerfi í undirberki, sem inniheldur m.a. dreka og möndlu, er mikilvægt fyrir tilfinningar, nám og minni?

Randkerfi (limbic system).

Hvaða mannvirki í heilanum virkar sem aðalboðstöð (relay station) fyrir flestar skynupplýsingar (nema lykt) á leið til heilabarkar?

Stúka (thalamus).

Hvað nefnist aðgerð þar sem hvelatengsl (corpus callosum) eru skorin í sundur?

Hvelaskurður (split-brain procedure).

Hvað er stök aðgreining (single dissociation) í taugasálfræði?

Þegar sjúklingur er skertur í einu verkefni A en tiltölulega óskertur í öðru verkefni B.

Hver er meginmunurinn á formgerðarmyndun (structural imaging) og starfrænni myndun (functional imaging)?

Formgerðarmyndun sýnir byggingu heilans (t.d. MRI), en starfræn myndun sýnir virkni heilans meðan verkefni eru unnin (t.d. fMRI).

Hvaða merki er mælt í fMRI til að álykta um heilavirkni, og á hverju byggir það?

BOLD-merkið (Blood-Oxygen-Level-Dependent), sem byggir á hlutfalli súrefnisríks og súrefnissnauðs blóðs.

Hver er helsti kostur EEG/ERP samanborið við fMRI?

Mjög góð tímaupplausn; mælir breytingar á millisekúnduskala.