KABANATA 1-3

Bagong Pangkolehiyong Diksynunaryo ni Webster

Ang panitikan ay ang kabuuan o kalipunan ng mga pinagyamang sinulat o nilimbag sa isang tanging wika ng mga tao; ang mga naisatitik na pagpapahayag na may kaugnayan sa iba’t ibang paksa; o ang anumang bungan-isip na naisatitik.

Bro. Azarias

Sa kanyang Pilosopiya ng Literatura, ito ay ang pagpapahayag ng mga damdamin ng tao tungkol sa iba’t ibang bagay sa daigdig, sa pamumuhay, sa pamahalaan, sa lipunan at kaugnayan ng kaluluwa sa Dakilang Lumikha.

Paz Nicasio at Federico Sebastian

Ang panitikan ay kabuuan ng mga karanasan ng isang bansa, mga kaugalian, paniniwala, pamahiin, kaisipan at pangarap ng isang lahi na ipinahahayag sa mga piling salita; sa isang maganda at makasining na paraan, nakasulat man o hindi.

Apperception Theory

Ang proseso ng pag-uugnay ng bagong kaalaman o impormasyon sa umiiral na kaalaman upang lumikha ng mga bagong ideya.

Percept

Ang unang antas, ipinakikita ang panitikan sa pamamagitan ng halimbawa nito at ng mga tauhan sa mga pamamaraan ng pag-iisip tungo sa makabuluhang konklusyon.

Concept

Ang ikalawang antas ay nagpapayaman ng nilalaman ng wika.

Tulang Patnigan

Tagisan ng talino sa paraang patula tulad ng karagatan, duplo at balagtasan.

Patula

Masining o karaniwang pagsasama-sama ng mga salita upang makabuo ng mga taludtod na maaaring may sukat at tugma.

Liriko o Tula Ng Damdamin

Nagsasaad ng marubdob na karanasan, guni-guni o damdamin ng may-akda. Karaniwan sa uri nito ang oda, dalit, soneto, elehiya at awit.

Pasalaysay

Mga tulang may kwento at mga tauhang gumagalaw. Karaniwang pinapaksa rito ang mga kagitingan ng mga bayani sa pakikidigma tulad ng epiko, awit at korido.

Tulang Pandulaan

Mga dulang nasusulat nang patula tulad ng senakulo, tibag at sarsuwela.

Tuluyan

Maluwag na pagsasama-sama ng mga salita sa katutubong takbo ng pangungusap. Nabibilang dito ang anekdota, maikling kuwento, alamat, mito, nobela, talambuhay, pangulong tudling, sanaysay, balita, talumpati, dula atbp.

Kapaligiran

Binibiyang pansin ang isang pook. Kasama ang iba’t ibang sangkap na kalikasan katulad ng klima, mga likas na yaman, mga pisikal na kapaligiran at mga kaugnay nito. Maraming mga tula, maikling kwento, nobela at iba pang akda ang sumilang at nalikha na ang ginamit na paksa ay ang kapaligiran at ang kalikasan.

Carlos Palanca Memorial Awards for Literature Hall of Fame

Isang prestihiyosong award-giving body sa Pilipinas na kumikilala sa mga natatanging akdang pampanitikan.

Ramon Magsaysay Award

Isang parangal na ibinibigay sa mga indibidwal o organisasyon sa Asya na gumawa ng makabuluhang kontribusyon sa kani-kanilang larangan, kabilang ang panitikan.

Karanasan

Isang lunsaran ng mayamang paksa ang karanasan ng tao. Dito maraming napupulot na pangyayari, sitwasyon at banghay na mapaghahanguan ng paksa sa iba’t ibang uri ng akda.

Salik na Panlipunan at Pampulitika

Ang mga gawaing may kaugnayan sa lipunan gayundin sa pulitika ay isang malaking bahagi sa pagdadala ng mga kaugalian, karanasan, kalinangan at kabihasnan ng isang tanging pook o bansa.

Salik na Panrelihiyon

Maraming mga akdang nakilala hindi lamang sa Pilipinas kundi sa buong daigdig ang pumaksa sa salik na ito. Hindi natin matatawaran na ang pananampalataya na natutuhan natin sa mga dayuhan ay nagkaroon ng malakin impluwensiya upang ang ating mga manunulat sa iba’t ibang panahon ay makasulat ng mga obra-maestrang panghabang panahon.

Edukasyon

Ang pilosopiya ng edukasyon na naituro sa atin ay lalong nagpalawak sa kalinangan at karunungang taglay na natin. Sa pamamagitan ng mga naituro sa atin sa mga institusyon sa ating bansang kinagisnan, higit na nagkaroon ng puwang sa ating puso ang makalikha ng mga akdang magpapakilala ng uri ng lipunan at edukasyong naghatid sa atin sa kinalalagyan natin ngayon.

BANAL NA KASULATAN (Bibliya)

Mula ito sa Palestina at naging batayan ng sangkakristiyanuhan. Nahahati sa dalawang bahagi: Ang Lumang Tipan at Ang Bagong Tipan.

KORAN (Bibliya ng mga Mohamedan)

Mula sa Arabia at nagtataglay ng mga kaisipan at kautusang siyang sinusunod hanggang sa ngayon ng mga Mohamedan.

ILIAD AT ODYSSEY ni Homer

Mula ito sa Gresya at tumatalakay sa mga pakikipagsapalaran ng mga Greko noong kanilang kapanahunan. Ang ILIAD ay tungkol sa istorya ng pagsakop sa Lungsod ng Troy, habang ang ODYSSEY ay hinggil sa pagbabalik ni Odysseus mula sa Trojan War.

MAHABHARATA

Mula sa India, Ito ay itinuturing na pinakamahabang tula sa daigdig (220,000 taludtod o linya). Tumatalakay ito sa pakikipagsapalaran ng mga pinunong Indo-Aryan.

DIVINE COMEDY ni Dante Aleghiere

Mula sa Italya, Tinalakay naman dito ang isang paglalakbay sa langit, sa impiyerno at purgatoryo at nagpapakilala na ang tao ay huhusgahan sa pamamagitan ng pamumuhay niya sa lupa.

EL CID CAMPEADOR

Mula sa Espanya, Nagpakilala ito ng katangiang panlahi ng mga Kastila at ng kanilang mga alamat at kasaysayang pambansa noong unang panahon.

THE SONG OF ROLAND

Mula sa Pransia, Kinapapalooban ito ng mga kwentong Roncesvalles at ang lalong kilalang Doce Pares ng Pransia. Ito ay nagtataglay ng kasaysayan ng gintong panahon ng kakristiyanuhan sa Pransia.

FIVE CLASSICS and FOUR BOOKS

Mula ito sa Tsina na kinatitikan ng magandang kaisipan at pilosopiya ni Confucius. Naging batayan ang mga aklat na ito ng pananampalaya, kalinangan at kasaysayan ng mga Intsik na nakaapekto sa atin.

BOOK OF THE DEAD

Mula sa Ehipto na kinapapalooban ng mga kulto ni Osiris at ng mitolohiya at teolohiyang Ehipto.

A Thousand and One Nights

Mula sa Arabia at Persia na nagtataglay ng mga kaugaliang pampamahalaan, pangkabuhayan, pangkalinangan at panrelihiyon ng mga taga-Silangan.

Canterbury Tales ni Chaucer

Mula sa Inglatera na naglalaman ng mga pananampalataya at pag-uugali ng mga Ingles noong unang panahon.

Uncle Tom's Cabin ni Harriet Beecher Stowe

Mula sa Amerika, Binigyan-diin dito ang karumal-dumal na kalagayan ng mga itim sa kamay ng mga puti at siyang naging batayan ng simulain ng demokrasya sa daigdig. Ito rin ang naging inspirasyon ni Dr. Jose Rizal upang maisulat at mabuo ang kanyang dalawang obra-maestra, ang Noli Me Tangere at El Filibusterismo.

Nena at Neneng

Isang akdang pampanitikan ni Valerino H. Pena sa Pilipinas.

Banaag at Sikat

Isang akdang pampanitikan ni Lope K. Santos sa Pilipinas.

Maganda Pa ang Daigdig

Isang akdang pampanitikan ni Lazaro Francisco sa Pilipinas.

Kahapon, Ngayon at Bukas

Isang akdang pampanitikan ni Aurelio Tolentino sa Pilipinas.

Isang Dipang Langit, Mga Ibong Mandaragit, and Luha ng Buwaya

Mga akdang pampanitikan ni Amado V. Hernandez sa Pilipinas.

Estetika

Nanggaling sa salitang Griyego “aesthesis” na nangangahulugang “pakiramdam”, o “dating ng anumang persepsyon sa mga sentido (panlabas at panloob) ng tao.” Kung baga sa nakikita, ang estesis ay yaong uri ng pakiramdam at reaksyon ng tao na nakakakita (ng kahit anuman iyon).

External senses

Ang mga sentidong panlabas tulad ng paningin, pandinig, pang- amoy, panlasa, pansalat.

Internal senses

Ang mga sentidong panloob tulad ng imahinasyon o guniguni, memorya, pang-unawa, at huwisyo o pagpapasya.

Persepyon

Ang pokus at direksyon ng aesthetics, na tumutukoy sa mga panlabas na pandama at mga konsepto na nagmula sa panloob na mga pandama.

Konsepto

Tumutukoy sa mga tauhan, tagpuan, tunggalian, aksyon, at tema ng isang akdang pampanitikan.

Limang Nilalaman

1. Tauhan

2. Tagpuan

3. Suliranin

4. Aksyon

5. Tema

Denotasyon

Ang karaniwan at likas o “literal” na kahulugan ng salita o pangungusap: ito ang kahulugang madaling mahanap sa diksyunaryo.

Konotasyon

Ang tawag sa mga implikasyong tinataglay ng mga salita o pananalita. Ang mga implikasyong ito ay maaaring dulot ng pahiwatig na pananaw o saloobin na taglay ng salita, tulad halimbawa ng salitang “basura”.

Diksyon

Ang tawag sa paggamit ng mga salita na ipinalalagay na bunga ng maingat at makabuluhang pagpili ng mga salitang ginagamit ng manlilikha upang makamit niya ang pinakamabisang paraan ng pagpapatalastas ng kanyang nais ipahatid.

Mga Kasangkapang Panretorika

Tumutukoy sa mga pamamaraan na ginagamit ng akda upang makamtan ang pinakamabisang epekto ng mga pangungusap at komposisyon at ang mga sangkap nito.

Mga Kasangkapang Pansukat

Ang tawag sa mga pamamaraan na ginagamit ng akda, lalo na ang tula, upang bigyan ng angkop at kaaya-ayang daloy ang indayog ng mga salita at pangungusap kapag ito ay binibigkas.

Mga Kasangkapang Metaporikal

Ang mga ginamit na tayutay na nagpapayaman sa kabuluhan at kahulugan ng akda. Dito kabilang ang mga simili, metapora, ironeya, alusyon, aliterasyon, asonansya, onomatopeya, anapora, alegorya, analohiya, conceit, personipikasyon, apostropi, metonimi, sinekdoki, depersonisasyon, hiperbola, atbp.

Tono

Ang nagsasabi kung ano ang saloobin na nakapaloob sa teksto: matapat ba? Sarkastiko? Nanunudyo? Satiriko ba? Parodya ba? Ito ang mga karaniwang sinasagot ng tono.

Istruktura

Binibigyang halaga ang pangkalahatang kaayusan at pagkakahanay ng mga bahagi ng isang akda. Sa dulaang klasiko, ito ay lumalabas sa anyong (1) eksposisyon, (2) kumplikasyon, at (3) resolusyon. Ito ang tinatawag ni Aristoteles na “simula, gitna, at wakas”.

Bayograpikal

Ang layunin ng Bayograpikal ay Ipamalas ang buhay ng may Akda. Kung may unang dapat mabatid ang isang mambabasa sa panitikan, ito ang buhay ng may-akda.

Historikal

Sinasaklaw ng teoryang historikal ang pagsusuri ng teksto na nakabatay sa mga aspektong nagpapalutang sa isang akda.

Klasismo

Ang klasismo ay isang pagkiling o pagtatangi na batay sa kauriang panlipunan kabilang ang pansariling ugali, kilos, kaparaanan ng mga patakaran, at mga pagsasanay na ginawa upang makinabang ang mataas na uri sa kapinsalaan ng mababang uri o ang kabaligtaran nito.

Humanismo

Ang humanismo ay sumibol sa panahon ng Muling Pagsilang (Renaissance). Ang pukos ng dulog na ito ay ang tao, at ang taong nakatuntong ng pag-aaral at kinilala ng kultura ay maituturing na sibilisado.

Romantisismo

Natuklasang ang romatisismo ay umusbong sa Europa noong ikalawang hati ng ikalabing-walong dantaon, na ipinalalagay ng araming kritiko na kabaligtaran ng klasismo.

Realismo

"Katotohanan kaysa kagandahan". Ito ang ipinaglalaban ng dulog na realismo. Sinumang tao, anumang bagay at lipunan , ayon sa mga realista ay dapat makatotohanan ang paglalarawan o paglalahad.

Formalismo

Ang pagtuklas at pagpapaliwanag sa anyo ng akda ang tanging layunin ng pagsusuring formalistiko. Hindi binibigyang diin sa teoryang ito ang buhay ng may-akda, hindi nakapaloob ang kasaysayan at lalong walang mababanaag na implikasyong sosyolohikal, politikal, sosyolohikal at ekonomikal.

Siko-Analiko

May malaking impluwensya ang pahayag ni Freud na “tanging ang ekonomiya lamang ang motibo ng lipunan” sa dulog siko-analitiko. Ang pahayag na ito ay may kinalaman sa paniniwalang naghahanap-buhay tayo para lamang lasapin ang sarap ng buhay at nagkaroon lamang ng kaganapan ang pagiging isang tao bunga ng kanyang kamalayan sa mga nagaganap sa kanyang buhay.

Eksistensyalismo

Ang teoryang eksistensyalismo ay nagmula sa kanlurang bahagi ng mundo at lubos na lumaganap noong ika-19 hanggang ika-20 siglo kung saan maraming manunulat ang na impluwensyahan.

Feminismo

Lumitaw ang feminismo dahil rin sa paniniwal ng karamihan na ang panitikan ay nasa kamay lamang ng mga lalaking manunulat. Bukod dito, ang mga babae sa panitikan ay inilarawan ng ilang manunulat na lalaki bilang mahina; marupok, tatanga-tanga, sunud-sunuran, maramdamin, emosyonal, pantaham, at masama.

Imahismo

Ito ang dulog na lumaganap sa mga panulaan sa Great Britain at North America sa pagitan ng mga taong 1909 at 1918. Ayon kay T.E. Hulme, ang tula ay kailangan magbawas ng mga di kailangang mga salita at sa halip ay ilarawan ang paksa o diwa ng tula sa pamamagitan ng mga imahen.

Naturalismo

Sa pamamagitan ng dulog na ito, inilahad ang mga bagay-bagay na may kauganayan sa doktrina o pilosopiya tungkol sa biyolohikal at sosyal na katangian ng kapaligiran upang makapamili ng paraan ng pamumuhay ang tao at magkaroon ng malayang pagpapasya.

Arketipal

Ito isang teoryang pampanitikan na nangangailangan na masusing pag aaral sa kabuuan ng akda sapagkat ang binibigay ng diin dito ay mga simbolismong ginagamit upang ipabatid ang pinkamensahe ng akda.

Sosyolohikal

Binibigyang tuon sa pagsusuri ng dulong sosyolohikal ang kalagayan ng mga panlipunang institusyon gaya ng pamahalaan, pamilya, paaralan at iba pang mga nasasangkot sa lipunan.

Pre-Kolonyal

Ang panahon bago dumating ang mga Kastila sa Pilipinas.

Alibata

Ang sinaunang alpabeto ng mga Pilipino na binubuo ng mga patinig at katinig.

Baybayin

Ang sistema ng pagsulat ng mga Pilipino na nagmula sa alibata.

Kastila noong 1521

Ang mga mananakop na dumating sa Pilipinas noong panahon ng kolonyalismo.

Kolonyal

Ang panahon ng pananakop ng mga Kastila sa Pilipinas.

Alpabetong Romano

Ginamit ng mga Kastila sa panulat bilang kapalit ng abakadang Alibata o baybayin.

Dr. Eufronio M. Alip

Isang mananalaysay at edukado na Pilipino.

Limbagang Pamantasan ng Santo Tomas

Ang kauna-unahang limbagan sa Pilipinas na naglalaman ng iba't ibang aklat at babasahin.

Patula

Ang anyo ng panitikan na gumagamit ng mga berso, tulad ng tula, awiting-bayan, dalit, pasyon, at korido.

Tuluyan

Ang anyo ng panitikan na gumagamit ng prosa, tulad ng nobena, talambuhay, at mahahabang salaysay.

Dula

Isang anyo ng panitikan na binubuo ng mga pagtatanghal tulad ng pangangaluwa, tibag, panunuluyan, at salubong.

Dulang Panlansangan

Isang uri ng dula na naglalaman ng mga pangangaluwa, tibag, panunuluyan, at salubong.

Dulang Pantanghalan o Entablado

Isang uri ng dula na naglalaman ng mga senakulo, moro-moro, komedya, aninong gumagalaw, at karilyo.

Dulang Pantahanan

Isang uri ng dula na naglalaman ng mga pamanhikan, panubong, duplo, karagatan, at huego de prenda.

Propaganda at Himagsikan

Ang pagpapalaganap ng mga ideya o mensahe upang manghimok o magpabago ng kaisipan ng mga tao. Isang pag-aaklas o rebelyon laban sa pamahalaan o kapangyarihan.

Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar at Graciano Lopez Jaena

Nangunguna sa mga makabayang Pilipino na sumulat ng mga akdang pampanitikan.

Propagandista

Mga taong nagsusulong ng mga ideya o mensahe sa pamamagitan ng panulat o iba pang paraan.

Censura Permanente

Isang patakaran ng mga Kastila na nagbabawal o naghihigpit sa pagpapalaganap ng mga ideya o mensahe.

Diaryong Tagalog sa Maynila, La Solidaridad sa Espanya

Naging tahanan ng mga babasahing propaganda ng mga Pilipino ang iba’t ibang pahayagan sa loob at labas.

Graciano Lopez Jaena

Isang kilalang manunulat at lider ng kilusang propaganda.

Marcelo H. del Pilar

Isang kilalang manunulat at lider ng kilusang propaganda.

Mariano Gomez, Jose Burgos at Jacinto Zamora (GomBurZa)

Ang tatlong paring pinagtibay ng mga Kastila sa pamamagitan ng “garote” sa salang pamumuno sa mga propagandista at paglabag sa batas ng mga Kastila.

Emilio Aguinaldo

Isang lider ng himagsikan at unang pangulo ng Republika ng Pilipinas.

Mayo 1, 1898

Kailan dumaong ang dalawang puwersa nang magbalik si Hen. Emilio Aguinaldo mula sa Hongkong nang itatag niya ang Pamahalaang Rebolusyonaryo.

Agosto 13, 1898

Kailan naaba ang kalagayan ng mga Pilipino nang hindi man lamang sila nagkaroon ng puwang sa kasunduang ginawa sa Paris.

Anito

Ang sinasamba nila ang kalikasan, araw o punungkahoy at mga kababalaghang gawa ng mga mabubuti at masasamang espiritu.

Panitikan ng Panahong Amerikano

Binubuo ng bulong na pangmahiya (incatations), kwentong-bayan (folk tale), mito (mythology) at alamat (legend) na karamihan ay batay sa pananampalataya at pamahiin.

Panahon ng Hapon

Ang panahon kung saan naging paksain ang mga katutubong ugali sa bukid at pakikipagsapalaran sa lungsod, at nagkaroon ng malayang pagsulat ng mga manunulat.

Noong 1935-1941

Kailan ang kainitan ng panitikang Pilipino ay biglang nanlamig sa pagdating ng mga Hapones.

Liwayway

Isang lingguhang magasin na binuksan muli pagkatapos ng panahon ng Hapon.

Taliba

Isang pahayagang binuksan na nagkaroon ng malayang taludturan o "free verse" at naglathala ng ilang tulang Tagalog na nahahawig sa "haiku" o "hokku" ng mga Hapones.

Haiku

Isang anyo ng tula na binubuo ng 17 pantig na ikinalat sa tatlong taludtod na 5-7-5.

Tanaga

Isang anyo ng tula na binubuo ng apat na taludtod, kung saan bawat taludtod ay may pitong pantig.

Panahon ng Kalayaan

Ang panahon pagkatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig kung saan itinatag ang ikatlong Republika ng Pilipinas at nagkaroon ng mga suliranin sa pamahalaan.

Carlos P. Garcia

Isang pangulo ng Pilipinas na naging popular sa kanyang patakarang "Pilipino Muna".

Diosdado Macapagal

Isang pangulo ng Pilipinas na naging kilala sa kanyang reporma sa lupa.