persónuleikaraskanir (personality disorders)-kafli 12

Persónuleiki (Personality)

Varanleg einkenni og hegðunarmynstur sem móta hvernig einstaklingur aðlagast og bregst við áskorunum lífsins. (Enduring traits and behavior patterns shaping how a person adjusts to life’s demands.)

Persónuleikaraskanir (Personality Disorders)

Langvarandi hegðunarmynstur sem víkja frá samfélagslegum viðmiðum og valda vanlíðan eða skerta virkni. (Chronic behavior patterns deviating from norms, causing distress or impaired function.)

DSM-IV kerfið

10 raskanir skiptar í þrjá klasana: A (sérkennileg), B (tilfinningaríkur), C (kvíðatengdur). (10 disorders grouped into clusters A–C.)

DSM-5 breytingar

Persónuleikaraskanir skilgreindar út frá truflun í virkni, eiginleikum og skaðlegum einkennum. (Defined by dysfunction in personality functioning and pathological traits.)

Persónuleikavirkni (Personality Functioning)

Snýr að sjálfsmynd, tilfinningastjórn og samskiptagetu. (Includes self-identity, emotion regulation, and relational capacity.)

Klasar persónuleikaraskana (Personality Disorder Clusters)

Klasi A: furðuleg; B: dramatísk; C: kvíðatengd. (Cluster A: odd/eccentric; B: dramatic/emotional; C: anxious/fearful.)

Paranoid PD (Ofsóknarpersónuleikaröskun)

Almennt vantraust og tortryggni gagnvart öðrum, túlkar athafnir sem illgjarnar. (General distrust and suspicion; sees others' actions as malicious.)

Schizoid PD (Kleyfhugapersónuleikaröskun)

Forðast náin tengsl, sýnir litla tilfinningatjáningu. (Avoids close relationships, emotionally detached.)

Schizotypal PD (Geðklofalík persónuleikaröskun)

Sérkennileg hegðun, undarlegar hugsanir, félagslegir erfiðleikar. (Odd behavior, magical thinking, social difficulties.)

Antisocial PD (Andfélagsleg persónuleikaröskun)

Virðir ekki rétt annarra, lygar, hvatvísi, árásargirni. (Disregard for others, deceit, impulsivity, aggression.)

Borderline PD (Jaðarpersónuleikaröskun)

Óstöðug sjálfsmynd, sambönd, hvatvísi, sjálfsskaði, tilfinningasveiflur. (Unstable identity, relationships, impulsivity, self-harm, mood swings.)

Histrionic PD (Geðhrifapersónuleikaröskun)

Leitar eftir athygli, dramatísk og yfirborðsleg tilfinningatjáning. (Attention-seeking, dramatic, shallow emotions.)

Narcissistic PD (Sjálflæg persónuleikaröskun)

Stórmennskuþrá, þörf fyrir aðdáun, skortur á hluttekningu. (Grandiosity, need for admiration, lack of empathy.)

Avoidant PD (Hliðrunarpersónuleikaröskun)

Hræðsla við höfnun, félagsleg hömlun, neikvæð sjálfsmynd. (Fear of rejection, social inhibition, negative self-image.)

Dependent PD (Hæðispersónuleikaröskun)

Mjög háður öðrum, erfitt með ákvarðanatöku, ótti við aðskilnað. (Extreme reliance on others, indecisive, fear of abandonment.)

Obsessive-Compulsive PD (Þráhyggjuáráttupersónuleikaröskun)

Upptekinn af reglum, fullkomnun, stífur og þrár. (Preoccupied with order, perfectionism, rigidity.)

Algengi persónuleikaraskana (Prevalence of Personality Disorders)

Um 10% almennu þýði; tíðari hjá geðrænna skjólstæðinga. (About 10% of general population; more common in clinical populations.)

Samsláttur (Comorbidity)

Algeng samhliða þunglyndi, kvíðaraskanir, efnamisnotkun. (Often comorbid with depression, anxiety, substance use.)

Orsakir persónuleikaraskana (Causes of Personality Disorders)

Samspil erfða og reynslu: skapgerð, uppeldi, áföll, tengsl, félagslegt umhverfi. (Interaction of genetics and experience: temperament, parenting, trauma, relationships, social factors.)

Uppeldisáhrif (Parental Influence)

Skortur á tilfinningalegum stuðningi, ofvernd, vanræksla, höfnun. (Lack of emotional support, overprotection, neglect, rejection.)

Áfallasaga og misnotkun (Trauma and Abuse History)

Algengt meðal einstaklinga með BPD og andfélagslegri röskun. (Common in BPD and antisocial PD.)

Geðrofseinkenni og jaðarpersónuleikaröskun (BPD and Psychotic Symptoms)

Streitutengd hugsýn og sundrung – tímabundin geðrofslík einkenni. (Stress-related paranoia or dissociation – transient psychotic-like symptoms.)

Meðferðarleiðir við persónuleikaröskunum (Treatment Approaches)

Meðferð getur verið krefjandi; þarf langvarandi nálgun og tengsl. (Treatment is challenging and long-term; therapeutic relationship is key.)

HAM við persónuleikaröskunum (CBT for Personality Disorders)

Áhersla á hugræna skekkjur, hegðunarmynstur og sjálfsskoðun. (Targets cognitive distortions, behavior patterns, self-reflection.)

Samhygðarmeðferð (Mentalization-Based Therapy)

Eykur skilning á eigin og annarra hugarástandi – gagnleg við BPD. (Improves understanding of mental states – helpful in BPD.)

Schemameðferð (Schema Therapy)

Sameinar HAM, geðdýptarmeðferð og tengslanálgun – fyrir langvarandi vanda. (Combines CBT, psychodynamic, and attachment-based therapy – for chronic difficulties.)

Díalektísk atferlismeðferð (DBT – Dialectical Behavior Therapy)

Sérhönnuð fyrir BPD: samþykki + breyting; eykur tilfinningastjórn og sjálfsstjórn. (Designed for BPD: acceptance + change; improves emotion regulation and control.)

Meðferð við andfélagslegri röskun (Treatment for Antisocial PD)

Takmörkuð áhrif meðferða – áhersla á félagsfærni, samkennd og ábyrgð. (Limited efficacy – focus on skills, empathy, responsibility.)

Lyfjameðferð (Medication Use)

Engin sértæk lyf en notað til að draga úr fylgikvillum eins og kvíða eða þunglyndi. (No specific meds, but used for comorbid symptoms like anxiety or depression.)

Forvarnir og snemmtæk íhlutun (Prevention and Early Intervention)

Tengslabundin inngrip og fjölskylduvinna í æsku geta minnkað áhættu. (Attachment-based and family work in childhood can reduce risk.)