I WOJNA ŚWIATOWA

przyczyny gospodarcze I wojny światowej

przyczyny gospodarcze I wojny światowej

• przesyt gospodarczy (brak nowych rynków zbytu)

• rywalizacja o surowce

przyczyny polityczne I wojny światowej

• rywalizacja Niemiec z Francją, sieć sojuszy izolująca Francję (traktat trzech cesarzy)

• w II poł. XIX w. na skutek dynamicznego rozwoju gospodarczego wzrosło znaczenie Cesarstwa Niemieckiego, Stanów Zjednoczonych i Japonii 

traktat trzech cesarzy

1873 (Rosja, Austro-Węgry, Niemcy)

tajny układ wojskowy między Niemcami i Austro-Węgrami

1879

ukształtowanie się bloku trójprzymierza 

1882 — przystąpienie Włoch do układu Niemiec i Austro-Węgier

sojusz francusko-rosyjski w odpowiedzi na sojusz niemiecko-austriacki

1892

zawarcie serdecznego porozumienia (entente cordiale)

1904, między Francją a Wielką Brytanią (zerwanie z zasadą wspaniałej izolacji — splendid isolation)

ukształtowanie się bloku trójporozumienia (ententy) 

1907 — porozumienie rosyjsko-brytyjskie

Wyścig zbrojeń przed I wojną światową

• w wyniku tych działań do celów militarnych zaczęto używać samolotów, telefonu, radia i telegrafu

• najostrzejszy charakter przybrała niemiecko-brytyjska rywalizacja w dziedzinie floty wojennej

  • Niemcy starali się ją rozbudować na tyle, by innym państwom się nie opłacało ich atakować

  • Brytyjczycy dążyli do utrzymania dotychczasowej przewagi na morzach

źródła napięć na Bałkanach przed I wojną światową

• podziały religijne i narodowościowe

• aspiracje nowo powstałych państw regionu do poszerzania swoich granic

• rywalizacja o wpływy między Rosją i Austro-Węgrami 

powstania w Bośni i Hercegowinie oraz Bułgarii

1875, 1876

wypowiedzenie wojny Turcji przez Serbię

1877, Rosja opowiedziała się po stronie państw bałkańskich (panslawizm)

wojna rosyjsko-turecka

1877-1878

kongres pokojowy w Berlinie

1878 (wojna rosyjsko-turecka)

• powstanie Rumunii i Bułgarii

• Bośnia i Hercegowina przekazana Austrii

wojny bałkańskie

1912-1913

• pierwsza — pokonanie Turcji i koalicji państw bałkańskich i podział między siebie europejskich obszarów imperium osmańskiego

• druga — pokonanie Bułgarii przez dawnych sojuszników i Turcję, utrata przez nią ziem zdobytych we wcześniejszym konflikcie

plan Schlieffena

1905

• niezrealizowany plan wojny na dwa fronty

• błyskawiczny atak na Francję przez Belgię, Holandię i Luksemburg (1-2 tygodnie), zajęcie Paryża i Francji, a potem przerzucenie wojsk do Rosji 

• następca Schlieffena, Helmuth von Moltke, podzielił armię na front zachodni i wschodni

zamach w Sarajewie

28 VI 1914, śmierć arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga z rąk Serba Gawriło Principa 

ultimatum Austro-Węgier wobec Serbii

23 VII 1914, z żądaniem m.in. udziału w śledztwie swoich przedstawicieli. Serbowie odrzucili ten warunek, gdyż podważałby on suwerenność ich państwa

wypowiedzenie przez Austro-Węgry wojny Serbii

28 VII 1914

ogłoszenie neutralności przez Włochy

VIII 1914

państwa ententy

• Francja

• Wielka Brytania

• Rosja

• Serbia

• Rumunia

• Grecja

• Włochy

• Belgia

• USA (od 1917)

• Kanada

państwa centralne/czwórprzymierze

Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria

wkroczenie wojsk niemieckich do Belgii

3 VIII 1914

bitwa pod Marną

IX 1914, powstrzymanie sił niemieckich zmierzających na Paryż i rozwianie nadziei na szybkie zwycięstwo (front zachodni)

zmiana charakteru walk na wojnę pozycyjną na froncie zachodnim

XI 1914; obie armie umocniły swoje pozycje za pomocą okopów i zasieków, a linia frontu, pomimo obustronnych prób jej przełamania, zastygła niemal w miejscu na 4 lata

bitwa pod Ypres

wiosna 1915 — pierwsze użycie gazów bojowych (chlory) (front zachodni)

bitwa pod Verdun

II-XII 1916 — śmierć ok. 1 mln żołnierzy (front zachodni)

bitwa pod Sommą

VII-XI 1916 — do przełamania niemieckiej linii obrony pierwszy raz wykorzystano czołgi (front zachodni)

początek rosyjskiej ofensywy na Prusy Wschodnie

VIII 1914, która zmusiła Niemcy do przerzucenia tam części sił z frontu zachodniego

bitwa pod Łodzią

XI/XII 1914 (front wschodni)

bitwa pod Gorlicami

V 1915 — odrzucenie Rosjan na wschód, dzięki czemu państwom centralnym udało się zająć rozległe ziemie Imperium Rosyjskiego (front wschodni)

pokój w Brześciu Litewskim

3 III 1918, wycofanie się Rosji z wojny na skutek wybuchu rewolucji 

• przekazanie terenów okupowanych przez Niemcy w ich ręce (Litwa, Łotwa, Królestwo Polskie, Białoruś, zachodnia Ukraina)

atak Austro-Węgier na Serbię

12 VIII 1914, broniła się do IX 1915. Jej opór udało się przełamać dzięki zaangażowaniu sił niemieckich i bułgarskich

ofensywa Turcji przeciwko Rosji

XI 1914

• II 1915 — ofensywa Turcji przeciwko Wielkiej Brytanii

• 19 II 1915 — początek desantu wojsk francusko-brytyjskich na półwysep Gallipoli, wycofanie w I 1916

zdobycie przez Brytyjczyków Bagdadu i Palestyny

1917

ogłoszenie przez Niemców nieograniczonej wojny podwodnej

1915, atak niemieckich U-Bootów na brytyjskie okręty handlowe i statki handlowe należące do państw neutralnych

zatopienie przez niemiecki okręt podwodny Lusitanii

V 1915, brytyjski statek pasażerski, na którym znajdowali się obywatele amerykańscy

bitwa jutlandzka

V/VII 1916, największe morskie starcie I wojny światowej

przechwycenie przez brytyjski wywiad depeszy Zimmermanna

I 1917, w której Niemcy zaproponowały antyamerykański sojusz Meksykowi

wypowiedzenie wojny Niemcom przez Stany

6 IV 1917

orędzie prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona

8 I 1918, 14 punktów, których realizacja miała zapewnić trwały pokój między narodami (m.in. utworzenie niepodległego państwa polskiego)

• jawność zawieranych układów pokojowych

• wolność żeglugi na morzach 

• likwidację ograniczeń w handlu światowym

• rozbrojenie militarne

• uregulowanie kwestii kolonii zgodnie z interesami zamieszkującej je ludności

• powołanie organizacji stojącej na straży pokoju międzynarodowego

fala strajków w niemieckich ośrodkach przemysłowych

1916/1917, spowodowana głodem, co zwiększyło problemy z zaopatrzeniem armii

zakończenie walk na froncie wschodnim

III 1918, co pozwoliło państwom centralnym skierować większe siły na front zachodni i podjąć tu kolejną ofensywę

druga bitwa nad rzeką Marną

15 VII-6 VIII 1918, klęska Niemców (front zachodni)

ofensywa stu dni aliantów

VIII-XI 1918 pod dowództwem gen. Ferdynanda Focha, w której dzięki amerykańskiemu wsparciu i masowemu wykorzystaniu czołgów wyparto Niemców z Francji

kapitulacja Bułgarii

IX 1918

kapitulacja Turcji

X 1918

kapitulacja Austro-Węgier

3 XI 1918, zrzeknięcie się rządów w państwie przez Karola I

bunt marynarzy w Niemczech

3 XI 1918, który przerodził się w rewolucję komunistyczną (listopadową) 

abdykacja cesarza Wilhelma II

9 XI 1918, przerodzenie państwa w republikę władaną przez socjaldemokratów

rozejm w Compiègne

11 XI 1918, kończący działania zbrojne na froncie zachodnim. Na jego mocy Niemcy musieli:

• ewakuować swoje wojska z Francji, Belgii, Luksemburga oraz Alzacji i Lotaryngii

• przekazać wojskom ententy sprzęt wojenny oraz flotę

• wycofać się z zajętych podczas wojny terenów Europy Środkowo-Wschodniej

• zrzec się posiadłości w Afryce

Charakterystyka I wojny światowej

• wojna pozycyjna i podwodna po raz pierwszy

• wojna totalna (masowo dotknęła ona ludności cywilnej)

• nowe rodzaje broni

  • karabin powtarzalny

  • samoloty 

  • czołgi

  • karabiny maszynowe

  • broń chemiczna (gaz musztardowy)

  • moździerze

  • miny przeciwpiechotne

  • U-Booty

skutki demograficzne I wojny światowej

• śmierć 8,5 mln żołnierzy, 21 mln rannych

• 50 mln osób zmarło w wyniku epidemii grypy hiszpanki 

• 1,5 mln osób zginęło na skutek ludobójstwa Ormian przeprowadzonego w latach 1915-1917 przez władze tureckie

skutki gospodarcze I wojny światowej

• ogromne straty materialne (głównie w Europie Środkowej i Południowej) wywołane przez działania wojenne, dysproporcje ekonomiczne 

• wprowadzenie interwencjonizmu państwowego 

• załamanie produkcji rolnej i przemysłowej na skutek rabunkowej gospodarki surowcowej i nastawienia przemysłu na produkcję wojenną

• gwałtowny wzrost biedy i bezrobocia związany m.in. z demobilizacją, wzrostem inflacji (hiperinflacja) i dużym zadłużeniem państw

skutki społeczne I wojny światowej

• poszerzenie praw kobiet — wojna wymusiła dopuszczenie ich do wielu tradycyjnie męskich zawodów, dzięki czemu kobiety:

  • stały się samodzielne ekonomicznie

  • uzyskały lepszy dostęp do edukacji

  • w wielu państwach otrzymały prawa wyborcze

• kryzys wartości i autorytetów

• problem kombatantów i kalek wojennych

• rozwój medycyny i zasiłków, rozwój medycyny plastycznej 

skutki polityczne I wojny światowej

• upadek wielkich imperiów (Cesarstwa Rosyjskiego, Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier)

• powstanie licznych państw narodowych 

  • powstanie Irlandii wskutek osłabienia Wielkiej Brytanii

• wyraźny wzrost popularności ruchów i partii lewicowych oraz niechęci do monarchii, powstanie państw republikańskich (Austria, Republika Weimarska) 

• zwiększenie roli Stanów Zjednoczonych w polityce międzynarodowej 

• upadek idei demokratycznej, powstawanie totalitaryzmów i autorytaryzmów

• zmiana mapy i układu sił w Europie i na świecie

  • rozwój USA

  • upadek Imperium Osmańskiego 

• powstanie terenów mandatowych (przejęcie kontroli nad terenami niemieckimi i tureckimi)

• powolna migracja ludności żydowskiej do Palestyny

Orientacje polityczne powstałe wskutek trójprzymierza i trójporozumienia

• zwolennicy orientacji proaustriackiej (m.in. Józef Piłsudski) uznawali, że największym przeciwnikiem odbudowy państwowości polskiej jest Rosja, a droga do niepodległości wiedzie przez sojusz z Austro-Węgrami i przekształcenie ich w monarchię trialistyczną (koncepcja trializmu)

• zwolennicy orientacji prorosyjskiej (twórcą Roman Dmowski) zakładali, że największym przeciwnikiem są Niemcy, a szansę na odzyskanie niepodległości widzieli w sojuszu z Rosją, zjednoczeniu ziem polskich pod carskim berłem i stopniowym uzyskaniu dla nich autonomii

Związek Walki Czynnej

(1908) — tajna organizacja, która miała przygotowywać kadry do walki o niepodległość kraju

organizacje paramilitarne powiązane z różnymi formacjami politycznymi w zaborze austriackim

• Związek Strzelecki i Towarzystwo “Strzelec” (PPS)

• Polskie Drużyny Strzeleckie (ruch narodowy)

• Drużyny Bartoszowe (ruch ludowy)

Komisja Tymczasowych Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych

(1912) — organ skupiający przedstawicieli większości polskich środowisk politycznych (z wyjątkiem komunistów), w zamyśle swoich założycieli miał stanowić zalążek przyszłego rządu narodowego

I Kompania Kadrowa

utworzona w Galicji przez Józefa Piłsudskiego i złożona z członków organizacji paramilitarnych. W VIII 1914 wkroczyła do Królestwa Polskiego w celu wywołania powstania narodowego przeciwko Rosji, misja ta jednak spotkała się z brakiem poparcia miejscowej ludności

Legiony Polskie

uformowane dzięki staraniom Naczelnego Komitetu Narodowego (szczególnie posła na sejm austriacki Juliusza Leo) ochotnicze oddziały polskie u boku armii austro-węgierskiej

I Brygada Legionów Polskich

(Józef Piłsudski) 

• bitwa pod Krzywopłotami

• bitwa pod Łowczówkiem

• ofensywa państw centralnych w V 1915

II Brygada Legionów Polskich

(Józef Haller)

• walki w Bukowinie i Besarabii — szarża pod Rokitną

III Brygada Legionów Polskich

(Bolesław Roja) 

• działania na Lubelszczyźnie, a potem z pozostałymi brygadami na Wołyniu. Bitwa pod Kostiuchnówką

przekształcenie Legionów Polskich w Polski Korpus Posiłkowy

IX 1916

kryzys przysięgowy

wiosna 1917 - Niemcy zaczęli tworzyć Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht), do której chcieli wcielić Polski Korpus Posiłkowy. W zmienionej sytuacji politycznej żołnierze odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec

• wskutek kryzysu przysięgowego rozwiązano I i III Brygadę i internowano ich żołnierzy oraz aresztowano Józefa Piłsudskiego (został on osadzony w Magdeburgu)

Legion Puławski

1914

powołanie bajończyków

1914 we Francji

utworzenie Błękitnej Armii

1917, w jej skład weszli jeńcy wojenni oraz emigranci, którzy mieszkali na stałe we Francji, a jej dowódcą został gen. Józef Haller. W 1919 została przewieziona do Polski

powołanie Polskiej Organizacji Wojskowej

1914 z inicjatywy Piłsudskiego w celu walki z Rosją. Na czele tajnej organizacji stał sam Piłsudski, a po jego aresztowaniu — Edward Rydz-Śmigły 

• POW działała w Królestwie Polskim i Galicji, a w końcowej fazie wojny uczestniczyła w przejmowaniu władzy przez polskie ośrodki polityczne

założenie Naczelnego Komitetu Narodowego

VIII 1914 w Krakowie, który podjął działania w celu odbudowy polskiej państwowości u boku Austro-Węgier (m.in. doprowadził do utworzenia Legionów Polskich)

powołanie Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego

 I 1917 przez niemieckie władze okupacyjne w Warszawie. Złożona z Polaków Rada pełniła funkcje władzy wykonawczej i tworzyła polskie struktury administracji, sądownictwa i oświaty

zastąpienie Tymczasowej Rady Stanu przez Radę Regencyjną

IX 1917, która powołała Radę Ministrów z Janem Kucharzewskim na czele i starała się umacniać polskie wojska, sądownictwo i szkolnictwo

powstanie Komitetu Narodowego Polskiego

XI 1914 w Warszawie z Romanem Dmowskim na czele. KNP dążył do utworzenia wojsk polskich u boku armii rosyjskiej, co się jednak nie powiodło

• 1915 - przeniesienie do Rosji

• VIII 1917 — w Lozannie w Szwajcarii powołano kolejny Komitet Narodowy Polski z siedzibą Paryżu. Występował on jako reprezentacja narodu polskiego i był uznawany przez rządy ententy

odezwa dwóch cesarzy (akt 5 XI)

5 XI 1916 — odezwa dwóch cesarzy (akt 5 XI) zapowiadająca utworzenie Królestwa Polskiego jako dziedzicznej monarchii (bez określania jej granic) połączonej unią z Niemcami

uznanie prawa Polaków do samostanowienia przez rosyjski Rząd Tymczasowy

30 III 1917

deklaracja wersalska Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch

3 VI 1918, ogłaszająca poparcie ich rządów dla idei odbudowy niepodległej Polski

przyczyny rewolucji w Rosji - I wojna światowa

• sytuacja gospodarcza (aprowizacja skupiona na froncie, skomplikowanie dostaw do Rosji)

• przegrane na froncie, niezadowolenie społeczne

• system absolutny niesprzyjający armii i dowódcom

• złe morale armii ze względu na wielonarodowość

• agentura niemiecka (Lenin, próba wzniecenia zamętu)

• wzmocniona słabość cara i jego autorytetu

• powołanie 5 mln mężczyzn do armii

przyczyny polityczne rewolucji w Rosji

• zróżnicowanie polityczne, większość z nich o charakterze lewicowym

• duży wpływ Rasputina

• brak praw politycznych (samodzierżawie)

• niedziałająca Duma

• tendencje antymonarchistyczne w całej Europie

przyczyny społeczne rewolucji w Rosji

zła sytuacja robotników

początek rewolucji lutowej

8 III (23 II) 1917 — wybuch strajku w Zakładach Putiłowskich w Piotrogrodzie

utworzenie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oraz Tymczasowego Komitetu Wykonawczego Dumy

12 III 1917

utworzenie Rządu Tymczasowego w Rosji

14 III 1917 — z księciem Grijorijem Lwowem na czele

abdykacja Mikołaja II

15 III 1917, przejęcie władzy przez Rząd Tymczasowy

program Rządu Tymczasowego

kierowany od lipca 1917 przez Aleksandra Kiereńskiego

• wprowadzenie ustroju parlamentarnego

• zorganizowanie wyborów powszechnych

• zniesienie przywilejów stanowych

• kontynuowanie udziału Rosji w wojnie

• wdrożenie reform społecznych i politycznych 

• zagwarantowanie praw obywatelskich

• zapewnienie praw i autonomii mniejszości narodowych

pucz Korniłowa

IX 1917, nieudana próba odsunięcia Rządu Tymczasowego od władzy

• pogłębienie kryzysu politycznego w kraju i osłabienie rządu Kiereńskiego

powrót Włodzimierza Ulijanowa (Lenina) do Rosji po emigracji

IV 1917, przyjazd ze Szwajcarii umożliwiły mu władze niemieckie, które dążyły do destabilizacji wewnętrznej przeciwnika

 ogłoszenie tez kwietniowych

17 IV 1917, w Piotrogrodzie przez Lenina

• przyznanie chłopom ziemi należącej do szlachty i arystokracji

• wycofanie Rosji z udziału w wojnie i pokój bez aneksji 

• obalenie Rządu Tymczasowego

• przejęcie władzy przez Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich

opanowanie najważniejszych punktów w Piotrogrodzie przez bojówki bolszewickie

6/7 XI (24/25 X) 1917, w tym Pałacu Zimowego (siedziby Rządu Tymczasowego)

powstanie Rady Komisarzy Ludowych

7 XI 1917 — nowy rząd z Leninem na czele

dekrety Rady Komisarzy Ludowych

8 XI 1917

• dekret o ziemi zapowiadający odebranie majątków rolnych dotychczasowym właścicielom i przydzielenie ich chłopom 

• dekret o pokoju dotyczący niezwłocznego zakończenia działań zbrojnych

strony w rosyjskiej wojnie domowej

• czerwoni — bolszewicy i podległe im wojska

• biali (Biała Gwardia) — wojska antybolszewickie dowodzone przez byłych carskich generałów i wspierane przez państwa zachodnie

Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka)

tajna policja polityczna z Feliksem Dzierżyńskim na czele, która za pomocą terroru niszczyła całe warstwy społeczne niechętne komunistom (arystokrację, szlachtę, zamożne mieszczaństwo i chłopów)

Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona

dowodzona przez Lwa Trockiego, jej głównym zadaniem stało się rozbicie sił białych

zamordowanie cara Mikołaja II wraz z rodziną w Jekaterynburgu

17 VII 1918

ogłoszenie wprowadzenia komunizmu wojennego

IX 1918

• nacjonalizacja przemysłu, handlu i rolnictwa

• wprowadzenie obowiązkowych kontyngentów (dostaw) żywności, co wywołało klęskę głodu na wsi 

skutki wojny domowej w Rosji

• śmierć kilkunastu milionów ludzi (w wyniku represji, głodu i działań zbrojnych)

• przejęcie władzy przez bolszewików

• budowa systemu komunistycznego w Rosji

• już w 1919 bolszewicy rozpoczęli próby rozszerzenia rewolucji na inne państwa. Powołano wówczas Komintern (tzw. III Międzynarodówkę), który miał koordynować działania komunistów poza Rosją 

konferencja pokojowa w Paryżu

18 I 1919-21 I 1920

• porządkiem obrad kierowała Rada Najwyższa Konferencji Pokojowej złożona z przedstawicieli zwycięskich państw — Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, USA i Japonii. W rzeczywistości kluczowe decyzje podejmowali przywódcy trzech państw:

  • prezydent USA Thomas Woodrow Wilson 

  • premier Francji Georges Clemenceau 

  • premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George 

Traktat wersalski

podpisany 28 VI 1919 w Wersalu, a jego postanowienia weszły w życie 10 I 1920 

•  Niemcy:

  • utraciły:

    • Alzację i Lotaryngię na rzecz Francji

    • Wielkopolskę i Pomorze Nadwiślańskie na rzecz Polski

    • fragment Górnego Śląska na rzecz Czechosłowacji

    • okręgi Eupen, Malmédy i Moresnet na rzecz Belgii

  • przekazały pod zarząd Ligi Narodów Kłajpedę i Zagłębie Saary (na 15 lat, później o jego losach miał rozstrzygnąć plebiscyt)

  • utraciły Gdańsk, który przekształcono w Wolne Miasto Gdańsk pod zarządem Ligi Narodów

  • zostały zobowiązanie do przeprowadzenia plebiscytów, które miały rozstrzygnąć o losach Górnego Śląska, Warmii, Mazur i Powiśla oraz Szlezwiku (jego północną część włączono ostatecznie do Danii)

  • utraciły posiadłości kolonialne, które zostały przyjęte jako terytoria mandatowe przez zwycięskie mocarstwa

  • musiały się wyrzec dążeń do zjednoczenia z Austrią (Auschluß)

• poprzez podpisanie traktatu Niemcy zgodziły się także na:

  • ograniczenie wielkości armii do 100 tys. zawodowych żołnierzy, bez broni pancernej, chemicznej i lotnictwa, oraz redukcję marynarki wojennej

  • spłatę reparacji wojennych w wysokości 132 mld marek w złocie

  • demilitaryzację i czasową okupację Nadrenii przez aliantów, co miało gwarantować szybką spłatę odszkodowań

  • umiędzynarodowienie Kanału Kilońskiego oraz niemieckich odcinków rzeki Łaby, Odry, Dunaju i Niemna