GEOGRAFIA 08.03.2023

ABISAL

ABISAL

strefa głębinowa do ok. 1700m pod poziomem morza

Ablacja

proces ubywania śniegu i lodu tworzącego lodowce, lód pływający lub pokrywę śnieżną w efekcie topnienia

Abrazja

Fale morskie uderzają o wysokich brzeg kruszą go. Woda rozsadza szczeliny skalne w które się dostaje. Oderwane od brzegu materiału skalny jest nieustannie przytaczany przez fale wskutek czego zachodzi proces abrazji. Proces polegający na ścieraniu skalnej powierzchni brzegu i dna przez okruchy skalne.

Aglomeracja

Zespół powiązanych jednostek osadniczych, powstały w wyniku koncentracji zabudowy i zagospodarowania (2 typy: monocentryczna i policentryczna; 2 lub więcej=megalopolis)

Akumulacja

Proces zewnętrzny kształtujący powierzchnię Ziemi, polegający na osadzaniu materiału

Albedo

zdolność do odbijania promieniowania słonecznego

Alpidy

góry fałdowe powstałe w wyniku orogenezy alpejskiej

Aluwium

l.mn. aluwia, akumulacja naniesionego materiału skalnego/osadów na dnie rzeki lub przy jej brzegu (w dolnym odcinku rzeki)

Anekumena

obszar na kuli ziemskiej trwale i całkowicie niezamieszkany przez człowieka i niewykorzystywany gospodarczo

Antropopresja

negatywnyy wpływ człowieka na środowisko

Antycyklon

masy powietrza wirujące wokół wyżów

Antypasat

Umiarkowanie ciepły, stały prąd powietrza o kierunku zachodnim, wiejący w strefie równikowej, transportujący gorące powietrze z równika w kierunku zwrotników (przez ruch obrotowy zmienia kierunek na wschodni i spływa w dół, po czym jako pasat wraca w kierunku równika)

Archaik

Najstarszy eon w dziejach Ziemi, podczas którego nie było żadnego życia. Podczas niego formowała się pierwotna skorupa ziemska.

Archipelag

grupa wysp położonych blisko siebie

Areozole

drobiny różnych pyłów, kurz

Astenosfera

W płaszczu górnym poniżej warstwy perydotytowej wykazującej cechy ciała stałego leży półplastyczna antonosfera, właściwości wynikają z temperatury budującej ją skał,która jest bliska temperaturze ich topnienia, występują prądy konwekcyjne powodujące ruch płyt litosfery.

Atol

Płaska wyspa koralowa, zwykle składająca się z rafy koralowej w kształcie pierścienia otaczającego centralną depresję, nazywaną laguną. Może ona stanowić odrębny zbiornik wodny lub być połączona z morzem. Atol powstaje wskutek kilku procesów. Zaczyna się od powstania wyspy wulkanicznej na oceanie.

Autonomia

iezależność jakiejś społeczności, kraju, regionu lub instytucji w zakresie samodzielnego decydowania o swoich sprawach wewnętrznych i rozstrzygania ich

Azymut geograficzny

Kąt zawarty pomiędzy północą a wskazanym kierunkiem poziomym. Mierzy się go zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara.

Azymut magnetyczny

kąt między północną częścią południka magnetycznego a danym kierunkiem poziomym

Baraniec

(muton) wygładzony pagórek, który ma jeden stok łagodny, a drugi stromy

Bariera lodowa

Pokrywa (stroma ściana) wchodząca w skład czoła lodowca szelfowego, która tworzy przeszkodę dla spływającego lodu (dla gór lodowych). (Lodowiec szelfowy - unosząca się na powierzchni wody płaska część lądolodu, zakończona klifem i barierą lodową, od którego odchodzą fragmenty wolno pływających gór lodowych). Podr 1kl str.165

Batolit

wielka intruzja magmowa ciągnąca się w dół do nieznanej głębokości

Baza erozji

głębokość, do której rzeki mogą niszczyć podłoże

Bilans wodny

obieg wody w przyrodzie na danym terenie z rozróżnieniem na przychody i rozchody

Bonitacja gleby

Ocena jakości gleby pod względem wartości użytkowej, uwzględniająca żyzność gleby, stosunki wodne w glebie, stopnień kultury gleby oraz trudność jej uprawy.

Bruk eoliczny (deflacyjny)

pokrywa złożona z większych fragmentów skalnych, która powstała wskutek wywiewania drobniejszego materiału skalnego

CHINOOK

inna nazwa dla wiatru Fen w Ameryce\górach skalistych

Cofka

zjawisko spowodowane wiatrem na skutek, którego woda cofa się spowrotem do rzeki

Crofesima

górna warstwa płaszcza ziemskiego

Cyrk lodowcowy

jezioro polodowcowe otoczone z trzech stron stokami a z czwartej ryglem skalnym

Czas letni / zimowy

czas letni jest od ostatniej niedzieli marca np. 3:00, czas zimowy jest od ostatniej niedzieli października np.2:00

Czas słoneczny

inaczej czas miejscowy ustalony dla danej miejscowości na podstawie wysokości słońca nad horyzontem, jednakowy czas słoneczny występuje tylko w miejscach leżących na tym samym południku

Czas strefowy, urzędowy

Czas strefowy - oblicza się na podstawie umownego podziału kuli ziemskiej na 24 strefy czasowe. W każdej z nich obejmującej obszar rozciągający się na 15 stopni długości geograficznej, obowiązuje inny czas strefowy. Czas urzędowy - wprowadza się dla niektórych regionów lub państw. Jest on dzielony na czas letni i czas zimowy. Różnica między nimi wynosi 1h. Czas leni w Polsce obowiązuje przez 5 miesięcy i nosi nazwę czasu wschodnioeuropejskiego letniego.

Datowanie skał

określenie wieku skały lub minerału

Deflacja

długotrwały spadek przeciętnego poziomu cen w gospodarce /rodzaj abrazji eolicznej - proces polegający na wywiewaniu przez wiatr drobnego materiału skalnego, występuje głównie na pustyniach, tworzy misy deflacyjne, ostańce deflacyjne czy bruk deflacyjny

Delta

Jest to ujście rzeczne. Tworzy się tam, gdzie morze, do którego uchodzi rzeka jest płytkie i nie występują w nim silne prądy przybrzeżne. Rzeka przynosi więcej materiału niż mogą usunąć fale i prądy przybrzeżne. Kształt delty zależy przede wszystkim od zarysu linii brzegowej, a jej wielkość głównie od ilości osadów niesionych przez rzekę oraz od ukształtowania dna zbiornika.

DEPORESTACJA

wylesianie

DESERTYFIKACJA

pustynnienie

DETERSJA

Jeden z podstawowych rodzajów erozyjnej działalności lodowców Abrazja lodowcowa- wygładzanie i polerowanie podłoża skalnego przez fragmenty skalne które znajdują się w dolnej części przemieszczającej się masy lodowej, czyli w spągu

Dezurbanizacja

wyludnianie się centralnych dzielnic miast

Długość geograficzna

jedna ze wspólrzędnych geograficznych - południk Kąt dwuścienny między półpłaszczyzną południka początkowego 0° a południka płaszczyzny przechodzącego przez dany punkt na powierzchni Ziemi

Doba słoneczna

okres pomiędzy dwoma kolejnymi górowaniami Słońca (24h)

Dolina (U i V-kształtna)

Dolina U-kształtana - inaczej żłob lodowcowy, powstała na skutek poszerzania i pogłębiania doliny rzecznej (V-kształtnej) przez jęzory lodowcowe w procesach detrakcji (wyrywanie z podłoża okruchów skalnych lub bloków sklanych o długości nawet do kilkunastu metrów i włączanie ich w przemieszczający się lodowiec) i egzaracji; przekrój poprzeczny żłobów lodowcowych ma kształt litery U. Doliny U-kształtne występują przede wszystkim w Tatrach wysokich. Powstały w skutek erozyjnej działalności lodowców górskich w plejstocenie. W Tatrach znajduje się np. Dolina Rybiego Potoku. Powstawanie Podr. 3kl str.67 Dolina V-kształtna - powstaje w wyniku działalności erozji wgłębnej, dominującej w górnym biegu rzeki. Pogłebia ona dno rzeki, przez co przekrój poprzeczny doliny jest zbliżony kształtem do litery V. Charakteryzuje się stromymi zboczami pokrytymi drobnym materiałem skalnym - zwietrzeliną oraz wąskim dnem, w którym płynie potok. Doliny te występują głównie na obszarach górskich w górnych biegach rzek. Podr 1kl str.251

Dolina krasowa

podłużne obniżenie na obszarze krasowym, powstałe przez połączenie lejów krasowych, uwałów lub polij

Dorzecze

obszar odwadniany przez system rzeczny

DRAPERIA

typ nacieku jaskiniowego w formie długiej i cienkiej pionowej zasłony

Dział wodny

granica między sąsiednimi zlewiskami, dorzeczami lub zlewniami

Efekt cieplarniany

podnoszenie temperatury na Ziemi, zjawisko naturalne bez którego nie mogłoby istnieć życie na Ziemi

EFEMERYDY

rośliny przeżywające niekorzystny dla życia okres w postaci nasion (główne na pustyniach)

EGZARACjA

Żłobienie podłożą na skutek zdzierania materiału skalnego przez czoło nasuwającego się lodowca

Egzosfera

Najwyżej położona warstwa atmosfery ziemskiej - przechodzi w przestrzeń kosmiczną na wysokości ok. 2000km (metorologiczna granica atmosfery), charakteryzuje się znacznie rozrzedzonym powietrzem, temperatura powietrza obniża się w niej do ok. -273 C

Ekliptyka

pozorna droga Słońca na niebie

Ekumena

obszary stale zamieszkiwane przez człowieka

El Niño

napływ ciepłej wody z zachodu w rejony zimnego Prądu Peruwiańskiego

Emigracja

Odpływ ludności z określonego obszaru (w tym deportacja, czyli przymusowe wydalenie lub przesiedlenie ludności)

Endemit

gatunek rośliny lub zwierzęcia występujący wyłącznie na niewielkim, ograniczonym obszarze

Epejrogeneza

powolne (niezauważalne dla człowieka), pionowe ruchy litosfery

Epicentrum sejsmiczne

miejsce na powierzchni Ziemi leżące bezpośrednio nad ogniskiem trzęsienia ziemi

Epizodyczna rzeka / jezioro

Rzeki epizodyczne - prowadzą wodę sporadycznie, tylko po dużych opadach deszczu (przez pozostałą część roku dna dolin rzek epizodycznych pozostają suche). Występują głównie w klimacie suchym. Jeziora epizodyczne - inaczej okresowe, wypełniają się wodą na krótko, po sporadycznych opadach.

Epoka geologiczna

formalna jednostka geochronologiczna podziału dziejów Ziemi (ery i okresy)

Eratyk (głaz narzutowy)

bloki skalne o różnym kształcie, występujące w obrębie moren, przyniesione przez lądolód z odległych terenów

ERG

pustynia piaszczysta, którą charakteryzuja wyraxnie ukształtowane wydmy, termin używany dla obszarów Sahary

Erozja (rodzaje)

-boczna W środkowym biegu rzeki towarzyszy jej akumulacje materiału skalnego niesionego przez rzekę, w wyniuku tych procesów powstają meandry (zakola) i starorzecza Woda ma największą prędkość w nurcie który przemieszcza się od jednego brzegu do drugiego i nieustannie je niszczy (podmywa), materiał przenoszone zniszczonego brzegu zostaje osadzony w miejscu gdzie woda ma mniejszą prędkość i nie jest w stanie go unieść, jeden brzeg cofa się w wyniku erozji bocznej a drugi przeciwległy narasta wskutek akumulacji -lodowcowa Polega na niszczeniu podłoża przez przesuwający się masy lodu, transportujące materiał skalny i osadzające go intensywność tego procesu zależy między innymi od grubości pokrywy lodowej, ilości transportowanego materiału skalnego, odporności podłoża na niszczenie oraz zastanej rzeźby terenu -wgłębna W górnym biegu rzeki pogłębienie na rzeki, której efektem jest powstanie V-kształtnej doliny rzecznej Woda płynąca z dużą prędkością może transportować sporą ilość materiału skalnego który uderza w podłoże skalnej i silnie je żłobi -wsteczna W górnym biegu rzeki prowadzi do powstania wodospadów Miejsca gdzie rzeka napotyka bardziej oporne skały tworzą się wodospady/progi skalne z których spływa woda, podcina ona próg skalny od dołu co powoduje oderwanie się jego górnej części a konsekwencje cofanie się progu

Estuarium

Inaczej ujście lejkowate, powstaje wtedy, gdy rzeka wpada do morza, w którym występują duże pływy lub prądy przybrzeżne niepozwalające na akumulację osadów rzecznych.

EWAPORACJA

parowanie z powierzchni gleby

Eworsja

polega na drążeniu naturalnych zagłębień w dnie cieku wodnego (najczęściej u stóp wodospadów)

Fald, fałdowanie

ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do wygięcia warstw skalnych i do tworzenia się fałdów

Fen

Ciepły, suchy i porywisty wiatr lokalny, który występuje po zawietrznej stronie pasma górskiego. Występuje w Alpach. Wieje najczęściej w chłodnej porze roku, powoduje gwałtowne ocieplenia i zagrożenie lawinowe. (Powstanie: masy powietrza przemieszczające się z W do N napotykają barierę górską, potem następuje wymuszone wznoszenie powietrza wzdłuż stoku, podczas którego zachodzą przemiany wilgotnoadiabatyczne (-0,6C/100m), podczas wznoszenia dochodzi do kondensacji pary wodnej i powstania opadu. Po przekroczeniu bariery górskiej (zawietrzna) powietrze opada grawitacyjnie (+1C/100m).)

Fiord

głęboka polodowcowa zatoka, mocna wcinająca się w głąb lądu, z charakterystycznymi stromymi i wysokimi brzegami, często rozgałęziony

Flisz

seria skał osadowych (zlepieńców, piaskowców, mułowców, iłowców i margli) powstałych w morzu

FUMAROLE

rodzaj ekshalacji wulkanicznych

Galaktyka

Podstawowa jednostka organizacji materii we wszechświecie. Jest to duży, grawitacyjnie związany układ gwiazd, pyłu i gazu międzygwiazdowego oraz niewidocznej ciemnej materii. (Wiele z galaktyk należy do małych grup lub większych gromad wchodzących w skład supergromad. Galaktyka w której znajduje się Układ Słoneczny jest nazywana Drogą Mleczną. Jest ona częścią Lokalnej Grupy Galaktyk.)

Gejzer

rodzaj gorącego źródła, które okresowo wyrzuca gwałtownie strumień gorącej wody i pary wodnej

GEOFITY

rośliny, które pojawiają się zaraz po stopnieniu śniegu (albo i jeszcze w jego trakcie) a kończą swój cykl życiowy w momencie pojawienia się liści w koronach drzew.

Glacjał

Okres ochładzania się klimatu i zwiększania zasięgu lądolodu (Interglacjał - ocieplenie i zmniejszenie)

Gołoledź

równa, przezroczysta warstwa lodu, pokrywająca powierzchnię

Góry młode

Góry wypiętrzone wskutek orogenezy alpejskiej np. Tatry, Himalaje, Alpy. Odznaczają sie dużymi wysokościami względnymi i bezwzględnymi oraz ostrymi grzbietami, ponieważ stosunkowo krótko ulegały procesom denudacji.

Góry zrębowe

powstają w wyniku wypiętrzania się wzdłuż uskoków, powstają wskutek naprężeń w skorupie ziemskiej, wywołanych działaniem sił tektonicznych, które prowadzą do pękania i przemieszczania mas skalnych wzdłuż linii spękania

Graniak

forma powstała wskutek korazji, material skalny o ściętych i wypolerowanych powierzchniach oraz wyraźnie zarysowanych krawędziach (graniach), (inaczej: materiał skalny o wygładzonych ścianach i 2-3 ostrych krawędziach)

Granica zmiany daty

umowna linia na mapie stref czasowych, przebiegająca głównie wzdłuż południka 180 stopni, po obu stronach której daty różnią się o jedną dobę

Grzyb skalny

To formy skalne powstałe wskutek korazji. Są podcięte przy podstawie i rozszerzają się ku górze. Powstają w wyniku silniejszego niszczenia dolnych części form skalnych. (Korazja - niszczenie (polerowanie, ścieranie, rysowanie) skał przez twarde ziarna mineralne unoszone przez wiatr.)

Gytia

osad organiczny lub organiczno-mineralny powstający w jeziorach eutroficznych, dominuje w jeziorach z wodą bogatą w tlen i substancję organiczną – plankton.

HALOFITY

rośliny odporne na zasolenie gleb

Hamada

pustynia kamienista

Hipocentrum sejsmiczne

Inaczej ognisko trzęsienia ziemi. Jest to miejsce uwolnienia naprężeń i emisji fal sejsmicznych. Podr. 1kl str.210

Horyzont

koło powstałe w wyniku przecięcia sfery niebieskiej na dwie części, wyznaczające granicę pomiędzy przestrzenią widoczną dla obserwacji i zasłoniętą przez Ziemię

Industrializacja

uprzemysłowienie

Intruzja

ciało skalne powstałe z zastygłej w głębii skorupy ziemskiej magmy

Inwersja opadowa

pas wysokości, w którym następuje zmniejszenie ilości opadów atmosferycznych w górach wraz ze znacznym wzrostem wysokości

Irygacja

Inaczej nawadnianie. Jest to czynność polegająca na dostarczaniu wody do gleby w celu poprawy warunków wegetacji roślin uprawnych i zwiększenia plonów.

Jar

forma ukształtowania terenu w postaci wydłużonego zagłębienia o wąskim dnie i stromych zboczach. Powstaje w wyniku erozyjnego działania wody.

JARDANGI

forma ukształtowania powierzchni Ziemi występująca na pustynnych (ostry grzbiet)

Jądro kondensacji

drobina pyłów, gleb, zanieczyszczeń wokół których skrapla się para wodna i powstaje opad

Jednostka astronomiczna

Au; Średnia odległość Ziemi od Słońca (ok. 150 mln km, peryhelium - najbliżej, aphelium - najdalej)

Kabotaż

termin odnoszący się do dwóch odmiennych sposobów transportu towarów i osób drogą morską, powietrzną i lądową. Żegluga kabotażowa to żegluga pomiędzy portami tego samego państwa

Kalendarz gregoriański

zreformowany kalendarz juliański, przez papieża Grzegorza XIII W 1582 roku, Obowiązujące obecnie większości krajów. Lata przestępne podzielne przez 4 ale nie 100, wyjątek podzielne przez 400.

Kaptaż

Rzeka przecina dział wodny i przejmuje rzekę o mniejszej sile erozyjnej. Jest to wynik erozji wstecznej zachodzącej w pobliżu źródła rzeki (powiększanie się źródła, cofanie się go i wydłużanie koryta rzeki). Podr. 1kl str.251

Klimat

układ warunków pogodowych cechujący się typową zmiennością w ciągu roku, charakterystyczny dla danego obszaru. Okresla sie go na podstawie co najmniej trzydziestoletnich obserwacji meteorologicznych.

Konurbacja

typ aglomeracji policentrycznej złożonej z kilku miast położonych blisko siebie, z których żadne nie dominuje