KOMUNIKASYON AT PANANALIKSIK SA WIKA AT KULTURANG PILIPINO - MGA KONSEPTONG PANGWIKA

Vocabulary flashcards covering key language concepts drawn from the lecture notes.

Ano ang Wika?

Isang masalimuot at organisadong sistema ng mga tunog (ponolohiya), simbolo (morpolohiya), at mga alituntunin (sintaks) na ginagamit ng isang partikular na komunidad o grupo ng mga tao. Ang pangunahing layunin nito ay ang makipagtalastasan, magpahayag ng malalim na ideya, damdamin, pangangailangan, at impormasyon. Higit pa rito, nagsisilbi itong pundasyon at salamin ng kultura, kasaysayan, at kolektibong pagkakakilanlan ng isang lipunan, na patuloy na nagbabago sa paglipas ng panahon.

Etymolohiya ng Wika

Ang etimolohiya ay ang pag-aaral sa pinagmulan at kasaysayan ng isang salita, pati na rin ang pagbabago ng kahulugan at porma nito sa paglipas ng panahon. Ang salitang 'wika' sa Ingles na 'language' ay nagmula sa Latin na 'lingua,' na literal na nangangahulugang 'dila.' Ang koneksyon na ito ay nagpapahiwatig ng malalim na kaugnayan ng wika sa organo ng pagsasalita. Mahalaga ring banggitin ang kaugnayan nito sa mga salitang tulad ng 'langue' (French) at 'lengua' (Spanish), na parehong tumutukoy sa dila at sa kakayahang magsalita ng isang partikular na wika, na nagpapatunay sa universal na pagkilala sa papel ng dila sa pagbuo ng tunog ng komunikasyon.

Ponema

Ang ponema ay ang pinakamaliit na yunit ng tunog sa isang partikular na wika na walang sariling kahulugan, ngunit may napakahalagang kakayahang baguhin o makapagbigay ng pagkakaiba sa kahulugan ng mga salita. Ito ay tinatawag na 'distinctive sound unit.' Halimbawa, sa wikang Tagalog, ang tunog na /p/ sa 'pusa' at /b/ sa 'busa' ay itinuturing na magkaibang ponema dahil nagreresulta ang kanilang pagpapalit sa pagbabago ng kahulugan ng salita. Ang pag-aaral ng ponema ay sentral sa larangan ng ponolohiya.

Katinig

Ang katinig ay isang uri ng tunog sa pagsasalita na nabubuo sa pamamagitan ng pagharang o pagpapaliit ng daloy ng hangin sa iba't ibang bahagi ng vocal tract (tulad ng labi, dila, ngipin, o dila at bubong ng bibig) habang lumalabas ito mula sa baga. Ito ay kaiba sa patinig dahil mayroong paghadlang o sagabal sa daanan ng hangin, na nagreresulta sa iba't ibang uri ng tunog depende sa lugar at paraan ng artikulasyon. Ang mga katinig ay maaaring bingi (walang boses) o may tinig (may boses).

Patinig

Ang patinig ay isang uri ng tunog sa pagsasalita na nabubuo nang walang anumang sagabal, pagbabara, o pagpapaliit sa daloy ng hangin mula sa baga palabas ng bibig. Sa pagbuo ng mga patinig, malayang dumadaloy ang hangin sa vocal tract, at ang pagkakaiba ng tunog ay nalilikha sa pamamagitan ng pagbabago sa posisyon ng dila (harap-gitna-likod, at taas-gitna-baba) at ng hugis ng labi (bilog o hindi bilog). Sa wikang Filipino, ang mga pangunahing patinig ay A, E, I, O, at U, at ang mga ito ay gumaganap ng mahalagang papel sa pagbuo ng pantig at salita dahil ang bawat pantig ay karaniwang may patinig.

Morpema

Ang morpema ay ang pinakamaliit na makabuluhang yunit ng wika. Hindi ito maaaring hatiin pa nang hindi nawawala ang orihinal nitong kahulugan o tungkulin. Maaari itong lumabas bilang isang salitang-ugat (tinatawag na free morpheme, tulad ng 'basa' na may sariling kahulugan), o bilang isang panlapi (tinatawag na bound morpheme, tulad ng unlapi na 'mag-' sa 'magbasa,' gitlapi na '-um-' sa 'sumulat,' o hulapi na '-an' sa 'basahan'). Ang mga panlaping ito ay walang sariling kahulugan ngunit nagbabago ng kahulugan o gramatikal na tungkulin ng salitang-ugat kapag idinagdag. Ang pag-aaral ng morpema ay sentral sa morpolohiya.

Morpolohiya

Ang morpolohiya ay ang sangay ng linggwistika na nakatuon sa malalim na pag-aaral ng internal na istraktura ng mga salita. Sinusuri nito kung paano nabubuo ang mga salita mula sa mas maliliit na yunit ng kahulugan (morpema) at kung paano nagbabago ang kanilang kahulugan, kategorya ng salita, o gramatikal na tungkulin sa pamamagitan ng pagdaragdag ng mga panlapi (tulad ng unlapi, gitlapi, hulapi) o pagbabago sa salitang-ugat. Ito ang agham na sumusuri sa pagkakabuo at pagbabago ng porma ng salita.

Ponolohiya

Ang ponolohiya ay ang pag-aaral ng sistema at istraktura ng mga tunog sa isang partikular na wika. Saklaw nito ang kung paano inaayos ang mga ponema (mga makabuluhang yunit ng tunog), kung paano sila nakikipag-ugnayan sa isa't isa, at ang mga patakaran na namamahala sa paggamit ng tunog upang makabuo ng kahulugan. Ito ang agham ng mga tunog ng pagsasalita na nagpapaliwanag kung paano gumagana ang sound system ng isang wika, kabilang ang intonasyon, stress, at pagbabago ng tunog.

Sintaks

Ang sintaks ay ang hanay ng mga alituntunin o patakaran sa isang wika na namamahala sa kung paano wastong pinagsasama-sama ang mga salita, parirala, at sugnay upang makabuo ng mga kumpleto at gramatikal na pangungusap. Sinisiguro nito ang lohikal at struktural na kaayusan ng mga bahagi ng pangungusap, na mahalaga para sa malinaw, tumpak, at epektibong komunikasyon. Ito ang nagbibigay sa atin ng kakayahang bumuo ng mga pangungusap na mauunawaan at tanggap sa loob ng isang partikular na wika.

Diskurso

Ang diskurso ay tumutukoy sa pinalawig na paggamit ng wika na lampas sa isang solong pangungusap upang maghatid ng isang kumpleto at magkakaugnay na ideya o palitan ng impormasyon. Sinusuri nito ang wika sa mas malawak na konteksto ng interaksyon, kabilang ang mga pag-uusap, debate, pananaliksik, sulatin, lecture, at iba pang anyo ng komunikasyon. Mahalaga ang diskurso sa pag-unawa kung paano umiiral at nagiging makabuluhan ang wika sa loob ng mga sitwasyong panlipunan at kultural, kung saan ang kahulugan ay hindi lamang nakasalalay sa indibidwal na salita o pangungusap kundi sa pangkalahatang daloy at ugnayan ng mga ito.

Arbitraryo (Di-likas na Ugnayan)

Ang arbitraryo ay isa sa mga pangunahing katangian ng wika na nagpapaliwanag na ang ugnayan sa pagitan ng porma ng salita (ang tunog nito sa pasalitang wika o ang anyo nito sa pasulat na wika) at ng kahulugan nito ay batay lamang sa kombensyon o kolektibong kasunduan ng mga gumagamit ng wika. Walang likas, lohikal, o pisikal na dahilan kung bakit ang isang partikular na tunog ay kumakatawan sa isang partikular na konsepto. Halimbawa, walang inherently 'cat-like' ang tunog na /pu.sa/ sa Filipino o /kat/ sa Ingles; ito ay resulta lamang ng napagkasunduan ng lipunan, at sa ibang wika ay may iba itong tawag (e.g., 'gato' sa Spanish).

Simbolo

Sa konteksto ng wika, ang simbolo ay isang representasyon ng isang ideya, konsepto, bagay, o kaganapan sa pamamagitan ng tunog (sa pasalitang wika) o marka (sa pasulat na wika) na isinasaad ng mga gumagamit ng isang partikular na wika. Ang pagiging simbolo ay nakabatay sa arbitraryong ugnayan o kolektibong kasunduan. Halimbawa, ang salitang 'punong-kahoy' ay isang simbolo sa Filipino na kumakatawan sa mental na imahe ng isang malaking halaman na may tangkay at mga sanga, at ang simbolo na ito ang ginagamit upang tukuyin ang nasabing bagay sa komunikasyon.

Instrumento ng Komunikasyon

Ang wika ay ang pangunahing paraan, kasangkapan, o behikulo para sa mabisang pagpapahayag at pagpapalitan ng kaisipan, damdamin, paniniwala, pangangailangan, at impormasyon sa pagitan ng mga indibidwal o grupo ng mga tao. Sa pagiging instrumento ng komunikasyon, nagbibigay-daan ang wika upang magkakaintindihan, makapag-ugnayan, at makapagparami ng kaalaman at kultura ang mga tao, na nagbubunga ng mas kumplikadong relasyong panlipunan at pag-unlad ng pamayanan.

Sistematikong Wika

Ang katangian ng wika na 'sistematiko' ay nangangahulugang ito ay nagtataglay ng organisado, may estruktura, at may lohikal na kalikasan. Ibig sabihin, hindi random o basta-basta ang paggamit ng mga tunog, salita, at istruktura ng pangungusap; sa halip, sumusunod ito sa mga tiyak na patakaran at huwaran na unibersal o partikular sa isang wika. Ang sistematikong kalikasan na ito ang nagbibigay kakayahan sa mga gumagamit upang makabuo ng malinaw at epektibong komunikasyon, at upang maunawaan ang mga mensahe mula sa iba. Ito rin ang nagpapaliwanag kung bakit mayroong gramatika at bokabularyo na sinusunod.

Kultura-Batay na Wika

Ang wika ay malalim na nakaugat at hindi mapaghihiwalay sa kultura ng isang lipunan. Ang ideyang 'Kultura-Batay na Wika' ay nagsasaad na ang wika ay humuhubog sa paraan ng pag-iisip at pagtingin sa mundo ng mga tao (linguistic relativity), at sa parehong paraan, ang kultura ay nagdedetermina sa mga salita at konsepto na umiiral sa isang wika. Ang bawat wika ay naglalaman ng mga konsepto, paniniwala, kaugalian, at pananaw sa mundo na natatangi sa kultura nito, at dahil dito, ito ay nagbabago kasabay ng pagbabago ng kultura ng lipunang gumagamit nito. Ito ang dahilan kung bakit ang mga salita para sa 'snow' ay marami sa mga Eskimo, o ang mga terminong pang-isda sa mga pamayanang mangingisda.

Pagbabago ng Wika

Ang 'Pagbabago ng Wika' ay tumutukoy sa likas at patuloy na proseso kung saan ang wika ay nagbabago sa paglipas ng panahon sa iba't ibang aspekto—ponolohiya (tunog), morpolohiya (anyo ng salita), sintaks (istruktura ng pangungusap), at semantika (kahulugan). Kasama rito ang pagpapakilala ng mga bagong salita (coinage), pagbabago sa kahulugan ng mga umiiral na salita, pagbabago sa gramatika, at pagkawala ng ilang salita o istruktura (obsolescence). Ang mga pagbabagong ito ay kadalasang dulot ng impluwensya ng ibang wika (language contact), kultural na pagbabago, pag-unlad ng teknolohiya, migrasyon, at iba pang salik panlipunan.

Pambansang Wika

Ang Pambansang Wika ay ang wika na opisyal na kinikilala at itinalaga ng isang bansa upang magsilbing simbolo ng pambansang pagkakakilanlan, pagkakaisa, at soberanya ng mga mamamayan nito. Sa Pilipinas, ang Filipino ang kinikilalang Pambansang Wika, ayon sa Saligang Batas ng 1987. Bagama't batay ito sa Tagalog, ang Filipino ay isang buhay na wika na patuloy na umuunlad sa pamamagitan ng pagdaragdag at pagtanggap ng mga salita at konsepto mula sa iba't ibang katutubong wika sa Pilipinas at maging sa mga dayuhang wika, na naglalayong magbuklod sa magkakaibang etnolinggwistikong grupo ng bansa.

Opisyal na Wika

Ang Opisyal na Wika ay ang wika o mga wika na itinakda ng batas para sa opisyal na komunikasyon ng pamahalaan, sa mga transaksyon ng hukuman, sa edukasyon, at iba pang pormal na setting. Ito ay ginagamit sa mga opisyal na dokumento, diskurso sa pagitan ng mga ahensya ng gobyerno, at sa pormal na pagtuturo. Sa Pilipinas, Filipino at Ingles ang mga opisyal na wika. Nangangahulugan ito na ang mga wikang ito ay kapwa ginagamit at kinikilala sa mga pormal na gawain ng estado, na nagbibigay-daan sa mas malawak na saklaw ng komunikasyon hindi lamang sa loob ng bansa kundi maging sa internasyonal na antas.

Midyum ng Pagtuturo

Ang Midyum ng Pagtuturo ay ang pangunahing wika na sistematikong ginagamit sa pagtuturo at pagkatuto sa loob ng mga institusyong pang-edukasyon mula elementarya hanggang kolehiyo. Ito ang wika kung saan ipinapaliwanag ang mga aralin, isinasagawa ang mga talakayan, ginagawa ang mga aktibidad, at binubuo ang mga materyales sa pagkatuto. Sa Pilipinas, Filipino at Ingles ang pangunahing midyum ng pagtuturo sa karamihan ng mga paaralan, bagama't mayroon ding patakarang Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) na ginagamit sa mas mababang baitang upang mapabuti ang pag-unawa ng mga mag-aaral sa pamamagitan ng kanilang unang wika.

Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE)

Ang Mother Tongue-Based Multilingual Education (MTB-MLE) ay isang balangkas ng edukasyon na ipinatutupad sa Pilipinas kung saan ang unang wika (mother tongue) ng mga mag-aaral ang ginagamit bilang pangunahing midyum ng pagtuturo sa mga unang taon ng elementarya (K-3) at minsan ay hanggang ika-6 na baitang. Ang pangunahing layunin nito ay mapabuti ang pag-unawa, pagkatuto, at pagganap ng mga mag-aaral sa lahat ng asignatura sa pamamagitan ng paggamit ng wikang mas madali nilang nauunawaan, bago unti-unting ipakilala ang iba pang wika tulad ng Filipino at Ingles bilang midyum ng pagtuturo. Ang patakarang ito ay naglalayong itaguyod ang cognitive development, linguistic diversity, at cultural preservation.

Filipino

Ang Filipino ay ang pambansang wika ng Pilipinas, na konstitusyonal na itinatag bilang wika ng opisyal na komunikasyon at pagtuturo. Ito ay batay sa Tagalog, ngunit isang dinamikong wika na patuloy na umuunlad sa pamamagitan ng pagtanggap at pagpayaman nito mula sa iba't ibang katutubong wika sa Pilipinas, gayundin sa mga dayuhang wika. Ginagamit ito bilang isa sa mga opisyal na wika ng gobyerno at bilang pangunahing midyum ng pagtuturo sa sistema ng edukasyon, partikular sa mga paksa tulad ng Araling Panlipunan, at Panitikan, na nagsisilbing mahalagang sangkap sa pagtataguyod ng pambansang pagkakaisa at pagkakakilanlan.

Ingles

Ang Ingles ay isa sa mga opisyal na wika sa Pilipinas, kasama ng Filipino. Ito ay malawakang ginagamit sa pamahalaan, negosyo, internasyonal na komunikasyon, agham, at teknolohiya. Bilang isang pangunahing midyum ng pagtuturo sa mga paaralan, lalo na sa mga paksa ng Science, Mathematics, at English Language Arts, ito ay instrumental sa paghahanda sa mga mag-aaral para sa pandaigdigang kompetisyon at access sa internasyonal na kaalaman at impormasyon. Ang malawakang paggamit nito ay resulta ng kasaysayan ng kolonyalismong Amerikano sa bansa at sa patuloy na globalisasyon.

Imbentaryo ng Ponema

Ang Imbentaryo ng Ponema ay ang kumpletong listahan o set ng lahat ng natatanging tunog (ponema) na ginagamit sa isang partikular na wika upang makabuo ng mga salita at makapagpahiwatig ng kahulugan. Sa Filipino, tinatayang mayroong 21 ponema: 16 na katinig (tulad ng /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, /g/, /m/, /n/, /ng/, /s/, /h/, /l/, /r/, /w/, /y/ at /?/) at 5 patinig (A, E, I, O, U), bagama't may mga debate pa tungkol sa eksaktong bilang at pagkilala sa ibang tunog bilang alopono. Ang imbentaryong ito ay mahalaga sa pag-unawa sa phonological system ng isang wika, na nagdidikta kung aling mga tunog ang nagdudulot ng pagkakaiba sa kahulugan.

Lugar ng Artikulasyon

Ang Lugar ng Artikulasyon ay tumutukoy sa spesipikong bahagi sa vocal tract kung saan nagaganap ang pagdikit, pagpapaliit, o pagharang ng mga organo ng pagsasalita (tulad ng dila, labi, o ngipin) upang makabuo ng tunog ng katinig. Ito ang punto ng sagabal kung saan nagbabago ang daloy ng hangin. Halimbawa, ang bilabial (ginagamitan ng dalawang labi, tulad ng /p/, /b/, /m/), ang dental (dila sa ngipin, tulad ng /t/, /d/), ang velar (likod ng dila sa malambot na ngalangala, tulad ng /k/, /g/, /ng/), at glottal (sa glottis, tulad ng glottal stop /?/). Ang bawat lugar ay nagbibigay ng naiibang kalidad ng tunog.

Paraan ng Artikulasyon

Ang Paraan ng Artikulasyon ay tumutukoy sa pamamaraan o uri ng pagharang o paglilimita sa daloy ng hangin sa vocal tract upang makabuo ng katinig, matapos matukoy ang lugar ng artikulasyon. Inilalarawan nito kung paano eksaktong nilalabas ang hangin at ang antas ng pagharang na nagaganap. Kabilang dito ang mga sumusunod: Stop/Plosive (ganap na pagharang at biglang pagpakawala ng hangin, tulad ng /p/, /t/, /k/), Fricative (pagpapaliit ng daanan ng hangin na lumilikha ng tunog ng pagkuskos, tulad ng /s/, /f/, /h/), Nasal (pagpapadaanan ng hangin sa ilong, tulad ng /m/, /n/, /ng/), Lateral (pagpapadaanan ng hangin sa gilid ng dila, tulad ng /l/), at Trill/Flap (mabilis na pagdampi ng dila, tulad ng /r/).

Mga Organo ng Artikulasyon

Ang Mga Organo ng Artikulasyon ay ang iba't ibang bahagi ng katawan ng tao, lalo na sa bibig at lalamunan, na aktibong ginagamit sa pagbuo ng mga tunog ng pagsasalita. Ang mga ito ay maaaring aktibong artikulador (gumagalaw upang baguhin ang daloy ng hangin) o pasibong artikulador (hindi gumagalaw, kung saan dumudikit ang aktibong artikulador). Kabilang dito ang mga labi (lips), dila (tongue), ngipin (teeth), alveolar ridge (ngalangala), matigas na ngalangala (hard palate), malambot na ngalangala (velum), uvula, pharynx, at ang glottis. Ang kanilang interaksyon sa iba't ibang kumbinasyon ay kritikal sa pagbabago ng daloy ng hangin upang makabuo ng iba't ibang tunog na bumubuo sa wika.

Ngalangala/Alveolar Ridge

Ang Ngalangala, o mas kilala sa tawag na Alveolar Ridge sa Ingles, ay ang matigas na umbok o buto na matatagpuan sa likod mismo ng mga ngipin sa itaas. Itinuturing itong isang pasibong artikulador, na ginagamit ng dila bilang aktibong artikulador. Ito ay isang napakakaraniwang lugar ng artikulasyon para sa maraming katinig (tinatawag na alveolar consonants) sa iba't ibang wika, kabilang ang Tagalog (tulad ng /t/, /d/, /n/, /s/, /l/, /r/). Ang pagdampi o paglapit ng dila sa ngalangala ay lumilikha ng tunog na nagiging bahagi ng phonetic inventory ng isang wika.

Velum (Malambot na Ngalangala)

Ang Velum, o Malambot na Ngalangala, ay ang malambot na bahagi ng bubong ng bibig na matatagpuan sa likod ng matigas na ngalangala (hard palate). Ito ay isang mahalagang organo ng artikulasyon sapagkat kontrolado nito ang daloy ng hangin papalabas sa ilong. Kapag nakataas ang velum, nahaharangan ang daanan ng hangin sa ilong, na lumilikha ng mga tunog na oral. Kapag nakababa naman ang velum, dumadaloy ang hangin sa ilong, na nagbubunga ng mga tunog na nasal (tulad ng /m/, /n/, /ng/). Mahalaga rin ito sa pagbuo ng mga tunog na velar (tulad ng /k/ at /g/) kung saan dumidikit ang likod ng dila sa velum.

Glottal

Ang Glottal ay tumutukoy sa mga tunog ng pagsasalita na nabubuo sa pamamagitan ng paggamit ng glottis, ang espasyo sa pagitan ng mga vocal cords. Ang pinakakaraniwan at mahalagang glottal na tunog sa maraming wika, kabilang ang Filipino, ay ang glottal stop (isinusulat na /?/). Ito ay nallikha kapag ganap na nahaharangan ang daloy ng hangin sa glottis bago ito biglang pakawalan, tulad ng pagtigil ng tunog sa pagitan ng 'ba-ul' o 'di-in,' o sa unahan ng mga salitang nagsisimula sa patinig tulad