Geschiedenis VMT

Cuius regio, eius religio

Latijnse uitdrukking voor 'wiens gebied, diens religie'. Elke vorst bepaalde de godsdienst in zijn gebied na de Godsdienstvrede van Augsburg (1555).

12-jarig bestand

Wapenstilstand tussen de Republiek en Spanje (1609-1621) tijdens de Tachtigjarige Oorlog, leidend tot economische bloei.

17de-eeuwse Nederlandse schilderkunst

Gouden Eeuw met meesters als Rembrandt en Vermeer. Kenmerkende thema's: burgerlijke moraal, stillevens, portretten, landschappen.

2de Praagse defenestratie

Gebeurtenis in 1618 waarbij Boheemse protestanten katholieke afgevaardigden uit het raam gooiden, begin van de Dertigjarige Oorlog.

7 Verenigde Provinciën

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, gevormd na de Unie van Utrecht (1579): Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Friesland, Groningen.

Aartshertogen Albrecht en Isabella

Habsburgs vorstenpaar dat de Zuidelijke Nederlanden regeerde (1598-1621) tijdens een periode van relatieve rust en katholieke contrareformatie.

Akte van Navigatie

Engelse wet uit 1651 die buitenlandse schepen verbood handel te drijven tussen Engelse havens en koloniën, leidend tot Engels-Nederlandse oorlogen.

Alexander Farnese

Landvoogd van de Nederlanden (1578-1592). Hij heroverde grote delen van het zuiden namens Spanje.

Anglicanisme

Engelse staatsgodsdienst, ontstaan uit de breuk tussen Hendrik VIII en de paus. Gematigd protestantisme met katholieke kenmerken.

Armada Invencible

Spaanse vloot die in 1588 werd gestuurd om Engeland te veroveren, maar mislukte door Engelse tegenstand en stormen.

Arminianen (remonstranten)

Volgelingen van Jacobus Arminius, die pleitten voor vrije wil en een mildere predestinatieleer. Botsten met calvinistische contraremonstranten.

Bartholomeusnacht

Massamoord op hugenoten in Parijs in 1572 tijdens het huwelijk van Hendrik van Navarra en Margaretha van Valois.

Beeldenstorm

Vernieling van katholieke beelden en versieringen in kerken door protestanten in 1566. Wordt gezien als het begin van de radicale opstand.

Bill of Rights

Engels staatsdocument uit 1689, opgesteld na de Glorious Revolution. Bevestigde parlementaire suprematie en burgerrechten.

Bloedplakkaat

Strenge wet tegen ketterij in de Nederlanden, uitgevaardigd door Karel V in 1550. Bezit of verspreiding van protestantse teksten werd met de dood bestraft.

Bloedraad (Raad van Beroerten)

Speciale rechtbank ingesteld door Alva rond 1567 om protestanten en opstandelingen te veroordelen. Leidde tot circa 1000 executies.

Bloody Mary (Mary Tudor)

Koningin van Engeland (1553-1558). Herstelde het katholicisme met harde repressie. Getrouwd met Filips II van Spanje.

Bourgondische Kreits

Bestuurlijke eenheid binnen het Heilig Roomse Rijk. In 1548 samengevoegd via de Transactie van Augsburg.

Colbert

Jean-Baptiste Colbert was minister van financiën onder Lodewijk XIV. Stimuleerde de Franse economie via protectionisme en mercantilisme.

Colbertisme

Vorm van mercantilisme in Frankrijk onder Lodewijk XIV. De overheid stimuleerde de economie door middel van subsidies, invoerrechten en infrastructuur.

Collaterale raden

Drie centrale bestuursraden opgericht door Karel V in 1531 in de Nederlanden: de Raad van State, de Geheime Raad en de Raad van Financiën.

Commonwealth and Free State

Engeland als republiek onder leiding van Oliver Cromwell (1649-1660), na de executie van Karel I.

Concilie van Trente

Katholiek concilie (1545-1563) waarin men de protestantse leer veroordeelde en interne hervormingen doorvoerde. Kernmoment van de contrareformatie.

Conquistadores

Spaanse veroveraars zoals Hernán Cortés en Francisco Pizarro die in de 16e eeuw Midden- en Zuid-Amerika onderwierpen.

Contrareformatie

Reactie van de katholieke kerk op de reformatie. Rond en na 1545 begon men met hervormingen, missiewerk, onderwijs en barokke kunst.

Contraremonstranten (Gomaristen)

Strenge calvinisten, tegenstanders van de remonstranten. Benadrukten de absolute predestinatie. Steun van prins Maurits.

Devolutierecht

Erfrechtelijke regel in Brabant, waarbij kinderen uit een eerste huwelijk erven vóór kinderen uit een tweede huwelijk. Lodewijk XIV gebruikte dit in 1667 als excuus om Zuidelijke Nederlanden binnen te vallen.

Dynastieke monarchie

Monarchieën waarin de troon binnen één dynastie blijft, zoals de Habsburgers.

Edict van Nantes

In 1598 verleende Hendrik IV van Frankrijk godsdienstvrijheid en burgerrechten aan hugenoten.

Edict van Worms

Keizer Karel V verklaarde in 1521 Maarten Luther in de rijksban. Zijn geschriften werden verboden.

Eedverbond der Edelen

Lagere edelen boden in 1566 een smeekschrift aan landvoogdes Margaretha van Parma om de kettervervolging te stoppen.

Eerste stadhouderloos tijdperk

Periode (1650-1672) waarin de Republiek geen stadhouder had. De macht lag bij de regenten en raadpensionaris Johan de Witt.

Electieve monarchie

Monarchie waarin de vorst wordt gekozen, zoals het koningschap in Polen.

Engels-Staatse oorlogen

Drie zeeoorlogen (1652-1674) tussen Engeland en de Republiek over handel en zeehegemonie.

Federatie van soevereine staten

Staatsvorm waarbij afzonderlijke staten samenwerken maar intern autonoom blijven. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden functioneerde zo.

Filips van Montmorency (graaf van Horne)

Werd samen met Egmont in 1568 geëxecuteerd door Alva wegens vermeende opstandigheid.

Frans Hals

Nederlandse schilder uit Haarlem (17e eeuw), bekend om levendige portretten.

Fronde

Opstanden in Frankrijk (1648-1653) tegen het centrale gezag onder Mazarin en Lodewijk XIV.

Gallia amica, sed non vicina

Latijn voor: 'Frankrijk als vriend, maar niet als buur'. Motto van de Republiek dat wijst op wantrouwen jegens Franse expansiedrang.

Gallicanisme

Franse leer die stelt dat de nationale kerk relatief onafhankelijk is van de paus.

Geuzen

Calvinistische Nederlandse opstandelingen tegen het Spaanse gezag.

Gewestelijke Staten

Regionale vertegenwoordiging van adel, steden en geestelijkheid. Speelden een rol in de binnenlandse politiek van de Nederlanden.

Glorious Revolution

Vreedzame machtsovername in Engeland (1688) waarbij Willem III van Oranje en Maria II de katholieke koning Jacobus II vervingen.

Godsdienstvrede van Augsburg

Vrede in 1555 waarin werd vastgelegd dat vorsten de religie binnen hun gebieden bepaalden (cuius regio, eius religio).

Gomaristen (contraremonstranten)

Aanhangers van Franciscus Gomarus. Strikt calvinistisch en voorstander van predestinatie.

Graaf van Egmont

Lamoraal van Egmont was een Spaanse veldheer en edelman. In 1568 werd hij onthoofd door Alva.

Grachtengordel van Amsterdam

Stedelijke uitbreiding van Amsterdam in de 17e eeuw als symbool voor de rijkdom van de Republiek.

Habeas Corpus Act

Engelse wet uit 1679 die willekeurige opsluiting verbiedt en een fundament van de rechtsstaat vormt.

Hausmacht

Erfelijke gebieden van het Huis Habsburg binnen het Heilig Roomse Rijk.

Henry IV de Bourbon

Koning van Frankrijk (1589-1610). Bekeerde zich tot het katholicisme en vaardigde het Edict van Nantes uit.

Hertog van Alva

Spaanse generaal en landvoogd, bekend om zijn harde aanpak van de opstand in de Nederlanden via de Bloedraad.

Hugenoten

Franse calvinisten. Vervolgd tijdens de godsdienstoorlogen. In 1598 kregen zij bescherming via het Edict van Nantes.

Intendant

Koninklijke ambtenaar in Frankrijk onder Lodewijk XIV. Zorgde voor centrale controle in de provincies.

Johan De Witt

Raadpensionaris van Holland tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk. Vertegenwoordiger van de staatsgezinden. Vermoord in 1672.

Johan van Oldenbarnevelt

Raadpensionaris en remonstrants leider. In 1619 terechtgesteld na een conflict met prins Maurits.

Johannes Vermeer

Nederlandse schilder, bekend om verstilde interieurs en lichtgebruik (Het melkmeisje).

Kardinaal Mazarin

Eerste minister onder Lodewijk XIV. Speelde een centrale rol tijdens de Fronde. Ondertekende in 1648 de Vrede van Westfalen namens Frankrijk.

Kardinaal Richelieu

Eerste minister van Lodewijk XIII. Onderdrukte protestanten en verzwakte de adel. Versterkte de Franse monarchie.

Lodewijk XIII

Koning van Frankrijk (1610-1643). Onder zijn bewind begon de centralisatie van het koninklijk gezag.

Lodewijk XIV

Koning van Frankrijk (1643-1715). Absolutistisch vorst, bekend als de Zonnekoning. Bouwer van Versailles.

Maarten Luther

Publiceerde in 1517 zijn 95 stellingen tegen aflaten en initieerde de Reformatie.

Michiel de Ruyter

Nederlandse admiraal, speelde een grote rol in de Engels-Nederlandse oorlogen.

Militaire revolutie

Drastische verandering in oorlogsvoering (1450-1650): buskruit, staande legers, nieuwe vestingen. Leidde tot meer centralisatie.

Oliver Cromwell

Leider van het parlementaire leger tijdens de Engelse Burgeroorlog. Regeerde als Lord Protector (1653-1658).

Paaps

Scheldwoord voor katholieken in protestantse gebieden. Verwijst naar loyaliteit aan de paus.

Parlement van Parijs

Hooggerechtshof dat koninklijke edicten moest registreren. Speelde een politieke rol, vooral in de 17e eeuw.

Personele unie

Staatsvorm waarbij meerdere gebieden één vorst delen, maar eigen besturen behouden. Voorbeeld: onder Karel V.

Plakkaat van Verlatinghe

In 1581 zetten de Nederlandse gewesten Filips II af als vorst. Belangrijke stap richting onafhankelijkheid.

Pragmatieke sanctie

In 1549 verklaarde Karel V de Nederlanden tot één ondeelbaar erfelijk geheel.

Prins Maurits van Oranje

Zoon van Willem van Oranje. Stadhouder en legerleider. Tegenstander van de remonstranten.

Prinsgezinden

Voorstanders van de Oranjepartij en een sterke rol voor de stadhouder.

Protectoraat

Engeland geregeerd als republiek door Oliver Cromwell (1653-1658).

Puriteinen

Radicale Engelse protestanten, speelden een belangrijke rol in de Engelse Burgeroorlog.

Raadspensionaris

Belangrijkste ambtenaar van een gewest in de Republiek, vooral Holland. Voorbeeld: Johan de Witt.

Realpolitik

Pragmatische, op macht gebaseerde politiek zonder ideologische overwegingen. Kenmerkend voor de vroegmoderne tijd.

Regenten

Rijke burgerlijke elite die de steden in de Republiek bestuurde. Vormden de feitelijke regering.

Rembrandt van Rijn

Beroemde Nederlandse schilder uit de 17e eeuw. Bekend om zijn portretten en gebruik van clair-obscur.

Remonstrantierecht

Recht van protest bij nieuwe wetgeving in Franse parlementen, vooral het Parlement van Parijs.

Republiek

Staatsvorm zonder monarch. In de vroegmoderne tijd vooral de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Sacco di Roma

Plundering van Rome door keizerlijke troepen in 1527. Symbolisch einde van de Renaissance.

Schmalkaldisch Verbond

Militair verbond van protestantse Duitse vorsten tegen de keizer (1531).

Schmalkaldische oorlog

Oorlog (1546-1547) tussen Karel V en het Schmalkaldisch Verbond. Keizerlijke overwinning bij Mühlberg.

Sonttol

Belasting op doorvaart door de Sont, geheven door Denemarken. Belangrijk voor de handel van de Republiek.

Spaanse furie

Spaanse troepen pleegden muiterij en plunderden Antwerpen in 1576. Leidde tot de Pacificatie van Gent.

Spaanse Successieoorlog

Oorlog (1701-1714) over de opvolging van de Spaanse troon. Eindigde met de Vrede van Utrecht.

Staatsgezinden

Tegenstanders van de prinsgezinden. Pleitten voor een republiek zonder stadhouder.

Stadhouder

Oorspronkelijk plaatsvervanger van de landsheer. Later leider van leger en politiek. Voorbeeld: Willem van Oranje.

Stadstaat

Onafhankelijke stad met eigen bestuur. Vaak rijk en invloedrijk, zoals Genua of Hamburg.

Staten-Generaal

Vertegenwoordiging van de gewesten. Centraal bestuursorgaan in de Republiek.

Tachtigjarige Oorlog

Oorlog (1568-1648) tussen de Nederlanden en Spanje voor onafhankelijkheid. Eindigde met de Vrede van Münster.

Thesenanschlag

In 1517 spijkerde Luther zijn 95 stellingen tegen aflaten aan de kerkdeur. Begin van de Reformatie.

Transactie van Augsburg

In 1548 werd bepaald dat de Nederlanden één bestuurlijke eenheid vormden binnen het HRR: de Bourgondische Kreits.

Unie van Atrecht

Zuidelijke gewesten sloten in 1579 een verbond om trouw te blijven aan Spanje.

Unie van Utrecht

Noordelijke gewesten vormden in 1579 een verbond tegen Spanje. Basis van de latere Republiek.

VOC

Verenigde Oost-Indische Compagnie, opgericht in 1602. Handelsmonopolie in Azië. Eerste multinational.

Vorstenopstand van 1551–1552

Opstand van Duitse vorsten tegen Karel V. Toonde de grenzen van keizerlijke macht.

Vrede van Münster

In 1648 erkende Spanje de onafhankelijkheid van de Republiek. Onderdeel van de Vrede van Westfalen.

Vrede van Osnabrück

In 1648 gesloten tussen het keizerrijk en Zweden. Onderdeel van de Vrede van Westfalen.

Vrede van Westfalen

In 1648 beëindigde deze vrede zowel de Dertigjarige Oorlog als de Tachtigjarige Oorlog. Legde basis voor moderne staten.

WIC

West-Indische Compagnie, opgericht in 1621. Nederlandse handel in Amerika en Afrika, betrokken bij slavenhandel.