średniowiecze

nazwa epoki

nazwa epoki

z łaciny: medium averum

=wieki średnie

ramy czasowe (świat)

od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476r. do:

-upadku Bizancjum w 1453r .

-wynalezienia druku w 1450r.

lub do roku do odkrycia ameryki- 1492r.

ramy czasowe (polska)

od przyjęcia chrztu przez Mieszka I (966r)

(pojęcia kluczowe) teocentryzm

• Bóg w centrum zainteresowania

• uznanie boga za najwyższą wartość

• człowiek kieruje ku niemu wszystkie myśli i działania

• religijność w każdej dziedzinie życia

• nieistotne są sprawy doczesne, najważniejsze jest życie wieczne i poszukiwanie drogi do zbawienia

(pojęcia kluczowe) dualizm

• pogląd według którego świat jest podzielony na dwie strefy:sacrum i profanum

• człowiek jako istota złożona z wiecznej duszy i śmiertelnego ciała

• hierarchia wartości oparta na antynomiach ułatwia podejmowanie życiowych decyzji

(pojęcia kluczowe) uniwersalizm

• wszędzie tam, gdzie docierało chrześcijaństwo, kultura podlegała ujednoliceniu

  -w całej europie wznoszono podobne świątynie, budowle

  -odmawiano te same modlitwy, propagowano zbliżone wzorce postępowania

  -jednolity system szkolnictwa

  -wspólny,ponadnarodowy język - łacina

• zwierzchnik kościelny- papież, władza świecka-cesarz

(pojęcia kluczowe) feudalizm

• społeczeństwo podzielone na stany (różnią się przywilejami i obowiązkami)

• rozwój piśmiennictwa dzięki wykształconym duchownym, kształtowanie się kultury rycersko-dworskiej na dworach i zamkach

• naczelne zadanie duchowieństwa-krzewienie i umacnianie wiary

• naczelne zadanie rycerstwa-walka w obronie wiary

symbole epoki

krzyż i miecz

(symbole dwóch najważniejszych warstw społecznych)

kierunki filozoficzne średniowiecza (3)

• augustynizm (św. Augustyn)

• Tomizm (św. Tomasz)

• franciszkanizm (św. Franciszek)

augustynizm założenia

• dualistyczny charakter świata (Bóg-Szatan, niebo-piekło)

• podkreśla rozdarcie człowieka między cielesnością a duchowością- życie ludzkie= walka doskonałej duszy dążącej do zbawienia z grzesznym ciałem wiodącym ku upadkowi

• szansa dla człowieka= asceza (wyrzeczenie się ziemskich przyjemności)

tomizm założenia

• istnienie drabiny bytów- ład i hierarchia

• człowiek zajmuje w świecie stałe, wyznaczone przez Boga miejsce

• naruszenie harmonii i porządku świata jest grzechem przeciwko prawom boskim

franciszkanizm założenia

• wiara radosna

• głoszenie ideałów ubóstwa, miłosierdzia, pokory,miłości do świata,ludzi (zwłaszcza chorych i biednych) oraz zwierząt

• człowiek jest stworzony na podobieństwo Boga i jest z natury dobry

sztuka średniowieczna (zadania-cechy)

• charakter dydaktyczny

• głoszenie chwały Bożej

• nasycona motywami religijnymi

cechy literatury średniowiecznej (6)

• religijna

• dydaktyczna

• parenetyczna

• anonimowa

• uniwersalna

• alegoryczna

cechy literatury średniowiecznej-religijna

• wyrażała ideologię epoki-teocentryzm

• umacnianie chrześcijaństwa

cechy literatury średniowiecznej-dydaktyczna

pouczała jak żyć żeby zasłużyć na zbawienie po śmierci

cechy literatury średniowiecznej-parenetyczna

wskazywała wzorce osobowe godne naśladowania (bohaterowie wyidealizowani, przedstawiani hiperbolicznie)

cechy literatury średniowiecznej-anonimowa

autorzy nieznani, nie tworzyli dla sławy ale na chwałę bożą

cechy literatury średniowiecznej-uniwersalna

utwory w większości pisane po łacinie- języku uniwersalnym kościoła i wykształconych

cechy literatury średniowiecznej-alegoryczna

poza znaczeniem dosłownym, teksty zawierają ukryte przesłanie , odwołujące się do tradycji religijnej, literackiej lub kulturowej

wzorce osobowe - święty- asceta

(charakterystyka i przykład literacki)

• wyrzeka się dóbr doczesnych, przyjemności

• żyje w ubóstwie, umartwia ciało (asceza)

• poswięca czas modlitwie i służy bliźniemu

• doskonali duszę by zbliżyć się do boga i zasłużyć na zbawienie

• z pokorą znosi wszelkie krzywdy i upokorzenia

PRZYKŁAD: św. Aleksy (“Legenda o świętym Aleksym”)

wzorce osobowe - rycerz

(charakterystyka i przykład literacki)

• odważny, waleczny, honorowy

• wiernie służy Bogu, władcy i ojczyźnie

• walczy w obronie wiary (i jest gotów poświęcić za nią życie) lub w obronie czci wybranki- damy serca

  PRZYKŁADY: hrabia Roland w pieśni o Rolandzie / Tristan w dziejach Tristana i Izoldy

wzorce osobowe - władca

(charakterystyka i przykład literacki)

• mądry, sprawiedliwy i dobry ojciec narodu

• autorytet wsród poddanych

• patriota, pobożny = troszczy się zarówno o kraj jak i kościół

• walczy z poganami, strzeże suwerenności swojego państwa

PRZYKŁADY:

Bolesław Chrobry w “Kronice polskiej”

Karol Wielki w “Pieśni o Rolandzie”

wzorce osobowe - dama serca

(charakterystyka i przykład literacki)

• pochodzi z wyższych sfer

• piękna, niedostępna,wyidealizowana

• platonicznie wielbiona

Przykład: Izolda w Dziejach tristana i Izoldy

danse macabre

(motywy)

‘taniec śmierci’- motyw przedstawiający śmierć, która w tanecznym korowodzie prowadzi przedstawicieli różnych stanów i zawodów.

symbol równości ludzi wobec śmierci

przypomnienie hasła “memento mori” (pamiętaj o śmierci)

przykład literacki: “rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

ars (bene) moriendi

(motywy)

sztuka (dobrego) umierania

motyw pokazujący jak godnie przygotować się na nadejście śmierci

przykłady literackie:Legenda o św. Aleksym

Pieśń o Rolandzie (śmierć Rolanda na polu bitwy-pełna chwały)

stabat mater dolorosa

(motywy)

‘stała matka boleściwa’

motyw wykorzystywany ukazujący cierpienia Matki Bożej, która stoi pod krzyżem i rozpacza na widok umierającego Syna

przykład literacki: “Lament świętokrzyski”(Maryja cierpi wraz z ukrzyżowanym Chrystusem. jej ból-nieodłączny element życia każdego człowieka)

deesis

(motywy)

motyw pośrednictwa

wykorzystywany głównie w ikonografii

przedstawiający 3 postacie : Chrystusa oraz Maryję z Janem Chrzcicielem w pozach modlitewnych

(M i JC) przedstawieni jako pośrednicy między ludźmi a zbawicielem, proszący o łaskę dla grzesznych

przykład literacki: “Bogurodzica”- wierni modlą się do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela

tytuł najstarszego zachowanego utworu w języku polskim

bogurodzica

poezja śpiewana synonim

poezja meliczna

dawne funkcje Bogurodzicy

wykonywana podczas mszy swietych

pieśń bojowa rycerstwa

pieśń koronacyjna jagiellonów

hymn narodowy

tematyka Bogurodzicy

• pieśń maryjna

• modlitwa za pośrednictwem Maryi przy wsparciu Jana Chrzciciela ma dotrzeć do Chrystusa

• prośby ludzi :dostatni i szczęśliwy pobyt na ziemi,wiecznosc w niebie

Bogurodzica jako pieśń maryjna

• objaśnia kult Najświętszej Maryi Panny

• przedstawienie jej jako istotę niezwykłą, wyjątkowa, świętą

• jest uprawniona do przekazywania próśb ludzkich

• rozumie ludzi, ich problemy pomimo swej pozycji

lament świętokrzyski inne tytuły

Żale matki boskiej pod krzyżem / posłuchajcie bracia miła

lament definicja

utwór liryczny wyrażający żal po zmarłych i nawołujący do wspólnoty w cierpieniu

tematyka lamentu świętokrzyskiego

monolog liryczny Matki Boskiej stojącej pod krzyżem i cierpiącej na widok swego umęczonego syna

kompozycja lamentu świętokrzyskiego

• strofy 1-2

-zwrot do ludzi

-skarga na zabójstwo syna, błaganie o współczucie

-męka Jezusa z perspektywy matki

• strofy 4-5

-zwrot do Syna

-matka przeżywa jego cierpienie i rozpacza, ze nie jest w stanie mu pomóc

-odwołania do obrazów ukrzyżowanego Chrystusa

matka nie może dosięgnąć ciała ponieważ wisi wysoko ale także symbolizuje to że znajduje się ono w innym, sakralnym wymiarze

• strofa 6

-skarga maryi do archanioła Gabriela: wypomina mu że zwiastował jej radość a teraz przezywa smutek

• strofa 7

-zwrot do ludzi, do wszystkich matek: prośbą aby prosiły boga o oszczędzenie im cierpień

• strofa 8

-zwrot do Jezusa : podkreśla, że jest jej jedynym synem

hagiografia

żywotopisarstwo-opis życia świętych

legenda o świętym Aleksym jako legenda hagiograficzna (3)

• ukazuje życie świętego (narodziny,dzieciństwo,porzucenie świata,rozdanie majątku i życie żebracze)

• ilustruje jego poglądy i działalność (oddanie bogu, rezygnacje z ziemskich pragnień, pomoc potrzebującym)

• zawiera elementy fantastyczne i realistyczne (interwencja św. obrazu Matki Boskiej, życie żebracze)

kompozycja legendy o świętym Aleksym

• rozpoczyna się apostrofą do Mesjasza z prośbą o pomoc i odpuszczenie grzechów piszącego.

• zwrot do słuchaczy, opowieść o Aleksym

styl legendy o św. Aleksym

• elementy oddziałujące na wyobraźnię aby:poruszyć emocje, dostarczyć rozrywki, spełnić funkcję dydaktyczna

• historia przypomina opowieść przygodową

• wartka akcja, język bez ozdobników

dlaczego legenda o św Aleksym jest utworem parenetycznym?

• ukazuje surowy model religijności (życie w ubóstwie, wyrzeczenie się rodziny, postępowanie zgodnie z ewangelią)

• postepowanite Aleksego miało umacniać wiarę,byc wzorem i inspiracją dla innych

aleksy- cechy (4)

• asceta

• pobożny

• z własnej woli żyjący w ubóstwie

• poświęcający wszystko Bogu

motyw ars bene moriendi w legendzie o św. Aleksym

• aleksy pokazuje jak godnie przygotować się do śmierci

• spisuje swoje losy, umiera w aurze cudowności i świętości -dzwonią dzwony, nie wiadomo dlaczego, ktokolwiek chory podjedzie do ciała- zdrowieje

wzorzec osobowy - synonim

wzorzec parenetyczny

dlaczego kwiatki św Franciszka pisane są stylem podobnym do biblijnego?

• paralelizmy składniowe

• celowe powtórzenia, wyliczenia

• wprowadzenia wypowiedzi świętego

miejsca akcji kwiatków św. Franciszka

Italia (Asyż,Siena,Peruggia) oraz Babilon

najwazniejsze wydarzenia (św. Franciszek)

• sytuacje codzienne ( dialogi z zakonnikami, msze,odprawianie pokuty,rozmowy o radości doskonałej)

• cudowne wydarzenia (nawrócenia: sułtana Babilonu, rycerzy, zbójców uzdrowienie trędowatego,

• sceny pochwalając stworzenie, naturę (obłaskawienie wilka z Gubbio, uwolnienie i oswojenie turkawek, uciszenie jaskółek, kazanie do ptaków)

• wyjątkowe epizody życia innych zakonników (kazanie św. Antoniego w rimini do ryb)

Kwiatki św. Franciszka -

kazanie do ptaków-opis

Franciszek przemawia do ptaków (nie bały się go), przekonywał je, że powinny być wdzięczne Bogu za życie, powietrze, pióra, możliwość latania, wolność, drzewa pozwalające budować gniazda.

przestrzegał je przed niewdzięcznością, zachęcał do oddawania czci bogu.

Franciszek w pięknie ptaków dostrzegał działanie stwórcy.

Kwiatki św. Franciszka -

oswojenie dzikich turkawek-opis

Franciszek spotkał młodzieńca niosącego schwytane turkawki, obawiał się ze ptaki zostaną zabite.

Poprosił młodzieńca o oddanie mu ptaków a następnie przemawiał do nich, obiecał zbudowanie im gniazd aby mogły żyć zgodnie z wola bożą.

Franciszek oswoił ptaki a młodzieniec został zakonnikiem

cel utworu “rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”

oswojenie człowieka z grozą śmierci

(utwór moralistyczno-dydaktyczny)

budowa “rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią”

• prolog (zwrot narratora do boga)

• przedstawienie postaci i nakreślenie sytuacji

• dialog Polikarpa ze śmiercią

tematyka “rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią”

• przypomnienie o ulotności spraw ziemskich

• groteskowe ujęcie śmierci (makabryczne i komiczne oblicze) służy oswojeniu odbiorcom tematu śmierci

• ludzie i ich słabości, sprawy doczesne (przedstawione w sposób satyryczny)

bohaterowie “rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią”

• polikarp (mistrz, uczony,mędrzec)

• śmierć (pod postacią rozkładającego się ciała kobiety trzymającego kosę; mimo, że budzi grozę, zwraca się w sposób życzliwy, próbuje rozmawiać z Polikarpem)

epika rycerska

opowieści sławiące heroiczne czyny rycerzy (Pieśń o Rolandzie-epos rycerski)

cechy eposu rycerskiego (pieśń o Rolandzie)

• opiewa heroiczne czyny legendarnych lub historycznych bohaterów

• akcja dzieje się na tle przełomowych wydarzeń w dziejach narodu

• ukazuje etos rycerza (wartości, obyczaje, wzory postępowania)

• ma na celu propagowanie przykładów pięknego życia i wzorów postaw godnych naśladowania (utwór parenetyczny) dlatego nie trzyma się prawdy historycznej-czyny wyolbrzymione, okoliczności zmienione ze względu na panegiryczny (pochwalny) charakter dzieła

• zachowuje zasadę decorum - patetyczny styl, pełen alegorii

• liczne powtórzenia, epitety stałe

• występują zjawiska nadprzyrodzone

tematyka pieśni o rolandzie

• kampania Karola Wielkiego przeciwko Arabom

• udział w wojnie siostrzeńca króla- Rolanda i jego piękna śmierć

*pieśń o Rolandzie- treść

• Karol wielki od siedmiu lat walczy z Arabami w Hiszpanii

• ich król zwodzi go że ochrzci się w Akwizgranie i zostanie lennikiem Cesarza

• Karol wysyła z poselstwem wuja Rolanda ale on ten paktuje z wrogiem

• uspokojeni zawartą ugodą Frankowie wycofują się z Hiszpanii

• ich odwrót odsłoni oddział złożony z Rycerze pod wodzą Rolanda

• (podczas walki, przegrywają) Roland nie chce zadąć w róg i wezwać cesarza

• finalnie wszyscy giną z rąk arabów-Roland jako ostatni

• (bardzo długi opis śmierci w innej fiszce)

śmierć Rolanda opis

Roland umiera w walce z arabami, jako ostatni ze swojego oddziału

• śmiertelnie ranny odmawia modlitwę

• próbuje wyszczerbić swój miecz Durendal na skale aby nie dostał się w ręce pogan (miecz-relikwie)

• kładzie się na wzgórzu z głową w kierunku Hiszpanii i wyznaje swoje grzechy

• wspomina ukochana ojczyznę i króla

• po jego duszę zstępują anioły; św Gabriel podnosi jego rękawicę ku niebu zabiera rycerza do raju

pieśń o o Rolandzie- główni bohaterowie

ROLAND

-hrabia, siostrzeniec Karola Wielkiego, wzór rycerza

-ginie w wąwozie Roncevaux

KAROL WIELKI

-król Franków, wzór władcy

-opłakuje swoich rycerzy

OLIWIER

-przyjaciel rolanda, szlachetny, waleczny

radzi Rolandowi wezwać posiłki ale ten się sprzeciwia i oddaje życie na polu walki

kronika polska - Gall Anonim- gatunek

{dziejopisarstwo}

zawiera cechy średniowiecznej kroniki

cechy średniowiecznej kroniki w kronice polskiej

• ukazuje w porządku chronologicznym najważniejsze wydarzenia z życia państwa polskiego

• łączy wiedzę historyczną z elementami fikcji literackiej

• prezentuje postacie historyczne (Bolesławowie: Chrobry,Śmiały i Krzywousty)

• realizuje cel panegiryczny (krzywousty jako idealny władca)

• realizuje cel polityczny (kronika miała przyczynić się do zbudowania poczucia odrębności polskiej wspólnoty)

• spełnia funkcję dydaktyczną (chrobry- ideał władcy)

• pokazuje subiektywizm kronikarza (opowieść o państwie Piastów jest ukazana z polskiego punktu widzenia, dzieło napisane na prośbępolskiego władcy)

kronika polska - tematyka

• dzieje dynastii piastowskiej

• władcy polscy oceniani pozytywnie

• “złoty” wiek historii polskiej (wg. autora)

• kreacja wzorca osobowego władcy

anonimowość (cecha literatury średniowiecznej)

człowiek jest mniej istotny,ludzie nie przywiązują uwagi do nazwisk, bóg w centrum