Błony biologiczne i transport przez błony – fiszki słownicze

Zestaw fiszek słowniczych obejmujący kluczowe pojęcia dotyczące budowy błon biologicznych, ich właściwości oraz mechanizmów transportu substancji przez błony komórkowe.

Błona biologiczna

Cienka struktura oddzielająca wnętrze komórki od środowiska zewnętrznego oraz przedziały wewnątrzkomórkowe od siebie; odpowiada za homeostazę, transport i komunikację komórkową.

Dwuwarstwa lipidowa

Szkielet błony biologicznej złożony z fosfolipidów i glikolipidów ułożonych głowami hydrofilowymi na zewnątrz, a ogonami hydrofobowymi do środka.

Fosfolipidy

Lipidy błonowe posiadające hydrofilową „głowę” fosforanową i dwa hydrofobowe łańcuchy kwasów tłuszczowych; podstawowy budulec dwuwarstwy.

Glikolipidy

Lipidy zawierające reszty cukrowe; budują dwuwarstwę lipidową oraz glikokaliks.

Białka powierzchniowe (peryferyjne)

Hydrofilowe białka luźno związane z zewnętrzną lub wewnętrzną stroną błony; pełnią m.in. funkcje enzymatyczne.

Białka integralne

Białka wbudowane w błonę, przechodzące przez nią lub zakotwiczone; zawierają fragmenty hydrofilowe i hydrofobowe, np. receptory, kanały, nośniki.

Cholesterol

Sterol wkomponowany między ogony fosfolipidów; reguluje płynność i sztywność błony biologicznej.

Glikokaliks

Zewnętrzna warstwa cukrowa komórek zwierzęcych zbudowana z glikoprotein i glikolipidów; chroni komórkę i uczestniczy w rozpoznawaniu komórkowym.

Białka transportujące

Białka błonowe umożliwiające przenoszenie substancji przez błonę, np. kanały i nośniki.

Białka kotwiczące

Elementy białkowe wzmacniające odporność mechaniczną błony, łączące ją z cytoszkieletem lub macierzą zewnątrzkomórkową.

Białka receptorowe

Białka błonowe odbierające sygnały chemiczne ze środowiska i przekazujące je do wnętrza komórki.

Białka enzymatyczne

Białka katalizujące określone reakcje chemiczne zachodzące przy lub w błonie komórkowej.

Półprzepuszczalność

Właściwość błony umożliwiająca przechodzenie tylko wybranych cząsteczek, np. O₂, CO₂, małych niepolarnych i ograniczonej ilości wody.

Asymetria błony

Różny skład lipidów i białek w zewnętrznej i wewnętrznej warstwie błony komórkowej.

Płynność błony

Możliwość przemieszczania się lipidów i białek w płaszczyźnie błony; regulowana przez cholesterol i długość/nasycenie kwasów tłuszczowych.

Samouszczelnianie się błony

Zdolność błony do samoistnego odtwarzania ciągłości po przerwaniu, ważna przy endo- i egzocytozie.

Transport bierny (pasywny)

Przemieszczanie substancji zgodnie z gradientem stężenia bez zużycia energii ATP.

Transport czynny (aktywny)

Przenoszenie substancji wbrew gradientowi stężenia z wykorzystaniem energii ATP i białek transportujących.

Gradient stężeń

Różnica stężenia danej substancji między dwoma obszarami, determinująca kierunek transportu.

Dyfuzja prosta

Swobodne przenikanie małych cząsteczek niepolarnych (np. O₂, CO₂) bezpośrednio przez dwuwarstwę lipidową zgodnie z gradientem.

Dyfuzja ułatwiona

Transport zgodny z gradientem stężeń z udziałem białek kanałowych lub nośnikowych, umożliwiający przechodzenie większych lub polarnych cząsteczek.

Osmoza

proces, w którym cząsteczki wody spontanicznie przemieszczają się z roztworu o niskim stężeniu substancji rozpuszczonej (niskim ciśnieniu osmotycznym) do roztworu o wysokim stężeniu substancji rozpuszczonej(wysokim ciśnieniu osmotycznym), dążąc do wyrównania stężenia.

Roztwór hipotoniczny

Roztwór o niższym stężeniu substancji rozpuszczonych niż wnętrze komórki; powoduje napływ wody do komórki.

Roztwór hipertoniczny

Roztwór o wyższym stężeniu substancji rozpuszczonych niż wnętrze komórki; prowadzi do wypływu wody z komórki.

Roztwór izotoniczny

Roztwór o takim samym stężeniu jak wnętrze komórki; wymiana wody zachodzi równomiernie w obie strony.

Plazmoliza

Odwodnienie komórki roślinnej w roztworze hipertonicznym prowadzące do kurczenia się protoplastu i jego odrywania od ściany komórkowej.

Deplazmoliza

Proces odwrotny do plazmolizy; powrót odwodnionej komórki roślinnej do stanu normalnego po umieszczeniu jej w roztworze hipotonicznym.

Pompa błonowa

Białko transportowe wykorzystujące ATP do aktywnego przenoszenia jonów wbrew gradientowi stężenia.

Transport pęcherzykowy

Aktywny proces przenoszenia dużych cząsteczek lub struktur przez błonę z udziałem pęcherzyków; obejmuje endocytozę i egzocytozę.

Endocytoza

Pobieranie substancji z środowiska do komórki w postaci pęcherzyków błonowych; wymaga energii.

Fagocytoza

Rodzaj endocytozy polegający na wchłanianiu dużych, stałych cząstek, np. bakterii.

Pinocytoza

Rodzaj endocytozy polegający na pobieraniu płynów wraz z rozpuszczonymi w nich substancjami („picie komórkowe”).

Egzocytoza

Usuwanie lub wydzielanie substancji na zewnątrz komórki poprzez fuzję pęcherzyków z błoną komórkową.