Filosofie van de pedagogische wetenschappen

Richard Feynman

Fysicus die wetenschapsfilosofie vergeleek met ornithologie voor vogels - stelde dat filosofie weinig praktisch nut heeft voor actieve wetenschappers.

Steven Weinberg

Natuurkundige die argumenteerde dat filosofie wetenschappers vooral beschermt tegen de vooroordelen van andere filosofen, niet tegen hun eigen vooroordelen.

Intensionele definitie

Een definitie die de betekenis van een begrip geeft door noodzakelijke voorwaarden te specificeren (bijv. "een vogel is een dier met veren, vleugels en de mogelijkheid tot vliegen"). Contrast met extensionele definitie.

Extensionele definitie

Een definitie door opsomming van alle voorbeelden (bijv. "de continenten zijn: Afrika, Antarctica, Azië, Europa, Noord-Amerika, Australië en Zuid-Amerika"). Minder informatief dan intensionele definitie.

Uitsluitend

Een voorwaarde is … als deze alleen van toepassing is op het te definiëren begrip en niet op andere begrippen - zorgt voor scherpe afbakening.

Uitputtend

Een voorwaarde is … als deze van toepassing is op alle gevallen van het te definiëren begrip - laat geen uitzonderingen toe.

Plato

Grieks filosoof die filosofie definieerde als "de liefde voor wijsheid" (philo-sophia). Zijn etymologische benadering wordt nu als te breed beschouwd.

Alfred Whitehead

Filosoof die stelde dat filosofie begint bij verwondering en dat deze verwondering nooit volledig verdwijnt, zelfs niet na grondige analyse.

Louis C.K.

Comedian wiens observatie over doorvragen en verwondering vaak wordt aangehaald om filosofische houding te illustreren, vooral bij kinderen.

Schopenhauer en Kierkegaard

Filosofen die filosofie zagen als reactie op vertwijfeling - het in twijfel trekken van vanzelfsprekendheden (existentialistische benadering).

Methodologische instrumenten

De gereedschappen die filosofen gebruiken, zoals intuïties, conceptuele analyse en gedachte-experimenten. Geen van deze is uniek voor filosofie.

Intuïties

Spontane oordelen over hypothetische scenario's. Volgens Descartes een directe weg naar kennis ("Ik denk, dus ik ben"), maar moderner begrip ziet ze als contextafhankelijk.

Conceptuele analyse

Methode om complexe begrippen te ontleden in eenvoudiger componenten (bijv. analyse van "vrijheid" in termen van keuzevrijheid en belemmeringen).

Gedachte-experiment

Een mentaal scenario gebruikt om filosofische problemen te verkennen, zoals Descartes' "malin genie" of Putnams "brein in een vat".

Noodzakelijke voorwaarden

Eigenschappen die onmisbaar zijn voor iets om onder een bepaald concept te vallen (bijv. "heeft vleugels" is noodzakelijk voor "vogel").

Voldoende voorwaarden

Een combinatie van eigenschappen die garandeert dat iets onder een concept valt (bijv. "heeft veren, vleugels, legt eieren" is voldoende voor "vogel").

Familiegelijkenissen (Wittgenstein)

Het idee dat sommige concepten geen vaste essentie hebben, maar een netwerk van overlappende kenmerken delen, zoals familieleden (toegepast op "spel").

Vier kroonjuwelen

De vier hoofddomeinen van filosofie: metafysica (zijnsleer), logica (redeneerleer), epistemologie (kennistheorie) en moraalfilosofie (ethiek).

Metafysica

De tak van filosofie die fundamentele vragen stelt over de aard van de werkelijkheid (bijv. "Wat is tijd?", "Bestaat vrije wil?").

Logica

De studie van geldig redeneren, inclusief formele systemen en drogredenen. Essentieel voor filosofische argumentatie.

Drogreden

Een schijnbaar overtuigend maar logisch ongeldig argument. Voorbeelden zijn "affirming the consequent" en "slippery slope".

Affirming the consequent

"Als P dan Q. Q is waar, dus P is waar." Bijv. "Als het regent, is de straat nat. De straat is nat, dus het regent."

Slippery slope

Drogreden waarbij wordt beweerd dat een kleine stap onvermijdelijk zal leiden tot extreme gevolgen (bijv. "Als we huiswerk afschaffen, zullen studenten nooit meer leren").

Modus ponens

Geldige redenering: "Als P dan Q. P is waar, dus Q is waar." Bijv. "Als het regent, wordt de straat nat. Het regent, dus de straat wordt nat."

Modus tollens

Geldige redenering: "Als P dan Q. Q is onwaar, dus P is onwaar." Bijv. "Als het regent, wordt de straat nat. De straat is niet nat, dus het regent niet."

Epistemologie

Kennisleer, bestudeert vragen als "Wat is kennis?", "Hoe verkrijgen we kennis?", en "Kunnen we iets zeker weten?".

Moraalfilosofie

Onderzoekt ethische vragen over goed en kwaad, verdeeld in meta-ethiek, normatieve ethiek en descriptieve ethiek.

Meta-ethiek

Bestudeert de aard van morele uitspraken (bijv. "Zijn morele waarheden objectief of subjectief?").

Normatieve ethiek

Ontwikkelt morele theorieën over hoe men zou moeten handelen (bijv. deugdethiek, utilitarisme).

Descriptieve ethiek

Beschrijft feitelijke morele overtuigingen van mensen of culturen (empirische benadering).

Wetenschapsfilosofie

Onderzoekt grondslagen, methoden en implicaties van wetenschap, zowel algemeen als toegepast op specifieke wetenschappen.

Algemene wetenschapsfilosofie

Bestudeert fundamentele vragen zoals "Wat is wetenschap?", "Hoe onderscheidt wetenschap zich van pseudowetenschap?".

Toegepaste wetenschapsfilosofie

Richt zich op filosofische vragen binnen specifieke wetenschappen (bijv. filosofie van de psychologie).

Multidiscipline

Een veld dat methoden en inzichten uit meerdere disciplines combineert, zoals pedagogische wetenschappen die psychologie, sociologie en filosofie integreren.

Morele normen

Voorschriften over goed en kwaad gedrag (bijv. "Je mag niet stelen"). Vaak gecontrasteerd met sociale normen.

Waardengeladen

Begrippen of praktijken die impliciete morele of epistemische waarden bevatten (bijv. "goed onderwijs" veronderstelt bepaalde waarden).

Objectiviteit

Streven naar neutrale, onpartijdige kennis. Een epistemische waarde die soms botst met waardengeladenheid.

Descartes

Grondlegger van het modern rationalisme, bekend om zijn methodische twijfel en "Cogito ergo sum".

Methodische twijfel

Descartes' strategie om alles in twijfel te trekken om tot onbetwijfelbare zekerheden te komen.

Malin genie

Descartes' hypothetische kwaadaardige demon die ons systematisch zou kunnen misleiden - uitdaging aan onze zekerheden.

Cogito ergo sum

"Ik denk, dus ik ben" - Descartes' onbetwijfelbare zekerheid die als fundament voor kennis diende.

Godsbewijs

Descartes' argument dat Gods volmaaktheid garant staat voor de betrouwbaarheid van onze zintuiglijke kennis.

Mediaat realisme

Descartes' opvatting dat kennis van de buitenwereld indirect is, via God en zintuiglijke indrukken.

Substantiedualisme

Descartes' theorie dat geest (denkende substantie) en lichaam (uitgebreide substantie) fundamenteel verschillend zijn.

Principe van identiteit

Het idee dat twee dingen identiek zijn als ze alle eigenschappen delen (Leibniz), gebruikt door Descartes in zijn dualisme.

David Hume

Empiristisch filosoof die causaliteit reduceerde tot regelmatige opeenvolging en het probleem van inductie formuleerde.

La Mettrie

Materialistisch filosoof die stelde dat geest en lichaam één zijn ("L'Homme Machine").

Materialisme

Opvatting dat alles, inclusief de geest, uit materie bestaat. Voorloper van fysicalisme.

Fysicalisme

Moderne versie van materialisme: alles is fysisch (niet per se materieel in klassieke zin).

Fysisch spul

Alles wat beschreven kan worden door de fysica, inclusief energie en velden (fysicalisme).

Eliminativistisch fysicalisme

Radicale vorm: mentale toestanden bestaan niet, alleen hersentoestanden (Churchland).

Reductionistisch fysicalisme

Mentale toestanden zijn identiek aan hersentoestanden (type-identiteitstheorie).

Hempels dilemma

Uitdaging voor fysicalisme: verwijst het naar huidige of ideale fysica? Beide opties problematisch.

Eigenschapsdualisme

Opvatting dat het brein niet-fysische eigenschappen produceert (bv. qualia), zonder aparte substantie.

Qualia

de subjectieve ervaring van bewustzijnstoestanden (bv. hoe pijn voelt).

Kennisargument

Frank Jacksons gedachte-experiment met Mary die alles over kleur weet maar iets nieuws leert als ze kleur ziet - pleit tegen fysicalisme.

Wolfskinderen

Kinderen die zonder menselijk contact opgroeiden, gebruikt in nature-nurture debat (bv. Victor van Aveyron).

Psammetichus

Volgens Herodotus een Egyptische koning die een taalexperiment deed met geïsoleerde kinderen.

Recapitulatie-theorie

Verouderd idee dat individuele ontwikkeling (ontogenie) de evolutie van de soort (fylogenie) herhaalt.

Itard en Condillac

Onderzoekers van Victor van Aveyron die concludeerden dat menselijke ontwikkeling cultuur vereist (antinativistisch).

Antinativistisch

Benadrukken van de rol van omgeving (nurture) boven aangeboren eigenschappen in ontwikkeling.

Rousseau en Voltaire

Verlichtingsfilosofen met nativistische tendensen - geloofden in sterke rol van natuur in ontwikkeling.

Genie

Pseudoniem voor een extreem verwaarloosd meisje (1970) wiens beperkte vooruitgang kritiek gaf op nurture-benaderingen.

Interactionisme

Moderne visie dat nature (aanleg) en nurture (omgeving) voortdurend interacteren in ontwikkeling.

Cumulatieve cultuur

Uniek menselijk vermogen om culturele kennis over generaties op te bouwen en te verfijnen.

Innate

Aangeboren - kan verschillende betekenissen hebben (zie subcategorieën zoals adaptatie, heritabiliteit).

Niet aangeleerd

Ontwikkelt zonder specifieke externe input (bv. zuigreflex bij baby's).

Adaptatie (vorm van aangeboren)

Evolutie voordeel - eigenschap die door natuurlijke selectie is ontstaan (bv. angst voor slangen).

Heritabiliteit

Statistische maat voor hoeveel variatie in een populatie genetisch bepaald is (niet hetzelfde als "aangeboren").

Invariantie (vorm van aangeleerd)

Ontwikkelt onder diverse omstandigheden (bv. basisgrammatica bij taalverwerving).

Kanalisering

Ontwikkeling blijft stabiel ondanks omgevingsvariatie (bv. basis motorische ontwikkeling).

Universeel

Komt in alle culturen voor (bv. basisemoties zoals blijdschap, woede).

Aanwezig bij geboorte

Direct observeerbaar bij geboorte (versus latent aanwezig potentieel).

Biologisch determinisme

Foutief idee dat gedrag volledig door genen bepaald is (vaak gebruikt om sociale ongelijkheid te rechtvaardigen).

Naturalistische drogreden

Redeneren van "is" naar "ought" - wat natuurlijk is, is niet per se goed (Rousseau maakte deze fout).

Demarcatieprobleem

Het probleem van het afbakenen van wetenschap tegenover pseudowetenschap (Popper, Kuhn).

Karl Popper

Filosoof die falsifieerbaarheid als demarcatiecriterium voorstelde.

Falsifieerbaar

De mogelijkheid dat een theorie door observaties of experimenten weerlegd kan worden (Popper).

Corroboreren

Ondersteunen van een theorie door tests die haar hadden kunnen falsifiëren maar dat niet deden (Popper).

Ad hoc-hypothesen

Aanpassingen aan een theorie om falsificatie te vermijden, die zelf niet falsifieerbaar zijn (problematisch volgens Popper).

Thomas Kuhn

Wetenschapsfilosoof bekend van paradigma's en wetenschappelijke revoluties.

Normale wetenschap

Wetenschappelijk onderzoek binnen een geaccepteerd paradigma (Kuhn).

Paradigma

Een samenhangend stelsel van theorieën, methoden en voorbeelden dat wetenschappelijk onderzoek richt (Kuhn).

Wetenschappelijke revolutie

De overgang van het ene paradigma naar een ander (bv. Copernicaanse revolutie).

Anomalie

Observaties die niet in het bestaande paradigma passen en tot crisis kunnen leiden (Kuhn).

Incommensurabiliteit

Het idee dat oude en nieuwe paradigma's zo verschillen dat ze niet volledig met elkaar vergeleken kunnen worden (Kuhn).

Demarcatie volgens Kuhn

Geen absolute grens - wat als wetenschap geldt, hangt af van het heersende paradigma.

Pre-paradigmatische fase

Fase waarin een discipline nog geen consensus heeft over basisaannames (bv. sociale wetenschappen volgens Kuhn).

Wetten

Universele, uitzonderingsloze generaliseringen die noodzakelijk waar zijn (typisch voor natuurwetenschappen).

Erklären

Verklaren door oorzaken en wetten bloot te leggen (natuurwetenschappelijke benadering).

Verstehen

Begrijpen door interpretatie van betekenis en context (geesteswetenschappelijke benadering).

Eerste-persoonsperspectief

Subjectieve ervaring vanuit het "ik" - centraal in Verstehen.

Mary Douglas

Antropologe bekend om haar analyse van symbolische systemen (bv. "onreinheid" in culturen).

Dikke beschrijving/symbolische logica

Diepgaande interpretatie van culturele patronen die hun interne logica blootlegt (Geertz).

Hermeuntiek

De methode van tekstinterpretatie, uitgebreid naar het begrijpen van menselijk handelen.

Pedagogiek

Combineert Erklären (effectiviteit van methoden) en Verstehen (ervaringen van lerenden/opvoeders).

David Hume

Formuleerde het probleem van inductie: er is geen logische rechtvaardiging voor generalisaties uit observaties.

Probleem van inductie

Het fundamentele probleem dat we nooit zeker kunnen zijn dat toekomstige observaties onze generalisaties zullen bevestigen.

Causaliteit

Hume: we observeren alleen regelmatige opeenvolging, geen noodzakelijk verband tussen oorzaak en gevolg.

Inductie

Het proces van algemene conclusies trekken uit specifieke observaties - basis van wetenschap maar logisch onzeker.