Radiologie – Begrippen en definities

100 Nederlandstalige vocabulaire-flashcards om de belangrijkste begrippen uit de collegestraling en dentale radiologie te herzien.

Elektromagnetische straling

Vorm van energie die ontstaat in de elektronen­schil; kan ioniserend of niet-ioniserend zijn.

Ioniserende straling

Straling met voldoende energie om elektronen uit atomen te verwijderen en zo ionen te vormen.

Gammastraling

Ioniserende straling die uit de atoomkern afkomstig is en geen lading heeft.

Deeltjesstraling

Tweede vorm van ioniserende straling, bestaande uit geladen of ongeladen deeltjes (bijv. elektronen, protonen).

Absorptie (röntgen)

Proces waarbij fotonen hun energie volledig afstaan aan weefsel en verdwijnen.

Verzwakking

Afname van fotonintensiteit door absorptie en verstrooiing onderweg naar de detector.

Transmissie

Deel van de röntgenbundel dat het object passeert en de detector bereikt.

Verstrooiing

Afslaan van fotonen in willekeurige richtingen buiten het primaire bundelpad.

Strooistraling

Verstrooide fotonen die niet zijn geabsorbeerd en alle kanten op bewegen; veroorzaakt ongewenste dosis en kwaliteitsverlies.

Halveringstijd (straling)

Afstand of laagdikte waarbij de stralingsintensiteit tot 50 % is gedaald.

Röntgenbuis

Glazen vacuümbuis met kathode en anode waarin elektronen worden versneld en röntgenstraling ontstaat.

Kathode

Negatief geladen gloeispiraal in de röntgenbuis die door verhitting elektronen vrijmaakt.

Anode

Positief geladen doelwit (meestal wolfraam) waar elektronen botsen en röntgenstraling opwekken.

Focus (anode)

Klein gebied op de anodeschijf waar de elektronenbundel inslaat en straling genereert.

Gloeistroom

Elektrische stroom door de kathode die voor verhitting en elektronenemissie zorgt.

Buisspanning (kV)

Spanningsverschil tussen kathode en anode; bepaalt maximale fotonenergie.

Buisstroomsterkte (mA)

Aantal elektronen dat per seconde door de buis stroomt; beïnvloedt fotonen-hoeveelheid.

Remstraling

Continuüm van röntgenfotonen dat ontstaat door afremming en afbuiging van elektronen in de anode.

Warmteproductie in anode

Ongeveer 99 % van de elektronenenergie wordt in warmte omgezet.

mAs-getal

Product van buisstroom (mA) en belichtingstijd (s); bepaalt totale stralingshoeveelheid.

Thermische focus

Relatief groot focusgebied dat veel warmte kan opnemen zonder te smelten.

Geometrische focus

Klein focusgebied dat voor een scherper beeld zorgt maar thermisch minder belastbaar is.

Beeldruis

Grijswaardenvariatie door te weinig fotonen op de detector; vermindert beeldhelderheid.

Beeldcontrast

Verschil in grijstonen op de opname; afhankelijk van absorptieverschillen en stralingskwaliteit.

Scherpte

Mate waarin kleine details duidelijk worden weergegeven; daalt bij beweging of vergroting.

Aluminiumfilter

Filter dat laagenergetische fotonen verwijdert, resulterend in hardere bundel en lager contrast.

Dikker object

Verhoogt verzwakking, beeldruis en vermindert contrast, vergelijkbaar met filtereffect.

FD-afstand

Focus-detectorafstand; groter FD vermindert patiëntdosis maar verhoogt ruis.

Buisspanning verhogen

Leidt tot hogere fotonenergie, hogere detectordosis, minder contrast en minder beeldruis.

Buisstroom verhogen

Vergroot fotonhoeveelheid, vermindert ruis en kan contrast iets verbeteren.

Detectordosis

Hoeveelheid straling die de detector bereikt; hogere dosis geeft minder ruis.

10 kV-regel

Bij 10 kV verhoging kan de belichtingstijd worden gehalveerd om gelijke detectordosis te houden.

Kwadratenwet

Stralingsintensiteit neemt af met het kwadraat van de afstand tot de bron.

Bundelbegrenzing

Mechanische beperking van het bundeloppervlak om strooistraling en dosis te verlagen.

DOP-waarde

Product van dosis (Gy) en bundeloppervlakte (m²); maat voor stralingsbelasting.

Ronde tubus

Tubus met cirkelvormige bundel; heeft ca. tweemaal hogere DOP dan een rechthoekige tubus.

Rechthoekige tubus

Tubus met kleinere, rechthoekige bundel; verlaagt DOP-waarde en dosis.

Belichtingstabel

Tabel met referentiewaarden voor mAs per elementtype om constante detectordosis te behalen.

Vuistregel opnametijd

Reeks eenvoudige regels (10 kV, filter, mA, FD) om snel nieuwe belichtingstijd te berekenen.

Dosismeter

Instrument dat dosis of DOP meet, meestal in mGy of mGy·cm².

Intreedosis

Dosis op het oppervlak waar de röntgenbundel het lichaam binnenkomt.

Uittreedosis

Dosis die het lichaam na transmissie verlaat; lager dan intreedosis.

Transmissieverhouding

Quotiënt uittreedosis/intreedosis; maat voor doordringend vermogen.

Fosforplaatje

Detectorscherm waarin röntgenenergie tijdelijk wordt opgeslagen voor latere uitlezing.

Fluorescentie

Onmiddellijke omzetting van röntgenfotonen in licht in een detector.

Fosforescentie

Vertraagde lichtemissie uit een fosforplaat na laserstimulatie.

ADC

Analoog-digitaal-converter die analoge lichtsignalen van de detector omzet in digitale data.

Fotomultiplicatorbuis

Buis die zwak blauw licht van fosforplaat versterkt voordat het gedigitaliseerd wordt.

Somatische effecten

Stralingsschade die zich uit in het bestraalde individu tijdens diens leven.

Genetische effecten

Stralingsschade die optreedt bij het nageslacht van de blootgestelde persoon.

Geabsorbeerde dosis

Energieopname per kilogram weefsel, uitgedrukt in Gray (Gy).

Equivalente dosis

Geabsorbeerde dosis maal stralingsweegfactor (WR), uitgedrukt in sievert (Sv).

Deterministisch effect

Schadelijk weefseleffect met drempeldosis; ernst neemt toe bij hogere dosis.

Stochastisch effect

Kansgebonden effect (vooral kanker) zonder drempel; kans stijgt lineair met dosis.

Weefselweegfactor (WT)

Wegingsfactor voor orgaangevoeligheid; gebruikt bij berekening van effectieve dosis.

Effectieve dosis

Som van (equivalente dosis × WT) over alle weefsels; maat voor totaalkans op stralingsschade.

Delende cellen

Celtype met hoge stralingsgevoeligheid; kenmerkend voor embryo’s en foetussen.

ICRP

Internationale Commissie voor Stralingsbescherming; stelt aanbevelingen op voor veiligheid.

Kernenergiewet (KEW)

Nederlandse wet met regels voor gebruik van ioniserende straling en vergunningen.

Basisveiligheidsnormen (Bbs)

Uitwerking van EU-richtlijnen; bevat dosislimieten en eisen voor stralingswerkers.

ALARA-principe

As Low As Reasonably Achievable: dosis zo laag mogelijk binnen redelijke grenzen.

Rechtvaardiging

Toets of het radiologisch onderzoek meer diagnostische opbrengst dan stralingsnadeel heeft.

DRN (diagnostisch referentieniveau)

Indicatieve dosiswaarde waarboven optimalisatie van techniek nodig is.

Loodafscherming

Gebruik van lood(glas) om verstrooide straling te blokkeren dankzij kleine halveringsdikte.

Halveringsdikte

Dikte van een materiaal (bijv. lood) die de intensiteit van straling halveert.

TMS

Toezichthoudend medewerker stralingsbescherming; bewaakt veilig gebruik van röntgenapparatuur.

KEW-dossier

Documentatie over bronnen, protocollen, opleidingen en risicobeoordelingen volgens KEW.

Constantheidstest

Periodieke controle van buisparameters om apparatuurstabiliteit te garanderen.

Focus-huidafstand

Afstand tussen buisfocus en huid; langere afstand vermindert huiddosis.

Bundeloppervlakte

Oppervlakte van de röntgenbundel op het object; kleiner oppervlak verlaagt DOP.

Stralingskwaliteit

Gemiddelde energie (hardheid) van de bundel; bepaalt penetrerend vermogen.

Bewegingsonscherpte

Detailverlies door patiënt- of buisbeweging tijdens belichting; recht evenredig met tijd.

Geometrische onscherpte

Onscherpte door focusgrootte en vergroting; groter focus geeft meer onscherpte.

Bundel verkleinen

Maakt minder strooistraling en verlaagt dosis, maar kan ruis iets verhogen.

Buisfilter

Toegevoegd materiaal (meestal Al) dat laagenergetische fotonen verwijdert.

Detectordosis verhogen

Methode om beeldruis te verlagen door meer fotonen op de detector te laten vallen.

Digitale intraorale opname

Röntgenfoto waarbij de detector in de mond ligt en direct digitaal beeld oplevert.

OPG

Orthopantomogram; panoramische extra-orale opname van kaken en gebit.

Bitewing (BW)

Intraorale opname gericht op kroon- en approximale cariësdetectie.

CBCT

Cone Beam CT; driedimensionale dentale beeldvorming met hogere dosis dan 2D-foto.

ICCMS

International Caries Classification and Management System; combineert klinische en röntgen­score.

ICDAS

International Caries Detection and Assessment System; visuele classificatie van cariës.

Burn-out artefact

Radiolucente zone bij glazuur-cementovergang door dunner weefsel en contrastrendement.

Knobbel van Carabelli

Anatomische variatie op de 6e bovenmolaarkroon die schijnbare radiolucentie kan geven.

Furcatiegraad

Classificatie (I–III) van botverlies in de wortelvork van een molaar.

Parodontaal botverlies

Afstand tussen glazuur-cementgrens en cresta alveolaris gemeten op röntgenfoto.

Pocketmeting

Klinische meting van sulcusdiepte; röntgenwaarde + 1,5 mm is richtlijn.

RA2-laesie

Beginnende glazuur­cariës zichtbaar als lichte vlek; moeilijk detecteerbaar op BW.

RB4-laesie

Occlusale cariës die het dentine heeft bereikt; vanaf dit stadium radiologisch duidelijk.

Approximale cariës

Cariës die start in glazuur tussen twee elementen en richting dentine uitbreidt.

Occlusale cariës

Cariës op kauwvlak; radiologisch pas goed zichtbaar zodra dentine is betrokken.

Buccale cariës

Laesie aan de wangzijde; lastig radiologisch te lokaliseren door 2D-projectie.

Laserlichtscannen fosforplaat

Uitleesmethode waarbij laser de gevangen elektronen bevrijdt en blauw licht produceert.

Stralingsgevoelige fase zwangerschap

Eerste 10 dagen; hoge kans op letale schade bij > 100 mSv, niet haalbaar bij tandheelkunde.

Dosislimiet beroepsmatig

20 mSv per jaar gemiddeld over 5 jaar voor blootgestelde werknemers.

Dosislimiet bevolking

1 mSv per jaar voor niet-beroepsmatig blootgestelden.

Bewegende röntgenbron

Kenmerk van extra-orale opnamen (OPG, CBCT) waarbij bron rond de patiënt draait.

Kwadratisch verband afstand-dosis

Verdubbeling van afstand reduceert dosis tot een kwart.

Stralingsrisicoanalyse

Inventarisatie van voordelen, risico’s, maatregelen en kosten vóór inzet van röntgenapparatuur.

Kosten-batenanalyse straling

Beoordeelt of dosisreducerende maatregel economisch redelijk is (< € / µSv).