[3] Filipino sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya, Matematika, at Iba Pang Kaugnay na Larangan

Dr. Fortunato Sevilla III

isang Academician at Professor Emeritus sa UST na gumamit ng wikang Filipino sa kanyang klase sa kemistri sa Kolehiyo ng Agham noong kanyang panahon

Dr. Fortunato Sevilla III

sinabi na, “kung sumusulong sa agham ang mga mauunlad na bansa tulad ng Hapon, Korea, Taiwan, Tsina, Germany, Pransiya, España at iba pang bansa na gamit ang sariling wika, bakit hindi paunlarin ang sariling wika para maging matatas din ang mga Pinoy sa agham?”

• Ang Talahuluganang Pang-agham: Ingles Pilipino

• English-Pilipino Vocabulary for Chemistry

mga diksyunaryong nabuo ng mga siyentipiko noog dekada 60’s at dekada 80’s

Dr. Jose Sytangco

isang manggagamot mula sa UST na nagsulat ng “Ang Talahuluganang Pang-agham: Ingles Pilipino”

Bienvenido Miranda at Salome Miranda

mag-asawang kapwa propesor sa kemistri sa Unibersidad ng Pilipinas na naglikha ng “English-Pilipino Vocabulary for Chemistry”

Intelektwalisasyon

ayon kina San Juan et al. (2019), ayon kay Gonzales, 2005, ito ay ang pagpaksa ng mga ideya sa pinakamataas na lebel sa akademya

• linggwistiko

• ekstra-linggwistiko

Dalawang Proseso sa Pagtatamo ng Intelektwalisasyon ng Wika sa Akademya

Linggwistiko

pagdelop ng isang estandardisadong anyo ng wika na magagamit naman sa pagdebelop ng akademikong diskuro, pagdebelop ng corpora o lawak ng teksto sa iba’t ibang akademikong larang at ang pagbuo ng register ng wika o ang tangi at tiyak na gamit ng wika sa isang larang

Ekstra-linggwistiko

pagbuo ng creative minority o significant others o ang mga intelektwal na disipulo na magsisimulang gumamit ng mga teknikal na bokabularyo, terminolohiya at ng estilo o retorika at magpapalaganap nito sa pamamagitan ng pagsulat, paglalathala, at pagtuturo

Siyensiya o Science

tumutukoy sa sistematikong pag-aaral gamit ang sistematikong pamamaraan upang subukin ang katotohanan sa likod ng mga haka-haka; ang layunin nito ay maparami at mapalawak ang datos upang makapagbuo ng teorya

scientia

salitang Latin na pinagmulan ng salitang siyensiya at nangangahulugang karunungan

1. Biyolohiya

2. Kemistri

3. Pisika

4. Earth Science / Heolohiya

5. Astronomiya

6. Matematika

Mga Disiplina sa Larangan ng Agham

Biyolohiya

nakatuon sa pag-aaral ng buhya at mga nabubuhay na organismo kabilang ang kanilang estruktura, mga tungkulin, paglago, ebolusyon, distribusyon, at taksnomiya

Kemistri

nakatuon sa komposisyon ng mga substance, properties, at mga reaksyon at interaksyon sa enerhiya at sa sarili ng mga ito

Pisika

nakatuon ito sa mga property at interaksyon ng panahon, espasyo, enerhiya, at matter

Phusike

salitang Griyego na nganganahulang kaalaman sa kalikasan

Earth Science / Heolohiya

sumasaklaw sa pag-aaral ng mga planeta sa kalawakan, ng mga bato kung saan gawa ito at ang mga proseso ng kanilang pagbabago, at iba pang pisikal na elemento kaugnay ng pagbuo, estruktura, at mga penomena nito

Astronomiya

pag-aaral na kinapapalooban ng pagmamasid at pagpapaliwanag ng mga kaganapang nangyayari sa labas ng daigdig at ng himpapawid nito

Astronomiya

pinag-aaralan nito ang pinagmulan, pagbabago at mga katangian pisikal at kemikal ng mga bagay ng napagmamasdan sa kalangitan (na nasa labas ng atmostpera), pati ang mga kaugnay na mga proseso at kababalaghan

Matematika

siyensiya ukol sa sistematikong pag-aaral sa lohika, at ugnayan ng mga numero, pigura, anyo, espasyo, kantidad, at estruktura na inihahayag sa pamamagitan ng mga simbolo

Matematika

lumulutas ng katotohanan o kamalian ng mga konhektura sa pamamagitan ng mga matematikal na pagpapatunay ng mga argumentong sapat upang mahikayat ang ibang mga matematiko sa balidad nito

Teknolohiya

praktikal na aplikasyon ng mga impormasyon at teoryang pansiyensiya; umaasa ito sa mga teoryang pansiyensiya

Teknolohiya

pinagsamang salitang Griyego na techne (sining, kakayahan, crat, o parang kung paano ginagawa ang bagay); at logos o salita, pahayag, o binigkas na pahayag

Information Technology (IT)

tumutukoy sa pag-aaral at gamit ng teknolohiya kaugnay ng pagbibigay at paglilipat ng impormasyon, datos, at pagpoproseso

Information Technology (IT)

tumutukoy sa pag-unawa, pagpaplano, pagdidisenyo, pagbuo, distribusyon, pagpoprograma, suporta, solusyon, at operasyon ng mga software at kompyuter

Inhinyeriya

nakatuon sa paglalapat ng agham upang matugunan ang pangangailangan ng sangkatauhan

Inhinyeriya

naisasagawa ito sa pamamagitan ng aplikasyon ng mga prinsipyong siyentipiko, matematika, at praktikal na karanasan upang makabuo ng mga disenyo at mapagana ang mga estruktura o makina ayon sa sistematikong proseso o pamamaraan

ingeniera o ingenieria

dito sa salitang Kastila nagmula ang inhinyeriya

IMRaD

ang metodong ito ang kadalasang ginagamit sa siyensiya at teknolohiya

1. Introduksyon

2. Metodo

3. Resulta

4. Analisis

5. Diskusyon

kumakatawan sa metodong IMRaD

Introduksyon

nakapaloob dito ang problema, motibo, layunin, background, at pangkalahatang pahayag

Metodo

ang mga nakapaloob dito ay ang mga modelo at panukat na gagamitin, ano, kailan, saan, paano gagamitin ang materyal

Resulta

resulta ng ginawang empirikal na pag-aaral

Analisis

analisis ng isinagawang pag-aaral batay sa resulta

Diskusyon

diskusyon at konklusyon ng isinagawang pag-aaral

Pagsasalin

hindi lamang paghahanap ng katumbas na salita mula sa pinagmulang wika patungo sa tunguhing wika

Pagsasalin

isang sinig at agham na nagangailangan ng malawak at malalim na kaalaman sa larangan ng lingguwistika at gramatika

1. Pagsasaling Teknikal/Siyentipiko

2. Pagsasaling Pampanitikan

Dalawang Uri ng Pagsasalin

Pagsasaling Siyentipiko at Teknikal

binaggit nina San Juan et. al. na espesyalisado and pagsasaling ito sapagkat isang tiyak na disiplina ang pinagtutuunan nito; bukod sa lalin at lawak ng kaalaman ng tagasalin sa dalawang wikang kasangkot, nangangailang din ito ng malalim at malawak na kaalaman sa disiplinang gagawan ng pagsasalin

Alamrio (1997) (ayon kina San Juan et al)

inilahad ang mga panukalang hakbang sa pagsasalin na ayon sa praktika ng Unibersidad ng Pilipinas; isinasaad ito sa gabay na inilabas ng UP Sentro ng Wikang Filipino

1. Pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino o mula sa katutubong wika ng Pilipinas

2. Panghihiram sa Español

3. Panghihiram sa Ingles; pagbabago sa baybay o pananatili ng orihinal na baybay sa Ingles

4. Paglikha

Panukalang Hakbang sa Pagsasalin ayon sa Praktika ng Unibersidad ng Pilipinas

London Institute of Logistics (LIL)

nagtala ito ng mga katangiang dapat taglayin ng isang tagasalin ng mga tekstong siyentipiko at teknikal (ayon kina Batnat, et. al. (2009))

1. malawak na kaalaman sa tekstong isasalin

2. mayamng imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang mga kasangkapan o prosesong tinatalakay

3. katalinuhan upan mapunan ang mga nawawala at/o malalabong bahagi sa orihinal na teksto

4. kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na terminon katumbas mula sa literatura ng mismong larangan o diksiyonaryo

5. kasanayang gamitin ang pinagsasalinang wika nang may kalinawan, katiyakan, at bisa

6. karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na larangan o disiplina

Katangiang Dapat Taglayin ng Isang Tagasalin

Enrique at Protacio-marcelo (1984)

nagbigay ng ilang pamamaraan sa pagsasaling siyentipiko at teknikal sa kanilang pag-aaral na pinamagatang “Neocolonial Politics and Language Struggles in the Philippines”

Philippine Council for Health Research and Development

bilang pakikiisa sa pagtataguyod ng wikang Filipino, nagbigay ito ng ilang salitang medikal at salin nito sa Filipino

Haynayan (Biology)

isang natural na agham na nauukol sa pag-aaral ng buhay at mga nabubuhay na organismo

Mikhaynayan (Microbiology)

isang natural na agham ukol sa pag-aaral sa mikhatataghay o miccroorganism

Mulatling Haynayan (Molecular Biology)

pag-aaral ng mga istruktura at tungkulin ng mulatil o molecule sa mga nabubuhay na organismo

Palapuso (Cardiologist)

isang dalubhasa ng palapusuan o cardiology

Palabaga (Pulmonologist)

isang dalubhasa ng palabagaan o pulmonology

Paladiglap (Radiologist)

isang dalubhasa ng paladiglapan o radiology

Sihay (Cell)

ang pinakapayak na kayarian ng mga buhay na organismo

Muntilipay (Platelet)

mga selula o sihay na may mahalagang papel sa pagpapagaling ng mga sugat na dumadaan sa daluyan ng dugo

Kaphay (Plasma)

isang bahagi ng dugo na ang pangunahing trabaho ay ang transportasyon ng mga ensyma, nutrisyon, at hormona

Iti, daragis, balaod (Tuberculosis)

impeksyon sa baga na nagmumula sa isang ura ng ishay o bacteria, ang Myobacterium tuberculosis

Sukduldiin, altapresyon (Hypertension)

isang medikal na kondisyon kung saan ang presyon ng dugo sa mga malaking ugat ay labis na mataas

Mangansumpong (Arthritis)

ang pamamaga ng mga kasu-kasuan na nagiging sanhi ng kawalan ng kakayahan maiunat o maibaluktot at paninigas ng bahaging ito

Piyo (Gout)

isang uri ng mangansumpong o rayuma na dulot ng abnormal na metabolismo ng uric acid

Balinguyngoy (Nosebleed)

pagdurugo ng ilong