Kafli 21 - Ávanabindandi og óheilbrigð hegðun

Átraskanir (eating disorders)

Lystarstol og lotugræðgi algengastar.

Vandi tengdur tengslum matar, mataræðis, næringar og sjálfsskynjunar veldur vanlíðan og kveikir hegðun sem er skaðleg heilsu og heilbrigði.

Lystarstol (anorexia nervosa)

1. Viðhalda ekki kjörþyngd miðað við aldur og hæð, þyngd er 15% undir venjulegri þyngd
2. Mikill ótti við að þyngjast eða verða feitur, þrátt fyrir að vera undir kjörþyngd
3. Trufluð sjálfsskynjun á þyngd, stærð og lögun
4. A.m.k. þrír samliggjandi tíðahringir ekki til staðar

\
Skiptist í restrictive og purging.

Getur valdið dauða.

Lotugræðgi (bulimia)

1. Endurtekin átköst
2. Upplifuð óstjórn á áthegðun í átköstum
3. Framkalla uppköst reglulega eða nota hægðarlosandi lyf, \n fasta eða gríðarlega mikil líkamsrækt til að koma í veg fyrir þyngdaraukningu
4. A.m.k. tvö átköst í viku að meðaltali í 3 mánuði
5. Stöðugar áhyggjur af líkamslögun og þyngd

\
Yfirleitt ekki jafn alvarlegt og lystarstol en getur leitt til lystarstols. Einstaklingar með lotugræðgi eru yfirleitt í kjörþyngd eða aðeins yfir.

Truflað neyslumynstur (Disordered eating)

Stórt grátt svæði átvandamála sem falla ekki undir \n greiningarviðmið lystarstols eða lotugræðgi. Lystarstol og lotugræðgi eru öfgakennt neyslumynstur.

Flestir sem greinast með átröskun greinast með ótilgreinda átröskun.

Vöðvafíkn (muscle dysmorphia)

Manneskja sem metur líkamsstærð sína litla og veika þó svo að hún teljist venjuleg eða sé mjög vöðvamikil. Gerir mikið til að hágmarka fitulosun og stækka vöðva sem getur leitt til þunglyndis og sjálfsvígs.

Ekki bara fíkn í líkamsrækt.

Flokkað sem tegund af líkamslýtaröskun.

Tíðni átraskana og truflaðs neyslumynsturs í íþróttum

* Algengara hjá konum
* Hærra truflað neyslumynstur hjá íþróttafólki en almenningi en hefur svipuð einkenni, átraskanir líta út fyrir að vera í kringum sama hlutfall
* Stór hluti íþróttafólks stundar truflað neyslumynstur eða sýnir neikvætt þyngdartapsatferli
* Algengara í sumum í íþróttum en öðrum
* Allt að 66% íþróttakvenna er með truflaðan tíðahring í samanburði við 2-5% kvenna sem stunda ekki íþróttir
* Ath. getur orsakast af því að íþróttakonur eru í miklu meiri hreyfingu, frekar en af því að þær eru með átröskun/truflað neyslumynstur

Næmniþættir fyrir átröskun

1. Þyngdartakmarkanir og staðlar
2. Þrýstingur frá þjálfurum og félögum
3. Menningarlegir þættir
4. Frammistöðukröfur
5. Einkunnaviðmið

Erfða- og líffræðilegir þættir í átröskun

Ef annar eineggja tvíburi er með átröskun eru 50% líkur á að hinn \n sé líka með átröskun, þannig klárlega líffræðilegur þáttur til staðar

Miðlunarþættir átröskunar

1. Meinlæti
2. Undirgefni
3. Fylgispekt – hlýðni

Neikvæð ummæli um líkamslögun og þyngd

Íþróttafólk sem mundi eftir gagnrýnandi ummælum og harðari ummælum en aðrir mældist frekar með truflað neyslumynstur og neikvæðari tilfinningar.

Konur á hæsta staðli voru líklegri til að muna gagnrýnin ummæli og u.þ.b. 45% mundu eftir slíkum ummælum.

Fyrirbygging truflaðs neyslumynsturs hjá íþróttafólki

1. Mæla með góðum næringaraðerðum
2. Leggja áherslu á hreysti, ekki líkamsþyngd
3. Vera meðvitaður um vandamál sem tengjast þyngd
4. Mæla með heilbrigðu viðhaldi þyngdar
5. Nota hugrænt-misræmis inngrip

Það sem á að gera þegar tekist er á við átraskanir

1. Fá hjálp og ráð hjá sérfræðingi
2. Vera styðjandi og sýna samkennd
3. Sýna áhyggjur um almenna líðan, ekki sérstaklega um þyngd
4. Vísa til ákveðinna aðila og, þegar hægt er, skipuleggja tíma fyrir viðkomandi
5. Leggja áherslu á mikilvægi góðrar langtíma næringu
6. Veita upplýsingar um átraskanir

Það sem á __ekki__ að gera þegar tekist er á við átraskanir

1. Ekki biðja einstaklinginn um að yfirgefa liðið eða setja pásu á þátttöku, nema það sé ráðlagt af sérfræðingi
2. Ekki mæla með þyngdartapi eða -aukningu
3. Ekki vera með mælingar fyrir allt liðið
4. Ekki eingangra aðilann eða koma öðruvísi fram við hann
5. Ekki tala um vandamálið við einstaklinga sem eru ekki sérfræðingar og eru ekki tengdir málinu beint
6. Ekki krefjast þess að vandamálið hætti strax
7. Ekki vera með ónærgætin ummæli eða stríða einstaklingnum varðandi þyngd þeirra

Efnamisnotkun

1. Misnotkun á lyfjum sem hafa sállíkamleg áhrif einkennist a.m.k. einu af eftirfarandi


1. Áframhaldandi notkun þrátt fyrir að vera upplýstur um stöðug \n eða endurtekin félagsleg, starfstengd, sálræn eða líkamleg \n vandamál sem lyfin orsaka eða auka á.
2. Ítrekuð notkun í aðstæðum þar sem notkun er líkamlega hættulega (t.d. keyra undir áhrifum)
2. Varanleiki sumra einkenna af truflun í a.m.k. 1 mánuð, eða endurtekin tilvik yfir lengri tíma

Tíðni efnamisnotkunar í íþróttum

* Flestar rannsóknir sýna að áfengisnotkun karlkyns íþróttamanna er hærri en þeirra sem ekki stunda íþróttir – ekki munur hjá konum


* Karlar nota vefaukandi stera 3 til 5 sinnum oftar en konur. Margir þessara karla taka stera til að bæta útlit og sjálfsmat, og til að auka samþykki jafnaldra.
* 5% íþróttafólks notar frammistöðuaukandi lyf


* 5-10% hafnaboltamanna sagðist nota frammistöðuaukandi lyf í nafnlausri könnun
* Þegar íþróttafólk er beðið að meta tíðni frammistöðuaukandi lyfja hjá liðsfélögum telja þeir að 40-60% þeirra noti lyf
* Þjálfarar eru oft meðvitað eða ómeðvitað viðriðnir í efnamisnotkun leikmanna sinna

Ástæður fyrir notkun lyfja

1. Líkamlegar ástæður
2. Sálfræðilegar ástæður
3. Félagslegar ástæður

Notkun lyfja: Líkamlegar ástæður

1. Bæta frammistöðu
2. Vera meira aðlaðandi - í einni rannsókn var þetta helsta ástæðan fyrir notkun stera
3. Ráða við sársauka og meiðsli
4. Stjórna líkamsþyngd
5. Telja að lyfin bæti styrk, þol, árvekni og ákveðni
6. Telja að lyfin dragi úr þreytu, viðbragðstíma og kvíða
7. Flýta fyrir endurhæfingu eftir meiðsli
8. Til að stjórna matarlyst og minnka vatnsþyngd

Notkun lyfja: Sálfræðilegar ástæður

1. Flótti frá óánægjulegum tilfinningum sem geta komið upp við \n íþróttaþátttöku
2. Draga úr streitu
3. Auka sjálfstraust

\
* Rannsókn: Þeir íþróttamenn sem voru með innri áhugahvöt voru minna líklegir til að nota stera en þeir sem voru með ytri áhugahvöt. Gæti verið vegna óíþróttamannslegra gilda sem fylgir ytri áhugahvöt.

Hvers vegna einhver spilar leikinn ákvarðar hvernig hann spilar leikinn.

Notkun lyfja: Félagslegar ástæður

Helsta ástæðan er félagslegt samþykki jafnaldra

Sport Deterrence Model of Drug Abuse

Líkan sem notar deterrence theory sem kenningarlega nálgun til að hjálpa við að skilja ákvarðanatökuferlið sem einstaklingur fer í gegnum þegar hann ákveður hvort hann eigi eða eigi ekki að taka efni.

Breytur sem hafa áhrif á efnamisnotkun:


1. Kostnaður
2. Ávinningur
3. Aðstæðubundnar breytur

Notkun lyfja: Kostnaður

1. Lagalegar refsingar - minnst áhrifaríkt
2. Félagslegar refsingar
3. Refsingar frá sjálfum sér - stöðugasta hindrunin, sérstaklega þegar efnamisnotkun gengur gegn gildum einstaklings
4. Áhyggjur af heilsu

Notkun lyfja: Ávinningur

1. Efnislegur
2. Félagslegur
3. Innri ávinningur

\
Einstaklingsmiðað hvaða ávinningur hefur mest gildi

Notkun lyfja: Aðstæðubundnar breytur

1. Upplifað algengi
2. Reynsla af refsingum og refsingarflótti
3. Staða (professional status)
4. Upplifuð geta eftirlitsaðila að framfylgi lögunum
5. Tegund lyfs

Gerðir efna

1. Frammistöðubætandi efni
2. Efni til skemmtunar (recreational)

Frammistöðubætandi efni

T.d. vefaukandi sterar, beta-blokkerar og örvandi efni sem íþróttafólk notar til að auka styrk, róa taugar og stöðva sársauka

Efni til skemmtunar (recreational drugs)

Efni sem einstaklingar leita í til persónulegra nota

Örvandi efni (stimulants)

Efni sem auka árvekni, minnka þreytu og geta aukið keppnisemi og ýgi

Deyfandi verkjalyf (narcotic analgesics)

Efni sem stöðva sársauka í gegnum sálfræðilega örvun

Vefaukandi sterar (anabolic steroids)

Afleiðsla af karlkynshormóninu testosteróni

Beta-blokkerar

Efni sem eru notuð til að minnka blóðþrýsting, hægja á hjartslætti og loka fyrir skynsvörun (stimulatory responses)

Þvargræsilyf (diuretics)

Efni sem eru notuð til að tæma vökva úr vefjum, eru vatnslosandi

Peptíð hormón og analog

Efnis em eru hönnuð til að vera með svipaða efnislega samsetningu og svipuð áhrif og lyf sem eru nú þegar til. Auka styrk, úthald og vöxt vöðva.

Fyrirbygging lyfjamisnotkunar

1. Stuðla að styðjandi umhverfi sem tekur á ástæðum lyfjamisnotkunar
2. Fræða iðkendur um áhrif lyfjanotkunar
3. Fræða ungt íþróttafólk um að það að nota lyf er svindl og ósanngjörn keppni
4. Vertu gott fordæmi
5. Kenna bjargráð

Æfingafíkn

Einstaklingur er sálfræðilega og/eða lífeðlisfræðilega háður þjálfun og ef hann hættir í meira en 24 til 36 klst. fær hann fráhvarfseinkenni.

Skiptist í:


1. Jákvæða fíkn
2. Neikvæð fíkn

Jákvæð fíkn

Æfingafíkn.

Einstaklingur æfir mikið en það hefur ekki áhrif á daglegt líf. Einstaklingur fær samt fráhvarfseinkenni ef hann hættir að hreyfa sig.

Neikvæð fíkn

Æfingafíkn.

Æfingar hafa raska daglegu lífi einstaklings t.d. persónulegum samböndum, vinnu og heimilishaldi

Íþróttalystarstol (anoroxia athletica)

Einstaklingur háður líkamsrækt en nýtur ekki líkamsræktar heldur finnst hann verða að æfa. Kemur upp samviskubit og kvíði ef misst er af æfingu.

Yfirleitt konur á aldrinum 12-19 ára.

Mjög lítið rannsakað

* 8,2% af 522 norskum afreksíþróttakonum féll undir greiningarviðmið íþróttalystarstols

Einkenni íþróttalystarstols

1. Æfa stöðugt umfram það sem telst eðlilegt og heilsubætandi
2. Eru ofstækisfull varðandi þyngd og mataræði
3. Stelast úr vinnu, skóla o.fl. til að fara að æfa
4. Sækjast stöðugt eftir árangri og að takast á við erfiðari áskoranir og gleyma að líkamsrækt á að vera skemmtileg
5. Skilgreina sjálfsmat sitt út frá frammistöðu sinni á æfingum
6. Eru sjaldan eða aldrei ánægð með árangur sinn
7. Réttlæta öfgakenndar æfingar með því að skilgreina sig sem sérstakt afreksíþróttafólk

Afleiðingar íþróttalystarstols

1. Lítill orkuforði
2. Stöðug þreyta
3. Óreglulegar tíðir
4. Veikari bein (aukin hætta á álagsbrotum og beinþynningu)
5. Skemmdir á sinum, liðböndum og brjósk
6. Minniháttar meiðsli gróa hægt
7. Mikið álag á hjartað
8. Kvíði og þunglyndi oft fylgikvillar
9. Félaglega einangruð

Orsakir íþróttalystarstols

Ekki alveg vitað en gæti verið erfðafræðilegt/þróunarfræðilegt (activity anorexia). Hefur sést hjá músum.

Áhættuþættir íþróttalystarstols

1. Íþróttagrein (t.d. fimleikar, skautadans, dans og hlaup)
2. Áhersla á bætta frammistöðu
3. Barátta við kynþroskaferlið, þ.e. þegar líkaminn fer að taka á sig \n mynd sem hentar íþróttinni verr
4. Meiðsli eða veikindi