HISTORIA MATURA

Żyzny Półksiężyc

Żyzny Półksiężyc

pas urodzajnych ziem rozciągających się od półwyspu Synaj i wybrzeża Morza Śródziemnego przed dolinę rzek Eufrat i Tygrys do Zatoki Perskiej

Rozwój pierwszych cywilizacji w dolinach wielkich rzek

• pierwsze cywilizacje rozwijały się niezależnie w różnych częściach świata

• osady powstawały głównie w dolinach wielkich rzekach → sprzyjające warunki, np. regularne wylewy użyźniające gleby

• budowa kanałów nawadniających i powstanie systemów irygacyjnych (kanały nawadniające i chroniące pola uprawne przed powodzią) w celu powiększania areału ziem uprawnych

• uzyskiwane nadwyżki żywności pozwalały na podział pracy i specjalizację zawodową (rolnictwo, rzemiosło, handel, myślistwo)

• początek kształtowania się warstwy przywódczej i hierarchii społecznej

trzy najważniejsze fazy rozwoju cywilizacji

rewolucja neolityczna

powstanie miast i państw

wynalezienie pisma

Mezopotamia charakterystyka

• rzeki użyźniały gleby, dostarczały ludziom ryby, ptactwo i materiały budowlane — trzcina i glina

• rolnictwo i hodowla:

  • uprawiane rośliny — zboże, owoce, warzywa

  • hodowane zwierzęta — woły, owce, kozy, osły

• handel dalekosiężny → na terenie Mezopotamii nie występowało wiele surowców naturalnych

  • import — rudy metali, drewno, metale szlachetne

  • eksport — wyroby tekstylne, żywność

Cywilizacje mezopotamskie

Sumerowie

Akadowie

Babilończycy

Asyryjczycy

Persowie

Sumerowie

• IV-III tysiąclecie p.n.e. w Dolnej Mezopotamii

• miasta-państwa (m.in. Ur, Uruk, Nippur i Lagasz) złożone z ośrodka miejskiego otoczonego murami, kilku mniejszych osad oraz przylegających do nich obszarów uprawnych z siecią irygacyjną

Sargon Wielki

władca Akadów, twórca pierwszego w historii imperium

Babilończycy

• miasto nad Eufratem, zyskało znaczenie na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e.

• VII-VI w. p.n.e. → ponowny rozkwit Babilonii, władanej przez Nabuchodonozora II (z okresu jego panowania pochodzą wiszące ogrody Semiramidy)

• 539 r. p.n.e. — podbicie Babilonu przez Persów (Cyrus II Wielki)

Hammurabi

władca Babilonu na początku XVIII w. p.n.e. Opanował on większą część Mezopotamii, od tej pory nazywanej Babilonią

Persowie

• w VI i V w. p.n.e. za panowania dynastii Achemenidów (m.in. Cyrusa Wielkiego i Dariusza Wielkiego) imperium Persów powiększyło swój obszar, obejmując tereny od doliny Indusu po północną Grecję i południowy Egipt

• system zarządzania państwem:

  • satrapie (prowincje) były administrowane przez satrapów (urzędników)

  • podbite ludy zachowywały własną kulturę i religię, ale musiały płacić podatki  i wystawiać oddziały wojskowe

• II poł. IV w. p.n.e. — upadek państwa perskiego w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego

upadek państwa perskiego

II poł. IV w. p.n.e. w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego

król w Mezopotamii

• najwyższy wódz, sędzia i kapłan

• uznawany za przedstawiciela bogów na ziemi

• pozycję polityczną opierał na armii

• sprawował władzę za pośrednictwem urzędników i kapłanów

zikkuraty

wielopoziomowe świątynie, stanowiące centralny punkt miast-państw i miejsce kultu bóstw opiekuńczych

osiągnięcia cywilizacyjne Sumerów

• wynalezienie koła

• upowszechnienie koła garncarskiego

• stosowanie cegły w budownictwie

• uprawa ziemi z wykorzystaniem pługu zaprzężonego w woły

• udoskonalenie systemu kanałów irygacyjnych

• rozwój metalurgii

• posługiwanie się pismem (najpierw piktograficznym, potem klinowym) i systemem sześćdziesiętnym

osiągnięcia cywilizacyjne Babilończyków

Kodeks Hammurabiego — powstały ok. 1750 r. p.n.e. najstarszy zachowany zbiór praw (oko za oko, ząb za ząb)

rozwój astronomii, matematyki, medycyny, geometrii i botaniki

pismo i nauka Egipcjan

• pismo hieroglificzne, potem uproszczone hieratyczne (“kapłańskie”) i demotyczne (“ludowe”)

• rozwój astronomii, inżynierii, medycyny, geometrii oraz matematyki

• 365-dniowy kalendarz słoneczny

Cechy kolonii fenickich

• stosunkowo niewielka liczba ludności skupiająca się przede wszystkim na prowadzeniu handlu z okolicznymi ludami

• niezależność od metropolii

założenie Kartaginy

814 r. p.n.e. - największa i najważniejsza kolonia fenicka

skutki kolonizacji fenickiej

• rozprzestrzenienie się wpływów fenickich w basenie Morza Śródziemnego

• ożywiona wymiana handlowa

• powstanie nowych i silnych ośrodków (np. Kartaginy)

• rywalizacja z Grekami

Osiągnięcia cywilizacyjne Fenicjan

• pierwsze pismo alfabetyczne (22 spółgłoski)

• upowszechnienie pieniądza wykonanego z kruszcu, stosowanego jako zapłata za towary, co usprawniało handel

• technologia wytwarzania ze szkła przedmiotów o skomplikowanych kształtach

powstanie królestwa żydowskiego i jego władcy

początek X w. p.n.e.

• Saul

• Dawid (za jego panowania Jerozolima stała się stolicą państwa, a obszar królestwa się powiększył)

• Salomon (po jego śmierci królestwo żydowskie rozpadło się na Izrael i Judę)

niewola babilońska

początek VI w. p.n.e. — podbicie Judy przez Babilończyków, wysiedlenie mieszkańców do Babilonu

podbicie Palestyny przez Aleksandra Wielkiego

IV w. p.n.e., władanie władców hellenistycznych

Palestyna pod kontrolą Rzymian

I poł. I w. p.n.e., od 6 r. p.n.e. Judea rzymską prowincją

okres diaspory

okres “rozproszenia” ludności żydowskiej

kultura minojska

ok. 2000-1200 r. p.n.e.

• rozwój architektury (pałace, m.in. w Knossos)

• handel morski

  • produkcja wina i oliwy

  • eksport wyrobów rzemieślniczych, ceramiki i luksusowych tkanin wełnianych

  • import metali, kamieni szlachetnych i półszlachetnych oraz pachnideł

kultura mykeńska

ok. 1580-1200 r. p.n.e.

• brama do Myken

• maska Agamemnona

“wieki ciemne”

ok. 1200/1100-800 r. p.n.e.

• spadek liczby ludności

• znaczne migracje (ustalenie siedzib plemion greckich w basenie Morza Egejskiego)

• początek epoki żelaza, jednakże ze względu na problemy z obróbką po ponownym otwarciu szlaków komunikacyjnych od nowa wzrosło znaczenie brązu

okres archaiczny

ok. 800-500 r. p.n.e.

• odrodzenie kultury po upadku świata mykeńskiego

• otwarcie Grecji na świat zewnętrzny (oznaką m.in. pojawienie się na ceramice motywów przejętych z kultur Wschodu)

• rozwój handlu i wzrost mobilności Greków

• sztuka - rzeźby statyczne, brak indywidualnych cech i ekspresji (“Atena Partenos” Fidiasza”)

Elementy poleis

• agora — rynek, główny plac miasta, gdzie odbywała się wymiana handlowa oraz zgromadzenia publiczne i uroczystości religijne

• akropol — warownia wniesiona na szczycie wzgórza, znajdowały się tam siedziba władcy i świątynie

• port

• mury obronne

• bramy miasta

Hoplici

ciężkozbrojni piechurzy, pojawili się w IX-VII w. p.n.e.

Rewolucja hoplicka

zastąpienie jazdy przez piechotę, przez co rosła liczba ludzi, którzy z uwagi na udział w obronie poleis mogli się domagać prawa głosu we wspólnych sprawach

przyczyny Wielkiej Kolonizacji Grecji

• poszukiwanie nowych ziem pod uprawę i złóż rud metali

• przeludnienie poleis

Wielka Kolonizacja Grecji

VIII-VI w. p.n.e.

• zapoczątkowana przez mieszkańców wyspy Eubei

• uczestnicy wypraw zazwyczaj brali w nich udział dobrowolnie

• kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, były niezależnymi poleis, choć o ustroju podobnym do metropolii

• metropolie prowadziły wymianę handlową z koloniami

  • import — surowce

  • eksport — m.in. wyroby rzemieślnicze

• rywalizacja z Fenicjanami. W VIII w. p.n.e. ich kolonizacja została zahamowana przez zajęcie Fenicji przez Asyryjczyków

skutki Wielkiej Kolonizacji Grecji

• rozprzestrzenienie kultury i stylu życia Hellenów w innych regionów

• zapoznanie się Greków z osiągnięciami ludów świata starożytnego

• sprowadzanie niedostępnych w metropoliach surowców, ożywienie rozwoju gospodarczego Grecji

  • zastąpienie gospodarki naturalnej gospodarką wymienną

  • wprowadzenie pieniądza monetarnego od VII w. p.n.e.

Charakterystyka Sparty

największa grecka polis, założona u schyłku II tysiąclecia p.n.e.

• leżała na Półwyspie Peloponeskim

• początkowo obejmowała cztery wsie, powiększyła się jednak w wyniku podbojów

• panowała w niej oligarchia

Likurg

twórca systemu społecznego i ekonomicznego Sparty. Zastąpił złe prawo regulacjami spisanymi w tzw. Wielkiej Rhetrze, wprowadzającej regularne posiedzenia zgromadzenia wszystkich obywateli i potwierdzającej dominującej roli królów i geruzji (rady starszych)

Związek Peloponeski

symmachia polegająca na zawieraniu przymierzy między Spartą a poszczególnymi poleis. Należały do niego niemal wszystkie państwa Peloponezu oprócz skłóconego ze Spartą Argos

Królowie w Sparcie

• dwóch królów (diarchia) pochodzących  z dwóch różnych dynastii — Agiadów i Eurypontydów

• każdy król podczas obrad geruzji dysponował jednym głosem

• funkcje militarne, w czasie wojny najwyższe dowództwo

• religijne — godności kapłańskie, przewodzenie uroczystościom religijnym

• sądowe

Geruzja (rada starszych) w Sparcie

geronci (28 obywateli powyżej 60. roku życia, wybieranych przez apellę) i dwóch królów

• sprawowanie sądów w przypadku najpoważniejszych przestępstw

• doradzanie w sprawach polis

• wspólnie z eforami przygotowywanie porządku obraz apelli

Eforowie w Sparcie

pięciu eforów, wybieranych wśród obywateli przez apellę na jednoroczne kadencje

• wspólnie z geruzją zwoływanie apelli i przygotowywanie jej obrad, przewodniczenie im oraz wprowadzanie w życie przyjętych uchwał

• dbanie o wewnętrzne bezpieczeństwo, kontrola przestrzegania praw

• ogłaszanie mobilizacji w wypadku wojny i przygotowywanie wypraw

Apella (zgromadzenie ludowe) w Sparcie

wszyscy dorośli spartiaci (po ukończeniu 20. roku życia)

• najważniejsze decyzje dotyczące państwa

• wybór urzędników

• decydowanie o wojnie i pokoju

• ustanawianie praw

społeczeństwo Sparty

• spartiaci

• periojkowie

• helioci

spartiaci

pełnoprawni obywatele, którzy znajdowali się najwyżej w hierarchii społecznej Sparty

• określali się jako równi (pod względem praw politycznych)

• uważani za najlepszych wojowników w świecie greckim

• ich wychowanie rozpoczynało się w 7. roku życia, było prowadzone pod nadzorem państwa

periojkowie

pośrednia grupa społeczna w Sparcie, ludzie wolni, ale pozbawieni praw politycznych

• zamieszkiwali odrębne osady

• zajmowali się handlem, rzemiosłem i rolnictwem

• mieli obowiązek wystawiania oddziałów wojskowych na żądanie spartiatów

helioci

niewolni chłopi w Sparcie

• pracowali na potrzeby spartiatów i uprawiali ziemię

reformy Solona

594-593 r. p.n.e.

• “strząśnięcie długów” — anulowanie wszystkich długów, oraz zakaz pożyczania pieniędzy pod zastaw osoby dłużnika

• reforma sądownictwa — każdy obywatel mógł wznieść skargę, jeśli on lub jego wspólnota doznali krzywdy

• nowy podział społeczeństwa według osiąganego dochodu — 4 klasy majątkowe o różnych prawach politycznych

władza tyrana Pizystrata

561-527 r. p.n.e. (z przerwami)

• wzniesienie wielu monumentalnych budowli

• zbudowanie wodociągów

• złagodzenie napięć społecznych poprzez zatrudnienie rzemieślników i biedoty do rozbudowy Aten

reformy Klejstenesa

508-507 r. p.n.e.

• utworzenie Rady Pięciuset, w której skład wchodziło po 50 obywateli z każdej fyli (nowa jednostka terytorialna)

• wdrożenie nowego podziału administracyjnego Attyki — 3 okręgi (miasto, wnętrze kraju i wybrzeże), każdy z nich podzielony na 10 nowych trytii

  • dziesięć fyli — każda składająca się z trzech trytii

Ostracyzm

procedura, która miała chronić ustroju polis. Podczas zgromadzenia ludowego pytano, czy ktoś zagraża ustrojowi ateńskiemu, jeśli tak, na agorze odbywało się głosowanie. Wskazany przez większość obywateli członek musiał opuścić Ateny na 10 lat, nie tracił jednak praw obywatelskich

Instytucje demokratycznych Aten

• eklezja (zgromadzenie ludowe)

• heliaja (sąd ludowy)

• Rada Pięciuset

• Areopag

eklezja (zgromadzenie ludowe) w Atenach

najważniejsza instytucja o funkcji ustawodawczej

• w jej obradach mógł brać każdy obywatel

• posiedzenia odbywały się cztery razy w miesiącu, zazwyczaj na Pnyksie

• głosowano w sposób jawny lub tajny

• duże znaczenie retoryki (sztuki mowy)

• od końca V w. p.n.n.e. za udział w obradach wypłacano diety, co pozwalało na zwiększenie liczby uboższych obywateli wśród ich uczestników

heliaja (sąd ludowy) w Atenach

• złożona z 6 tys. sędziów, których kadencja trwała rok. Członkiem mógł zostać każdy obywatel (po ukończeniu 30. roku życia)

• rozpatrywała spory dotyczące spraw majątkowych i handlowych oraz oskarżenia noszone przeciw urzędnikom

Rada Pięciuset w Atenach

• w jej skład wchodziło po 50 przedstawicieli każdej z fyli

• gremium było odpowiedzialne za przygotowanie obrad zgromadzenia oraz wykonywanie jego postanowień

Areopag w Atenach

• w jego skład wchodzili arystokraci, byli archonci

• jego uprawnienia sądownicze były ograniczone na rzecz heliai, w okresie demokracji znaczenie tej rady uległo zmniejszeniu

społeczeństwo demokratycznych Aten

• obywatele

• metojkowie

• niewolnicy

obywatele demokratycznych Aten

mężczyźni od 18. roku życia

• mogli sprawować urzędy i brać udział w obradach zgromadzenia ludowego

• byli zobowiązani do pełnienia służby wojskowej i ponoszenia różnych kosztów na rzecz wspólnoty (np. częściowe finansowanie przedstawień teatralnych, wyposażenie okrętów wojennych)

metojkowie w Atenach

wolni cudzoziemcy z innych greckich poleis

• nie posiadali praw politycznych

• płacili specjalny podatek

• podlegali tym samym obowiązkom co obywatele (m.in. służyli w armii)

niewolnicy w Atenach

• podział na prywatnych i państwowych

• pracowali w kamieniołomach, kopalniach i na polach oraz jako służba domowa

przyczyny wojen grecko-perskich

• podbicie w VI w. p.n.e. greckich poleis w Azji Mniejszej przez Persów

• Grecy z Azji Mniejszej zbuntowali się przeciwko Persom z powodu obciążeń finansowych, ingerencji w wewnętrzne sprawy miast greckich oraz różnic kulturowych

  • 499-494 r. p.n.e. — powstanie w Milecie w Jonii, zakończone klęską Hellenów

• Ateny i Eretria udzieliły pomocy rodakom podczas powstania jońskiego → bezpośrednia przyczyna wyprawy perskiej przeciw greckim poleis w Europie

wyprawa Perska Mardoniosa

492 r. p.n.e.

• początkowo Persowie odnosili sukcesy, ale ostatecznie ich oddziały musiały się wycofać — flota została zniszczona przez burzę, a oddziały lądowe ponosiły straty w walce

żądanie “ziemi i wody”

491 r. p.n.e., zażądanie uznania zwierzchnictwa władcy perskiego przez greckie poleis, odrzucone jedynie przez Ateny i Spartę

druga wyprawa Persów

490 r. p.n.e., bitwa pod Maratonem

bitwa pod Maratonem

490 r. p.n.e. (II wyprawa perska)

• wygrana Greków prowadzonych przez Miltiadesa

• hoplici walczący w falandze pokonali piechurów perskich

• do Aten wysłano posłańca, który po obwieszczeniu zwycięstwa umarł z wyczerpania (biegi maratońskie)

• flota perska po przybyciu w okolice Aten nie mogła zaatakować miasta, ponieważ powrócili już do niego greccy wojownicy

wyprawa króla perskiego Kserksesa - II wojna perska

480 r. p.n.e.

• bitwa pod Termopilami, wygrana Persów

• bitwa morska pod Salaminą, wygrana Greków (w Grecji pozostała armia lądowa najeźdźców)

bitwa pod Termopilami

480 r. p.n.e., wygrana Persów (wyprawa króla perskiego Kserksesa)

bitwa morska pod Salaminą

480 r. p.n.e., wygrana Greków (w Grecji pozostała armia lądowa najeźdźców) (wyprawa króla perskiego Kserksesa)

bitwa pod Platejami

479 r. p.n.e. pod dowództwem Pauzaniasza, wygrana Greków (II wojna perska)

bitwa u wybrzeży Jonii

479 r. p.n.e., wygrana Greków (II wojna perska)

Skutki wojen persko-greckich

• zahamowanie ekspansji państwa perskiego w kierunku zachodnim

• wzrost znaczenia polis ateńskiej

przyczyny wojny peloponeskiej

• 478 r. p.n.e. — powstanie Związku Morskiego

• dominującą pozycję w Związku Morskim miały Ateny, które z czasem podporządkowały sobie sojuszników, a nawet tłumiły ich bunty

  • 440-439 r. p.n.e. — stłumienie przez Peryklesa buntu mieszkańców Samos

• Ateńczycy wykorzystywali środki pochodzące ze skarbca Związku Morskiego na rozbudowę swojej polis

powstanie Związku Morskiego

478 r. p.n.e., łączącego ponad 400 poleis, którego celem było wyzwalanie Greków z Azji Mniejszej spod perskiego panowania. Jego członkowie mieli obowiązek dostarczać okręty lub wpłacać do wspólnego skarbca pieniądze na rozbudowę floty

wojna peloponeska

431-404 r. p.n.e., między Atenami na czele Związku Morskiego (silniejsza flota) a Spartą wspieraną przez Związek Peloponeski (silniejsza armia lądowa). Wygrana Sparty dzięki pomocy finansowej Persji

skutki wojny peloponeskiej

• wysokie straty materialne i ludzkie

• kryzys moralności — przestano respektować dawne prawa i zwyczaje

• Ateny drugorzędną polis, Sparta tymczasowo hegemonem w świecie helleńskim (wkrótce przewagę zyskały Teby, a potem Macedonia)

• rozwiązanie Związku Morskiego

• zburzenie Długich Murów wokół Aten i Pireusu

• utrata wszystkich terytoriów przez Ateńczyków (poza Attyką)

• wydanie Spartanom całej ateńskiej floty

• przejście władzy w ręce trzydziestu przedstawicieli oligarchów

Architektura starożytnej Grecji

• początkowo podstawowym budulcem drewno, potem twarlszy kamień

• budowle sakralne zdobione płaskorzeźbami lub malowane farbami

• świątynie zwykle budowane na planie czworokąta

• trzy porządki — dorycki, joński, koryncki

pierwsze igrzyska olimpijskie

776 r. p.n.e.

rządy Filipa II w Macedonii

IV w. p.n.e.

• zwiększenie liczebności oddziałów lekkozbrojnych wojowników pieszych → wzrost mobilności armii

• utworzenia korpusu paziów, do którego należeli młodzi arystokraci

bitwa pod Cheroneą

338 r. p.n.e. między Macedończykami a Atenami i Tebami, podporządkowanie Grecji Macedonii przez Filipa II

powstanie Związku Korynckiego

337 r. p.n.e., przewodzonego przez władcę macedońskiego, w którego skład weszły greckie poleis z wyjątkiem Sparty 

śmierć Filipa II i przejęcie tronu przez Aleksandra Wielkiego

336 r. p.n.e.

wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji

334-330 r. p.n.e. (której królem był Dariusz III)

 bitwa nad rzeką Granikos

334 r. p.n.e. (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)

bitwa pod Issos

334 r. p.n.e. (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)

bitwa pod Gaugamelą

331 r. p.n.e., śmierć Dariusza III (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)

zajęcie Persepolis przez Aleksandra Wielkiego

330 r. p.n.e. (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)

śmierć Aleksandra Wielkiego

323 r. p.n.e.

kultura hellenistyczna

(323-30 r. p.n.e.)

• wznoszone miasta z budowlami związanymi z grecką kulturą (teatry, gimnazjony) i świątynie poświęcone helleńskim bogom

• władcy popierali napływ osadników z Grecji i Macedonii → ułatwienie rozprzestrzenienia się języka, praw i zwyczajów greckich

• pojawienie się zjawiska kultu władców

• łączenie cech religii bóstw greckich i wschodnich (synkretyzm religijny)

• główne ośrodki kultury hellenistycznej: 

  • Aleksandria — Muzeum (instytucja naukowa, w której prowadzono badania) i Biblioteka Aleksandryjska, Latarnia 

  • Pergamon

  • Antiochia

  • Rodos

• rzeźby grupowe, ekspresyjność twarzy, dynamika

założenie Rzymu (Wiecznego Miasta)

753 r. p.n.e. początkowo niewielka osada leżąca na szlaku handlowym, z czasem miasto-państwo, określone mianem civitas (wspólnoty obywatelskiej)

I wojna punicka

264-241 r. p.n.e., spowodowana dążeniem Rzymian do podbicia Sycylii

bitwa morska pod Mylae (zw. Rzymu)

bitwa morska pod Eknomos (zw. Rzymu)

bitwa morska koło Wysp Egadzkich (zw. Rzymu)

bitwa morska pod Mylae

260 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (I wojna punicka)

bitwa morska pod Eknomos

256 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (I wojna punicka)

bitwa morska koło Wysp Egadzkich

241 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (I wojna punicka)

Skutki I wojny punickiej

• Sycylia prowincją rzymską

• odszkodowanie od Kartaginy

II wojna punicka

218-202 r. p.n.e., spowodowana złamaniem zawartego z Kartaginą traktatu o strefie wpływów w Hiszpanii

• wyruszenie przez Armię Hannibala z Hiszpanii przez Pireneje i Alpy do Italii

• w kilku bitwach zwycięstwo Kartaginy, większość Italików po stronie zwycięzców

• odbudowanie wojsk przez Rzym i kontrofensywa

• uderzenie na posiadłości kartagińskie w Hiszpanii przez siły dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona i wylądowanie w Afryce

• 202 r. p.n.e. — bitwa pod Zamą (zw. Rzymu)

bitwa pod Zamą

202 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (II wojna punicka)

Skutki II wojny punickiej

• utrata wielu posiadłości przez Kartaginę

• oddanie niemal całej floty Rzymowi przez Kartaginę

• odszkodowanie od Kartaginy

III wojna punicka

149-146 r. p.n.e., spowodowana dążeniem Rzymian do zniszczenia Kartaginy

• oblężenie Kartaginy

Skutki III wojny punickiej

• zburzenie Kartaginy

• nowa prowincja rzymska — Afryka

największy zasięg terytorialny imperium rzymskiego

117 r. n.e., pod koniec panowania cesarza Trajana

legion (w imperium rzymskim)

podstawowa jednostka organizacyjna, złożona z piechoty i jazdy (4200-6500 żołnierzy)

• bogatsi tworzyli oddziały jeźdźców, a biedniejsi — piechoty