Żyzny Półksiężyc
pas urodzajnych ziem rozciągających się od półwyspu Synaj i wybrzeża Morza Śródziemnego przed dolinę rzek Eufrat i Tygrys do Zatoki Perskiej
Rozwój pierwszych cywilizacji w dolinach wielkich rzek
pierwsze cywilizacje rozwijały się niezależnie w różnych częściach świata
osady powstawały głównie w dolinach wielkich rzekach → sprzyjające warunki, np. regularne wylewy użyźniające gleby
budowa kanałów nawadniających i powstanie systemów irygacyjnych (kanały nawadniające i chroniące pola uprawne przed powodzią) w celu powiększania areału ziem uprawnych
uzyskiwane nadwyżki żywności pozwalały na podział pracy i specjalizację zawodową (rolnictwo, rzemiosło, handel, myślistwo)
początek kształtowania się warstwy przywódczej i hierarchii społecznej
trzy najważniejsze fazy rozwoju cywilizacji
rewolucja neolityczna
powstanie miast i państw
wynalezienie pisma
Mezopotamia charakterystyka
rzeki użyźniały gleby, dostarczały ludziom ryby, ptactwo i materiały budowlane — trzcina i glina
rolnictwo i hodowla:
uprawiane rośliny — zboże, owoce, warzywa
hodowane zwierzęta — woły, owce, kozy, osły
handel dalekosiężny → na terenie Mezopotamii nie występowało wiele surowców naturalnych
import — rudy metali, drewno, metale szlachetne
eksport — wyroby tekstylne, żywność
Cywilizacje mezopotamskie
Sumerowie
Akadowie
Babilończycy
Asyryjczycy
Persowie
Sumerowie
IV-III tysiąclecie p.n.e. w Dolnej Mezopotamii
miasta-państwa (m.in. Ur, Uruk, Nippur i Lagasz) złożone z ośrodka miejskiego otoczonego murami, kilku mniejszych osad oraz przylegających do nich obszarów uprawnych z siecią irygacyjną
Sargon Wielki
władca Akadów, twórca pierwszego w historii imperium
Babilończycy
miasto nad Eufratem, zyskało znaczenie na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e.
VII-VI w. p.n.e. → ponowny rozkwit Babilonii, władanej przez Nabuchodonozora II (z okresu jego panowania pochodzą wiszące ogrody Semiramidy)
539 r. p.n.e. — podbicie Babilonu przez Persów (Cyrus II Wielki)
Hammurabi
władca Babilonu na początku XVIII w. p.n.e. Opanował on większą część Mezopotamii, od tej pory nazywanej Babilonią
Persowie
w VI i V w. p.n.e. za panowania dynastii Achemenidów (m.in. Cyrusa Wielkiego i Dariusza Wielkiego) imperium Persów powiększyło swój obszar, obejmując tereny od doliny Indusu po północną Grecję i południowy Egipt
system zarządzania państwem:
satrapie (prowincje) były administrowane przez satrapów (urzędników)
podbite ludy zachowywały własną kulturę i religię, ale musiały płacić podatki i wystawiać oddziały wojskowe
II poł. IV w. p.n.e. — upadek państwa perskiego w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego
upadek państwa perskiego
II poł. IV w. p.n.e. w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego
król w Mezopotamii
najwyższy wódz, sędzia i kapłan
uznawany za przedstawiciela bogów na ziemi
pozycję polityczną opierał na armii
sprawował władzę za pośrednictwem urzędników i kapłanów
zikkuraty
wielopoziomowe świątynie, stanowiące centralny punkt miast-państw i miejsce kultu bóstw opiekuńczych
osiągnięcia cywilizacyjne Sumerów
wynalezienie koła
upowszechnienie koła garncarskiego
stosowanie cegły w budownictwie
uprawa ziemi z wykorzystaniem pługu zaprzężonego w woły
udoskonalenie systemu kanałów irygacyjnych
rozwój metalurgii
posługiwanie się pismem (najpierw piktograficznym, potem klinowym) i systemem sześćdziesiętnym
osiągnięcia cywilizacyjne Babilończyków
Kodeks Hammurabiego — powstały ok. 1750 r. p.n.e. najstarszy zachowany zbiór praw (oko za oko, ząb za ząb)
rozwój astronomii, matematyki, medycyny, geometrii i botaniki
pismo i nauka Egipcjan
pismo hieroglificzne, potem uproszczone hieratyczne (“kapłańskie”) i demotyczne (“ludowe”)
rozwój astronomii, inżynierii, medycyny, geometrii oraz matematyki
365-dniowy kalendarz słoneczny
Cechy kolonii fenickich
stosunkowo niewielka liczba ludności skupiająca się przede wszystkim na prowadzeniu handlu z okolicznymi ludami
niezależność od metropolii
założenie Kartaginy
814 r. p.n.e. - największa i najważniejsza kolonia fenicka
skutki kolonizacji fenickiej
rozprzestrzenienie się wpływów fenickich w basenie Morza Śródziemnego
ożywiona wymiana handlowa
powstanie nowych i silnych ośrodków (np. Kartaginy)
rywalizacja z Grekami
Osiągnięcia cywilizacyjne Fenicjan
pierwsze pismo alfabetyczne (22 spółgłoski)
upowszechnienie pieniądza wykonanego z kruszcu, stosowanego jako zapłata za towary, co usprawniało handel
technologia wytwarzania ze szkła przedmiotów o skomplikowanych kształtach
powstanie królestwa żydowskiego i jego władcy
początek X w. p.n.e.
Saul
Dawid (za jego panowania Jerozolima stała się stolicą państwa, a obszar królestwa się powiększył)
Salomon (po jego śmierci królestwo żydowskie rozpadło się na Izrael i Judę)
niewola babilońska
początek VI w. p.n.e. — podbicie Judy przez Babilończyków, wysiedlenie mieszkańców do Babilonu
podbicie Palestyny przez Aleksandra Wielkiego
IV w. p.n.e., władanie władców hellenistycznych
Palestyna pod kontrolą Rzymian
I poł. I w. p.n.e., od 6 r. p.n.e. Judea rzymską prowincją
okres diaspory
okres “rozproszenia” ludności żydowskiej
kultura minojska
ok. 2000-1200 r. p.n.e.
rozwój architektury (pałace, m.in. w Knossos)
handel morski
produkcja wina i oliwy
eksport wyrobów rzemieślniczych, ceramiki i luksusowych tkanin wełnianych
import metali, kamieni szlachetnych i półszlachetnych oraz pachnideł
kultura mykeńska
ok. 1580-1200 r. p.n.e.
brama do Myken
maska Agamemnona
“wieki ciemne”
ok. 1200/1100-800 r. p.n.e.
spadek liczby ludności
znaczne migracje (ustalenie siedzib plemion greckich w basenie Morza Egejskiego)
początek epoki żelaza, jednakże ze względu na problemy z obróbką po ponownym otwarciu szlaków komunikacyjnych od nowa wzrosło znaczenie brązu
okres archaiczny
ok. 800-500 r. p.n.e.
odrodzenie kultury po upadku świata mykeńskiego
otwarcie Grecji na świat zewnętrzny (oznaką m.in. pojawienie się na ceramice motywów przejętych z kultur Wschodu)
rozwój handlu i wzrost mobilności Greków
sztuka - rzeźby statyczne, brak indywidualnych cech i ekspresji (“Atena Partenos” Fidiasza”)
Elementy poleis
agora — rynek, główny plac miasta, gdzie odbywała się wymiana handlowa oraz zgromadzenia publiczne i uroczystości religijne
akropol — warownia wniesiona na szczycie wzgórza, znajdowały się tam siedziba władcy i świątynie
port
mury obronne
bramy miasta
Hoplici
ciężkozbrojni piechurzy, pojawili się w IX-VII w. p.n.e.
Rewolucja hoplicka
zastąpienie jazdy przez piechotę, przez co rosła liczba ludzi, którzy z uwagi na udział w obronie poleis mogli się domagać prawa głosu we wspólnych sprawach
przyczyny Wielkiej Kolonizacji Grecji
poszukiwanie nowych ziem pod uprawę i złóż rud metali
przeludnienie poleis
Wielka Kolonizacja Grecji
VIII-VI w. p.n.e.
zapoczątkowana przez mieszkańców wyspy Eubei
uczestnicy wypraw zazwyczaj brali w nich udział dobrowolnie
kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, były niezależnymi poleis, choć o ustroju podobnym do metropolii
metropolie prowadziły wymianę handlową z koloniami
import — surowce
eksport — m.in. wyroby rzemieślnicze
rywalizacja z Fenicjanami. W VIII w. p.n.e. ich kolonizacja została zahamowana przez zajęcie Fenicji przez Asyryjczyków
skutki Wielkiej Kolonizacji Grecji
rozprzestrzenienie kultury i stylu życia Hellenów w innych regionów
zapoznanie się Greków z osiągnięciami ludów świata starożytnego
sprowadzanie niedostępnych w metropoliach surowców, ożywienie rozwoju gospodarczego Grecji
zastąpienie gospodarki naturalnej gospodarką wymienną
wprowadzenie pieniądza monetarnego od VII w. p.n.e.
Charakterystyka Sparty
największa grecka polis, założona u schyłku II tysiąclecia p.n.e.
leżała na Półwyspie Peloponeskim
początkowo obejmowała cztery wsie, powiększyła się jednak w wyniku podbojów
panowała w niej oligarchia
Likurg
twórca systemu społecznego i ekonomicznego Sparty. Zastąpił złe prawo regulacjami spisanymi w tzw. Wielkiej Rhetrze, wprowadzającej regularne posiedzenia zgromadzenia wszystkich obywateli i potwierdzającej dominującej roli królów i geruzji (rady starszych)
Związek Peloponeski
symmachia polegająca na zawieraniu przymierzy między Spartą a poszczególnymi poleis. Należały do niego niemal wszystkie państwa Peloponezu oprócz skłóconego ze Spartą Argos
Królowie w Sparcie
dwóch królów (diarchia) pochodzących z dwóch różnych dynastii — Agiadów i Eurypontydów
każdy król podczas obrad geruzji dysponował jednym głosem
funkcje militarne, w czasie wojny najwyższe dowództwo
religijne — godności kapłańskie, przewodzenie uroczystościom religijnym
sądowe
Geruzja (rada starszych) w Sparcie
geronci (28 obywateli powyżej 60. roku życia, wybieranych przez apellę) i dwóch królów
sprawowanie sądów w przypadku najpoważniejszych przestępstw
doradzanie w sprawach polis
wspólnie z eforami przygotowywanie porządku obraz apelli
Eforowie w Sparcie
pięciu eforów, wybieranych wśród obywateli przez apellę na jednoroczne kadencje
wspólnie z geruzją zwoływanie apelli i przygotowywanie jej obrad, przewodniczenie im oraz wprowadzanie w życie przyjętych uchwał
dbanie o wewnętrzne bezpieczeństwo, kontrola przestrzegania praw
ogłaszanie mobilizacji w wypadku wojny i przygotowywanie wypraw
Apella (zgromadzenie ludowe) w Sparcie
wszyscy dorośli spartiaci (po ukończeniu 20. roku życia)
najważniejsze decyzje dotyczące państwa
wybór urzędników
decydowanie o wojnie i pokoju
ustanawianie praw
społeczeństwo Sparty
spartiaci
periojkowie
helioci
spartiaci
pełnoprawni obywatele, którzy znajdowali się najwyżej w hierarchii społecznej Sparty
określali się jako równi (pod względem praw politycznych)
uważani za najlepszych wojowników w świecie greckim
ich wychowanie rozpoczynało się w 7. roku życia, było prowadzone pod nadzorem państwa
periojkowie
pośrednia grupa społeczna w Sparcie, ludzie wolni, ale pozbawieni praw politycznych
zamieszkiwali odrębne osady
zajmowali się handlem, rzemiosłem i rolnictwem
mieli obowiązek wystawiania oddziałów wojskowych na żądanie spartiatów
helioci
niewolni chłopi w Sparcie
pracowali na potrzeby spartiatów i uprawiali ziemię
reformy Solona
594-593 r. p.n.e.
“strząśnięcie długów” — anulowanie wszystkich długów, oraz zakaz pożyczania pieniędzy pod zastaw osoby dłużnika
reforma sądownictwa — każdy obywatel mógł wznieść skargę, jeśli on lub jego wspólnota doznali krzywdy
nowy podział społeczeństwa według osiąganego dochodu — 4 klasy majątkowe o różnych prawach politycznych
władza tyrana Pizystrata
561-527 r. p.n.e. (z przerwami)
wzniesienie wielu monumentalnych budowli
zbudowanie wodociągów
złagodzenie napięć społecznych poprzez zatrudnienie rzemieślników i biedoty do rozbudowy Aten
reformy Klejstenesa
508-507 r. p.n.e.
utworzenie Rady Pięciuset, w której skład wchodziło po 50 obywateli z każdej fyli (nowa jednostka terytorialna)
wdrożenie nowego podziału administracyjnego Attyki — 3 okręgi (miasto, wnętrze kraju i wybrzeże), każdy z nich podzielony na 10 nowych trytii
dziesięć fyli — każda składająca się z trzech trytii
Ostracyzm
procedura, która miała chronić ustroju polis. Podczas zgromadzenia ludowego pytano, czy ktoś zagraża ustrojowi ateńskiemu, jeśli tak, na agorze odbywało się głosowanie. Wskazany przez większość obywateli członek musiał opuścić Ateny na 10 lat, nie tracił jednak praw obywatelskich
Instytucje demokratycznych Aten
eklezja (zgromadzenie ludowe)
heliaja (sąd ludowy)
Rada Pięciuset
Areopag
eklezja (zgromadzenie ludowe) w Atenach
najważniejsza instytucja o funkcji ustawodawczej
w jej obradach mógł brać każdy obywatel
posiedzenia odbywały się cztery razy w miesiącu, zazwyczaj na Pnyksie
głosowano w sposób jawny lub tajny
duże znaczenie retoryki (sztuki mowy)
od końca V w. p.n.n.e. za udział w obradach wypłacano diety, co pozwalało na zwiększenie liczby uboższych obywateli wśród ich uczestników
heliaja (sąd ludowy) w Atenach
złożona z 6 tys. sędziów, których kadencja trwała rok. Członkiem mógł zostać każdy obywatel (po ukończeniu 30. roku życia)
rozpatrywała spory dotyczące spraw majątkowych i handlowych oraz oskarżenia noszone przeciw urzędnikom
Rada Pięciuset w Atenach
w jej skład wchodziło po 50 przedstawicieli każdej z fyli
gremium było odpowiedzialne za przygotowanie obrad zgromadzenia oraz wykonywanie jego postanowień
Areopag w Atenach
w jego skład wchodzili arystokraci, byli archonci
jego uprawnienia sądownicze były ograniczone na rzecz heliai, w okresie demokracji znaczenie tej rady uległo zmniejszeniu
społeczeństwo demokratycznych Aten
obywatele
metojkowie
niewolnicy
obywatele demokratycznych Aten
mężczyźni od 18. roku życia
mogli sprawować urzędy i brać udział w obradach zgromadzenia ludowego
byli zobowiązani do pełnienia służby wojskowej i ponoszenia różnych kosztów na rzecz wspólnoty (np. częściowe finansowanie przedstawień teatralnych, wyposażenie okrętów wojennych)
metojkowie w Atenach
wolni cudzoziemcy z innych greckich poleis
nie posiadali praw politycznych
płacili specjalny podatek
podlegali tym samym obowiązkom co obywatele (m.in. służyli w armii)
niewolnicy w Atenach
podział na prywatnych i państwowych
pracowali w kamieniołomach, kopalniach i na polach oraz jako służba domowa
przyczyny wojen grecko-perskich
podbicie w VI w. p.n.e. greckich poleis w Azji Mniejszej przez Persów
Grecy z Azji Mniejszej zbuntowali się przeciwko Persom z powodu obciążeń finansowych, ingerencji w wewnętrzne sprawy miast greckich oraz różnic kulturowych
499-494 r. p.n.e. — powstanie w Milecie w Jonii, zakończone klęską Hellenów
Ateny i Eretria udzieliły pomocy rodakom podczas powstania jońskiego → bezpośrednia przyczyna wyprawy perskiej przeciw greckim poleis w Europie
wyprawa Perska Mardoniosa
492 r. p.n.e.
początkowo Persowie odnosili sukcesy, ale ostatecznie ich oddziały musiały się wycofać — flota została zniszczona przez burzę, a oddziały lądowe ponosiły straty w walce
żądanie “ziemi i wody”
491 r. p.n.e., zażądanie uznania zwierzchnictwa władcy perskiego przez greckie poleis, odrzucone jedynie przez Ateny i Spartę
druga wyprawa Persów
490 r. p.n.e., bitwa pod Maratonem
bitwa pod Maratonem
490 r. p.n.e. (II wyprawa perska)
wygrana Greków prowadzonych przez Miltiadesa
hoplici walczący w falandze pokonali piechurów perskich
do Aten wysłano posłańca, który po obwieszczeniu zwycięstwa umarł z wyczerpania (biegi maratońskie)
flota perska po przybyciu w okolice Aten nie mogła zaatakować miasta, ponieważ powrócili już do niego greccy wojownicy
wyprawa króla perskiego Kserksesa - II wojna perska
480 r. p.n.e.
bitwa pod Termopilami, wygrana Persów
bitwa morska pod Salaminą, wygrana Greków (w Grecji pozostała armia lądowa najeźdźców)
bitwa pod Termopilami
480 r. p.n.e., wygrana Persów (wyprawa króla perskiego Kserksesa)
bitwa morska pod Salaminą
480 r. p.n.e., wygrana Greków (w Grecji pozostała armia lądowa najeźdźców) (wyprawa króla perskiego Kserksesa)
bitwa pod Platejami
479 r. p.n.e. pod dowództwem Pauzaniasza, wygrana Greków (II wojna perska)
bitwa u wybrzeży Jonii
479 r. p.n.e., wygrana Greków (II wojna perska)
Skutki wojen persko-greckich
zahamowanie ekspansji państwa perskiego w kierunku zachodnim
wzrost znaczenia polis ateńskiej
przyczyny wojny peloponeskiej
478 r. p.n.e. — powstanie Związku Morskiego
dominującą pozycję w Związku Morskim miały Ateny, które z czasem podporządkowały sobie sojuszników, a nawet tłumiły ich bunty
440-439 r. p.n.e. — stłumienie przez Peryklesa buntu mieszkańców Samos
Ateńczycy wykorzystywali środki pochodzące ze skarbca Związku Morskiego na rozbudowę swojej polis
powstanie Związku Morskiego
478 r. p.n.e., łączącego ponad 400 poleis, którego celem było wyzwalanie Greków z Azji Mniejszej spod perskiego panowania. Jego członkowie mieli obowiązek dostarczać okręty lub wpłacać do wspólnego skarbca pieniądze na rozbudowę floty
wojna peloponeska
431-404 r. p.n.e., między Atenami na czele Związku Morskiego (silniejsza flota) a Spartą wspieraną przez Związek Peloponeski (silniejsza armia lądowa). Wygrana Sparty dzięki pomocy finansowej Persji
skutki wojny peloponeskiej
wysokie straty materialne i ludzkie
kryzys moralności — przestano respektować dawne prawa i zwyczaje
Ateny drugorzędną polis, Sparta tymczasowo hegemonem w świecie helleńskim (wkrótce przewagę zyskały Teby, a potem Macedonia)
rozwiązanie Związku Morskiego
zburzenie Długich Murów wokół Aten i Pireusu
utrata wszystkich terytoriów przez Ateńczyków (poza Attyką)
wydanie Spartanom całej ateńskiej floty
przejście władzy w ręce trzydziestu przedstawicieli oligarchów
Architektura starożytnej Grecji
początkowo podstawowym budulcem drewno, potem twarlszy kamień
budowle sakralne zdobione płaskorzeźbami lub malowane farbami
świątynie zwykle budowane na planie czworokąta
trzy porządki — dorycki, joński, koryncki
pierwsze igrzyska olimpijskie
776 r. p.n.e.
rządy Filipa II w Macedonii
IV w. p.n.e.
zwiększenie liczebności oddziałów lekkozbrojnych wojowników pieszych → wzrost mobilności armii
utworzenia korpusu paziów, do którego należeli młodzi arystokraci
bitwa pod Cheroneą
338 r. p.n.e. między Macedończykami a Atenami i Tebami, podporządkowanie Grecji Macedonii przez Filipa II
powstanie Związku Korynckiego
337 r. p.n.e., przewodzonego przez władcę macedońskiego, w którego skład weszły greckie poleis z wyjątkiem Sparty
śmierć Filipa II i przejęcie tronu przez Aleksandra Wielkiego
336 r. p.n.e.
wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji
334-330 r. p.n.e. (której królem był Dariusz III)
bitwa nad rzeką Granikos
334 r. p.n.e. (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)
bitwa pod Issos
334 r. p.n.e. (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)
bitwa pod Gaugamelą
331 r. p.n.e., śmierć Dariusza III (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)
zajęcie Persepolis przez Aleksandra Wielkiego
330 r. p.n.e. (wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji)
śmierć Aleksandra Wielkiego
323 r. p.n.e.
kultura hellenistyczna
(323-30 r. p.n.e.)
wznoszone miasta z budowlami związanymi z grecką kulturą (teatry, gimnazjony) i świątynie poświęcone helleńskim bogom
władcy popierali napływ osadników z Grecji i Macedonii → ułatwienie rozprzestrzenienia się języka, praw i zwyczajów greckich
pojawienie się zjawiska kultu władców
łączenie cech religii bóstw greckich i wschodnich (synkretyzm religijny)
główne ośrodki kultury hellenistycznej:
Aleksandria — Muzeum (instytucja naukowa, w której prowadzono badania) i Biblioteka Aleksandryjska, Latarnia
Pergamon
Antiochia
Rodos
rzeźby grupowe, ekspresyjność twarzy, dynamika
założenie Rzymu (Wiecznego Miasta)
753 r. p.n.e. początkowo niewielka osada leżąca na szlaku handlowym, z czasem miasto-państwo, określone mianem civitas (wspólnoty obywatelskiej)
I wojna punicka
264-241 r. p.n.e., spowodowana dążeniem Rzymian do podbicia Sycylii
bitwa morska pod Mylae (zw. Rzymu)
bitwa morska pod Eknomos (zw. Rzymu)
bitwa morska koło Wysp Egadzkich (zw. Rzymu)
bitwa morska pod Mylae
260 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (I wojna punicka)
bitwa morska pod Eknomos
256 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (I wojna punicka)
bitwa morska koło Wysp Egadzkich
241 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (I wojna punicka)
Skutki I wojny punickiej
Sycylia prowincją rzymską
odszkodowanie od Kartaginy
II wojna punicka
218-202 r. p.n.e., spowodowana złamaniem zawartego z Kartaginą traktatu o strefie wpływów w Hiszpanii
wyruszenie przez Armię Hannibala z Hiszpanii przez Pireneje i Alpy do Italii
w kilku bitwach zwycięstwo Kartaginy, większość Italików po stronie zwycięzców
odbudowanie wojsk przez Rzym i kontrofensywa
uderzenie na posiadłości kartagińskie w Hiszpanii przez siły dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona i wylądowanie w Afryce
202 r. p.n.e. — bitwa pod Zamą (zw. Rzymu)
bitwa pod Zamą
202 r. p.n.e., zwycięstwo Rzymu (II wojna punicka)
Skutki II wojny punickiej
utrata wielu posiadłości przez Kartaginę
oddanie niemal całej floty Rzymowi przez Kartaginę
odszkodowanie od Kartaginy
III wojna punicka
149-146 r. p.n.e., spowodowana dążeniem Rzymian do zniszczenia Kartaginy
oblężenie Kartaginy
Skutki III wojny punickiej
zburzenie Kartaginy
nowa prowincja rzymska — Afryka
największy zasięg terytorialny imperium rzymskiego
117 r. n.e., pod koniec panowania cesarza Trajana
legion (w imperium rzymskim)
podstawowa jednostka organizacyjna, złożona z piechoty i jazdy (4200-6500 żołnierzy)
bogatsi tworzyli oddziały jeźdźców, a biedniejsi — piechoty