biologie periode 1 havo 5

Stofwisseling

Het omzetten van stoffen in andere stoffen

Zuurstof

Element dat in organismen altijd deel uitmaakt van organische moleculen

Energie

Nodig om de bindingen tussen koolstof- en waterstofatomen tot stand te brengen; komt vrij bij het verbreken van de bindingen

Chemische energie

Energie die in de bindingen tussen atomen van stoffen is opgeslagen

Glucose

Organische stof die als brandstof en als bouwstof belangrijk is voor de stofwisseling

Brandstof

Voedingsstof die energie kan leveren bij de dissimilatie (verbranding)

Bouwstof

Voedingsstof die wordt gebruikt voor de vorming van organische moleculen bij de voortgezette assimilatie

Assimilatie

Opbouw van organische moleculen uit kleinere moleculen

Dissimilatie

Afbraak van grote organische moleculen tot kleinere moleculen

Warmte

Een van de vormen waarin energie bij dissimilatie vrijkomt

Kinetische energie

Bewegingsenergie van deeltjes of voorwerpen

Koolstofdioxide

Stof waaruit samen met water bij koolstofassimilatie glucose wordt gevormd

Koolstofassimilatie

De vorming van glucose uit koolstofdioxide en water

Fotosynthese

Proces waarbij planten en cyanobacteriën lichtenergie gebruiken voor de vorming van glucose

Lichtenergie

Wordt bij fotosynthese door planten en cyanobacteriën gebruikt voor de vorming van glucose

Voortgezette assimilatie

Proces waarbij grote organische moleculen met veel energierijke bindingen ontstaan

ATP

Energiedragermolecuul dat bestaat uit adenosine en drie fosfaatgroepen

Adenosinetrifosfaat

Energiedragermolecuul dat bestaat uit adenosine en drie fosfaatgroepen

ADP

Energiedragermolecuul dat bestaat uit adenosine en twee fosfaatgroepen

Adenosinedifosfaat

Energiedragermolecuul dat bestaat uit adenosine en twee fosfaatgroepen

Enzymen

Eiwitten die chemische omzettingen katalyseren (mogelijk maken of versnellen)

Katalyseren

Chemische omzettingen mogelijk maken of versnellen

Substraat

Stof waarop een enzym inwerkt

Enzym-substraatcomplex

Ontstaat wanneer een substraatmolecuul aan een enzymmolecuul bindt

Optimumkromme

Diagram dat het verband tussen bijvoorbeeld de temperatuur en de enzymactiviteit weergeeft

pH

Zuurgraad

Bladgroen

Pigment dat energie uit licht kan opnemen en omzetten

Bladgroenkorrels

Bevatten bladgroen en enzymen waardoor fotosynthese kan plaatsvinden

Koolhydraten

Moleculen die zijn opgebouwd uit koolstof, waterstof en zuurstof en in de cel vooral een functie als bouwstof, brandstof en reservestof hebben

Sachariden

Moleculen die zijn opgebouwd uit koolstof, waterstof en zuurstof en in de cel vooral een functie als bouwstof, brandstof en reservestof hebben

Reservestof

Stof die kan dienen als brandstof, warmte-isolator en bouwstof

Monosachariden

Enkelvoudige suikers, bevatten vijf of zes C-atomen, bijvoorbeeld glucose, galactose en fructose

Disacharide

Verbinding van twee monosachariden, bijvoorbeeld maltose, lactose (melksuiker) en sacharose (riet- of bietsuiker)

Polysachariden

Verbindingen van vele monosachariden, bijvoorbeeld zetmeel, glycogeen en cellulose

Zetmeel

Polysacharide die in de bladgroenkorrels en zetmeelkorrels van plantaardige cellen wordt opgebouwd uit ongeveer zesduizend glucosemoleculen; reservestof

Glycogeen

Polysacharide die bij dieren in de lever en in spieren wordt gevormd; bestaat uit meer dan twintigduizend glucosemoleculen en is sterk vertakt; reservestof

Cellulose

Polysacharide die het hoofdbestanddeel is van de celwanden van planten; door de binding tussen de glucosemoleculen vormen enkele tientallen cellulosemoleculen samen een stevige structuur

Eiwitten

Ketens van enkele tientallen tot meer dan duizend aminozuren

Aminozuur

Centraal C-atoom met daaraan gebonden een aminogroep (NH2), een carboxygroep (COOH), een H-atoom en een restgroep (R) die typerend is voor het aminozuur

Primaire structuur

Niveau van ruimtelijke bouw van een eiwitmolecuul dat wordt bepaald door de typen aminozuren die erin voorkomen en de volgorde waarin deze aminozuren voorkomen

Secundaire structuur

De spiraalvorm (helix) van een eiwit die ontstaat doordat de meeste aminozuren bij hun binding een bepaalde hoek ten opzichte van elkaar maken

Tertiaire structuur

De specifieke vorm van een eiwit die ontstaat doordat de spiraalstructuur op een bepaalde manier wordt 'opgevouwen' door de vorming van waterstofbruggen en zwavelverbindingen

Quaternaire structuur

De manier waarop meerdere polypeptideketens samen één eiwit vormen; de uiteindelijke vorm is bepalend voor de functie van een eiwit

Vetten

Verbindingen met de elementen C, O en H; veel vetten zijn triglyceriden, die worden gevormd doordat drie vetzuurmoleculen zich binden aan een glycerolmolecuul

Glycerol

Verbinding van drie C-atomen waaraan drie OH-groepen zijn gebonden

Vetzuren

Bestaan uit lange ketens van CH2-groepen met aan het eind daarvan een carboxygroep (COOH)

Fosfolipiden

Bij fosfolipiden is één vetzuur van het triglyceride vervangen door een fosfaatgroep

Energievoorziening

De belangrijkste brandstof die zorgt voor de energievoorziening in cellen is glucose

Aerobe dissimilatie

Dissimilatie van glucose met zuurstof

Verbranding

Dissimilatie van glucose met zuurstof

Anaerobe dissimilatie

Dissimilatie van glucose zonder zuurstof

Gisting

Dissimilatie van glucose zonder zuurstof

Alcohol

Stof die bij gisting kan ontstaan en die veel chemische energie bevat

Melkzuur

Stof die bij gisting kan ontstaan; ontstaat in een zuurstofarme omgeving doordat melkzuurbacteriën glucose afbreken

Beperkende factor

De factor die het minst gunstig is (en daardoor de snelheid van een proces bepaalt)

Voedingsstoffen

Eiwitten, koolhydraten, vetten, water, mineralen en vitaminen

Niet-essentiële aminozuren

Aminozuren die de meeste mensen zelf kunnen maken als ze niet voldoende in het voedsel voorkomen

Essentiële aminozuren

Aminozuren die in het voedsel moeten voorkomen, omdat mensen die niet of in onvoldoende hoeveelheden zelf kunnen vormen

Cholesterol

Een vet dat vooral wordt aangemaakt door de lever; komt voor in celmembranen en wordt gebruikt bij de productie van hormonen, gal en vitamine D

Verteringsproducten

Kleine moleculen die het resultaat zijn van de afbraak van grote organische moleculen uit de voedselbrij

Kringspieren

Type spieren die bij darmperistaltiek afwisselend met lengtespieren samentrekken

Lengtespieren

Type spieren die bij darmperistaltiek afwisselend met kringspieren samentrekken

Darmperistaltiek

Het afwisselend samentrekken van kringspieren en lengtespieren in de wand van het darmkanaal waardoor de voedselbrij wordt voortgeduwd, gekneed en gemengd met de verteringssappen

Verteringssappen

Worden aan de voedselbrij afgegeven door verteringsklieren en bevatten enzymen

Mechanische vertering

Kauwen van voedsel met je gebit en kneden en mengen van de voedselbrij door de darmperistaltiek

Chemische vertering

De bewerking van voedsel door enzymen

Slokdarm

Gedeelte van het verteringsstelsel dat voedsel vervoert van de keelholte naar de maag

Maag

Gedeelte van het verteringsstelsel waarin voedsel tijdelijk wordt opgeslagen en verteerd

Twaalfvingerige darm

Eerste gedeelte van de dunne darm waarin de afvoerbuizen van de lever en de alvleesklier uitmonden

Lever

Orgaan dat gal produceert

Gal

Wordt uitgescheiden door de lever en bevat galkleurstoffen en galzouten

Galblaas

Tijdelijke opslagplaats voor gal

Emulgeren

Verdelen van grote druppels in het voedsel in kleine druppeltjes

Alvleesklier

Orgaan dat alvleessap produceert

Enzymen voor eiwitvertering

Eiwitten die andere eiwitten tot afzonderlijke aminozuurmoleculen afbreken

Enzymen voor koolhydraatvertering

Eiwitten die moleculen van polysachariden en disachariden in monosachariden splitsen

Enzymen voor vetvertering

Eiwitten die vetmoleculen tot afzonderlijke glycerolmoleculen en vetzuurmoleculen verteren

Speekselklieren

Klieren die een tot anderhalve liter speeksel per etmaal produceren

Dunne darm

Deel van het darmkanaal waar veel voedingsstoffen uit de voedselbrij worden opgenomen in het bloed

Darmvlokken

Uitstulpingen op de darmplooien in de dunne darm

Resorptie

Opname van stoffen uit de darmwand

Dikke darm

Deel van het darmkanaal waar veel water en mineralen uit de voedselresten worden opgenomen in het bloed

Darmbacteriën

Bacteriën in de dikke darm die nuttige stoffen produceren, waaronder vitaminen en enzymen voor de afbraak van stoffen die door verteringsenzymen van de mens niet worden verteerd

Endeldarm

Deel van het darmkanaal waarin onverteerde voedselresten worden verzameld