Yunit 3: Filipino sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya, Matematika, at iba pang kaugnay na Larangan

Dr. Fortunato Sevilla III

isang Academician at Professor Emeritus sa UST, ang gumamit ng wikang Filipino sa kanyang klase sa kemistri sa Kolehiyo ng Agham noong kanyang panahon.

Ibinahagi niya na higit na Malaya sa pagtatanong at higit na buhay ang talakayan kapag sariling wika ang gamit sapagkat hindi rin naman lahat ng estudyante ay magaling mag-Ingles.

Aniya, "kung sumusulong sa agham ang mga mauunlad na bansa tulad ng Hapon, Korea, Taiwan, Tsina, Germany, Pransiya, Espana at iba pang bansa na gamit ang sariling wika, bakit hindi paunlarin ang sariling wika para maging matatas din ang ,mga Pinoy sa agham?"

lingua franca

medium of communication sa mundo

“Ang Talahuluganang Pang-agham: Ingles Pilipino” na isinulat ni Dr. Jose Sytangco

“English-Pilipino Vocabulary for Chemistry” na nilikha ng mag-asawang Bienvenido Miranda at Salome Miranda

Noon pa mang dekada 60’s at dekada 80’s ay may nabuo ng diksyunayo ang mga siyentipiko. Ito ay ang ____________________________-, isang manggagamot mula sa UST at ang __________________________, kapwa propesor sa kemistri sa Unibersidad ng Pilipinas.

San Juan et al., (2019)

Nabanggit nina ______________________ (ayon kay Gonzales, 2005), ang intelektwalisasyon ay ang “pagpaksa ng mga ideya sa pinakamataas na lebel sa akademya”. Ito ay maaari lamang matamo sa pamamagitan ng paggamit dito hindi lamang bilang wika sa pang-araw-araw o ordinaryong komunikasyon kung hindi maging sa matatalinong diskurso sa paaralan.

• ang pagsasa-Filipino ng iba’t ibang akda mula sa iba’t ibang wika ay isang paraan ng intelektwalisasyon ng wika.

intelektwalisasyon

ay ang “pagpaksa ng mga ideya sa pinakamataas na lebel sa akademya”.

Ito ay maaari lamang matamo sa pamamagitan ng paggamit dito hindi lamang bilang wika sa pang-araw-araw o ordinaryong komunikasyon kung hindi maging sa matatalinong diskurso sa paaralan.

linggwistiko at ekstra-linggwistiko

Mayroong dalawang proseso sa pagtatamo ng intelektwalisasyon ng wika sa akademya,

________________

Linggwistiko

Kabilang sa unang proseso ng pagdebelop ng isang estandardisadong anyo ng wika na magagamit naman sa pagdebelop ng akademikong diskurso, pagdebelop ng corpora o lawak ng teksto sa iba’t ibang akademikong larang at ang pagbuo ng register ng wika o ang tangi at tiyak na gamit ng wika sa isang larang.

Ekstra-linggwistiko

Kabilang naman sa ikalawang proseso ang pagbuo ng creative minority o significant others o ang mga intelektwal na disipulo na magsisimulang gumamit ng mga teknikal na bokabularyo, terminolohiya at ng estilo o retorika at magpapalaganap nito sa pamamagitan ng pagsulat, paglalathala at pagtuturo.

Ang pagsasalin

ay hindi simpleng paghahanap o pagtutumbas lamang

John Pellas ng UP

Lea Soriano ng DLSU sa Matematika,

Nathaniel Oco ng NU,

Elimar ng QCPU at AMA para sa araling Kompyuter,

Rosemary Seva ng UP sa Inhinyera.

ang naitalang gumamit na ng wikang Filipino sa kanilang pagtuturo ng siyentipiko at teknikal na kurso

siyensiya o science

Ang salitang _______________ ay mula sa salitang Latin na scientia na nangangahulugan ng karunungan

• Ito ay higit na kilala ng mga Pilipino sa tawag na agham.

• Ito ay tumutukoy sa sistematikong pag-aaral gamit ang sistematikong pamamaraan upang subukin ang katotohanan sa likod ng mga haka-haka.

• Ang layunin nito ay maparami at mapalawak ang datos upanh maka pagbuo ng teorya.

Biyolohiya

– Nakatuon sa pag-aaral ng buhay at mga nabubuhay na organism kabilang ang kanikang estruktura, mga tungkulin, paglago, ebolusyon, distribusyon at taksonomiya.

Kemistri

– Nakatuon sa komposisyon ng mga substance, properties at mga reaksyon at interaksyon sa enerhiya at sa sarili ng mga ito.

Pisika

– Nakatuon ito sa mga property at interaksyon ng panahon, espasyo, enerhiya at matter. Mula ito sa Griyego na Phusike o kaalaman sa kalikasan

Earth Science/Heolohiya

– Ito ay sumasaklaw sa pag-aaral ng mga planeta sa kalawakan, ng mga bato kung saan gawa ito at ang mga proseso ng kanilang pagbabago, at iba pang pisikal na element kaugnay ng pagbuo, estruktura at mga phenomena nito

Astronomiya

– Pag-aaral na kinapapalooban ng pagmamasid at pagpapaliwanag ng mga kaganapang mangyayari sa labas ng daigdig at ng himpapawid nito.

Matematika

– Ito ay siyensiya ukol sa sistematikong pag-aaral sa lohika, at ugnayan ng mga numero, pigura, anyo, espasyo, kantidad at estruktura na inihahayag sa pamamagitan ng mga simbolo

Ang teknolohiya

ay piagsamang salitang Griyego na techne (sining, kakayahan, craft o parang kung paano ginagawa ang bagay); at logos o salita, pahayag, o binigkas na pahayag.

• Ang praktikal na aplikasyon ng mga impormasyon at teoryang pansiyensiya.

• Ito ang paglikha at paggamit ng iba’t ibang pamamaraan o kaugnayan ng buhay, kapaligiran, kalikasan at lipunan.

salitang Griyego na techne

(sining, kakayahan, craft o parang kung paano ginagawa ang bagay)

logos o salita

pahayag, o binigkas na pahayag.

Information Technology (IT)

– Ito ay tumutukoy sa pag-aaral at gamit ng teknolohiya kaugnay ng pagbibigay at paglilipat ng impormasyon, datos at pagpoproseso.

Inhinyeriya

– ito ay nagmula sa salitang Kastila na ingeniera o ingenieria. Ito ay nakatuon sa paglalapat ng agham upang matugunan ang pangangailangan ng sangkatauhan. Naisasagawa ito sa pamamagitan ng aplikasyon ng mga prinsipyong siyentipiko, matematika at praktikal na karanasan upang makabuo ng mga disenyo at mapagana ang mga estruktura o makina ayon sa sistematikong proseso o pamamaraan.

Filipino sa Pagsulat sa Agham, Teknolohiya, Inhinyeriya at Matematika

● Kadalasang nakasulat sa paraang paglalahad, paglalarawan at pangangatwiran ang mga teksto sa disiplinang ito at naglalaman ng mga paktuwal at produkto ng mga esperimento, lalo na ang mga teksto sa Agham at Teknolohiya

Matematika

Maliban sa _________________, posibleng ang isang termino ay ginagamit sa isa o mahigip pang akda at possible ring ang mga sallitang ito ay magkaroon ng magkapareho o magkaibang kahulugan.

I- Introduksyon

M- Metodo

R – Resulta

A – Analisis

D – Diskusyon

Metodong IMRAD

Introduksyon

● Nakapaloob dito ang problema, motibo, layunin. Background at pangkalahatang pahayag

• Bakit isinagawa ang pag-aaral? Ang mga tanong na dapat sagutin? Ano ang pinatunayan ng hipotesis?

Metodo

● Nakapaloob ang mga modelo at panukat na gagamitin, ano, kalian, saan, paano, gagamitin ang material.

○ Sino-Sino ang sangkot? (Disenyo ng Pag-aaral, Respondente at paraan ng pagpili, Lugar ng Pag-aaral, Hakbang na Isasagawa, Instrumentong gagamitin, Istatistikang Panunuri)

Resulta

● Nakapaloob dito ang resulta ng ginawang empirical na pag-aaral.

○ Tama ba ang hipotesis?

○ Ipapakita ito sa pamamagitan ng mga tsart, graph, plot at iba pang graphic organizer

Analisis

● Nakapaloob ang analisis ng isinagawang pag-aaral batay sa resulta.

Diskusyon

● Nakapaloob dito ang diskusyon at konklusyon ng isinagawang pag-aaral.

○ Ano ang implikasyon ng resulta? Bakit? Ano ang maitutulong nito sa lipunan sa hinaharap? May mga paglabag ba ito sa etika? Makabuluhan ba ito? Masasabi bang malaking kontribusyon ito sa sangkatauhan.

1. Gumagamit ng stin, kami, tayo

2. Hindi pasibo kundi aktibo

3. Nasa pangkasalukuyan (hal. Matematika)

4. Maraming drowing (hal. Kemistri)

Ilang Kumbensyon sa Pagsulat

1. Teknikal na Report

2. Artikulo ng Pananaliksik

3. Instruksyunal na polyeto o handout

4. Report Panlaboratoryo

5. Plano sa Pananaliksik

6. Katalogo

7. Teknikal na Talumpati o Papel na Babasahin sa Komprehensiya

8. Repost ng Isinagawang Gawain (Performance Report)

Ilan sa mga sulating akademiko sa siyensiya at teknolohiya ang mga sumusunod:

Ang pagsasalin

ay hindi lamang paghahanap ng katumbas na salita mula sa pinagmulang wika patungo sa tunguhing wika.

• Ito ay isang sining at agham na nagangailangan ng malawak at malalim na kaalaman sa larangan ng lingguwistika at gramatika.

pagsasaling teknikal/siyentipiko at pagsasaling pampanitikan

dalawang uri ng pagsasalin

pagsasaling teknikal

Malaki ang naitutulong ng _________________- sa pagpapalaganap ng impormasyon sa iba’t ibang sangay at institusyon sa bansa sapagkat ang pangunahing layon nito ay ang magkaroon ng mas malinaw at mabilis na komunikasyon gamit ang Filipino sa larangan ng agham at teknolohiya.

Alamrio (1997)

Inilahad ni ________________ (ayon kina San Juan et al., ) ang mga panukalang hakbang sa pagsasalin na ayon sa praktika ng Unibersidad ng Pilipinas.

Isinasaad ito sa gabay na inilabas ng UP Sentro ng Wikang Pilipino.

1. Pagtutumbas mula Tagalog/Pilipino o mula sa katutubong wika ng Pilipinas

2. Panghihiram sa Espanol

3. Panghihiram sa Ingles; pagbabago sa baybay o pananatili ng orihinal na baybay sa Ingles

4. Paglikha

Inilahad ni Alamrio (1997) (ayon kina San Juan et al., ) ang mga panukalang hakbang sa pagsasalin na ayon sa praktika ng Unibersidad ng Pilipinas. Isinasaad ito sa gabay na inilabas ng UP Sentro ng Wikang Pilipino.

Kabilang dito ang:

Batnat, et aal., (2009), London Institure of linguistics (LIL)

Binanggit naman ni ____________________ na nagtala ang _____________________ ng mga katangiang dapat taglayin ng isang tagasalin ng mga tekstong siyentipiko at teknikal.

katangiang dapat taglayin ng isang tagasalin

1. Malawak na kaalaman sa tekstong isasalin;

2. Mayamang imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang mga kasangkapan o prosesong tinatalakay

3. Katalinuhan upang mapunan ang mga nawawala at/o malalabong bahagi sa orihinal na teksto;

4. Kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na terminong katumbas mula sa literature ng mismong larangan o sa diksiyonaryo.

5. Kasanayang gamitin ang pinagsasalinang wika nang mgay kalinawan, katiyakan at bisa; at

6. Karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na larangan o disiplina.

Enrique at Protacio-Marcelo (1984), “Neocolonial Politics and Language Struggles in the Philippines”

Samantala, nagbigay naman ng ilang pamamaraan sa pagsasaling siyentipiko at teknikal sina ____________________ sa kanilang pag-aaral na pinamagatang _________________________

Saling-angkat

direct borrowing

Saling-paimbabaw

surface assimilation

Saling-panggramatika

grammatical translation

Saling-hiram

loan translation

Saling-likha

word invention

Saling-daglat

abbreviated word

Saling-tapat

parallel translation

Saling-taal

indigenous-concept oriented translation

Saling-sanib

amalgamated translation

Hika

Asthma

Paltos

Blister

Itlugan

Ovary

Kasarian

Sex

Litid

Tendon

Apdo

Bile

Buni

Ringworm

Punlay (punla + buhay)

Sperm

Hatinig (hatid + tinig)

Telephone

Kapnayan (sangkap + hanayan)

Chemistry

Sipnayan (isip + hanayan)

Mathematics

Binhay (binhi + buhay)

Germ

Philippines Council for Health Research and Development

Bilang pakikiisa sa pagtataguyod ng wikang Filipino, nagbigay din ng ilang salitang medical ang ____________________ at salin nito sa Filipino.

Haynayan (biology)

– isang natural na agham na nauukol sa pag-aaral ng buhay at mga nabubuhay na organism.

Mikhaynayan (microbiology)

– isang natural na agham ukol sa pag-aaral sa miktataghay o microorganism

Mulatling Haynayan (molecular biology)

– pag-aaral ng mga istruktura at tungkulin ng mulatil o molecule sa mga nabubuhay na organismo

Palapuso (cardiologist)

– isang dalubhasa ng palapusuan o cardiology.

Palabaga (pulmonologist)

– isang dalubhasa ng palabagaan o pulmonology

Paladiglap (radiologist)

– isang dalubhasa ng paladiglapan o radiology.

Sihay (cell)

– ang pinakapayak na kayarian ng mga buhay na organismo

Muntilipay (Platelet)

– mga selula o sihay na may mahalagang papel sa pagpapagaling ng mga sugat na dumadaan sa daluyan ng dugo.

Kaphay (plasma)

– isang bahagi ng dugo na ang pangunahing trabaho ay ang transportasyon ng mga ensyma, nutrisyon at hormona

Iti, daragis, balaod (tuberculosis)

– impeksyon sa baga na nagmumula sa isang uro ng ishay o bacteria, and Myobacterium tuberculosis.

Sukduldiin, altapresyon (hypertension)

– isang medical na kondisyon kung saan ang presyon ng dugo sa mga malaking ugat ay labis na mataas

Mangansumpong (arthritis)

– ang pamamaga sa mga kasu-kasuan na nagiging sanhi ng kawalan ng kakayahang maiunat o maibaluktot at paninigas ng bahafging ito.

Piyo (gout)

– isang uri ng mangansumpong o rayuma na dulot ng abnormal na metabolism ng uric acid

Balinguyngoy (nosebleed)

– pagdurugo ng ilong