renesans

nazwa epoki- znaczenie

renaissance- odrodzenie, ponowne narodziny

antropocentryzm

{pojęcia}

• wiara w nieograniczone możliwości człowieka

• stawianie człowieka- jego potrzeb duchowych i materialnych, w centrum zainteresowania

• przekonanie, że każda jednostka jest istotą wolną i twórczą, od niej zależy jak ukształtuje swój los

• wolność wyboru jest źródłem ludzkiej godności

  🫂

humanizm renesansowy

{pojęcia}

• “Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”

• dostrzeganie potrzeb jednostki, szacunek do jej prawa do niezależności i indywidualizmu

• inspiracje z tradycji antyku (kult), powrót do źródeł [ad fontes] , odwoływanie się do starożytnych wzorców studiowanie w oryginale 🏛

poeta doctus

[pojecia]

• 🧠 ‘poeta uczony’

• 🧳 zdobywał on wiedzę i doświadczenie w trakcie podróży po europie i studiów na uniwersytetach

• czytał dzieła starożytnych twórców po łacinie i przekładał na swój język narodowy

• rozwijał swoje zdolności i zainteresowania

• 🧘 dążył do osiągniecia w życiu harmonii i złotego środka

reformacja

[pojęcia]

• ruch dążący do odnowy życia religijnego, radykalnych zmian w kościele katolickim

• 💔 konsekwencja→ rozłam w Kościele rzymskim na liczne odłamy protestantyzmu

• odrzucano pośrednictwo kapłanów w drodze do zbawienia, kwestionowano kult maryjny, świętych czy celibat

trzy kierunki filozoficzne

• irenizm (Erazm z Rotterdamu)

• makiawelizm (Niccolò Machiavelli)

• egalitaryzm (Tomasz Morus)

irenizm założenia

• 🤝 głosił pokój między różnymi wyznaniami wywodzącymi się z chreścijaństwa

• postulował tolerancję religijną opartą na szacunku dla osób innego wyznania

makiawelizm założenia

• 👍 👎 wskazywał, że człowiek ma takie same zdolności do czynienia dobra jak i do zła

• usprawiedliwiał przebiegłe postępowanie i wykorzystywanie ludzkich słabości dla zamierzonego celu

• “cel uświęca środki”

egalitaryzm

• 🟰

  uznawał, ze podstawą sprawiedliwego ustroju społecznego jest zasada całkowitej równości (ekonomicznej,spolecznej, politycznej)

sztuka renesansowa (ogólne info)

• doceniono rolę artysty- nie jest już anonimowy, cieszy się uznaniem i sławą

• 🏛siegano do klasycznych wzorów, wykorzystywano wątki mitologiczne

• 🧍‍♀uczono się proporcji ludzkiego ciała

• 🧘‍♀dążono do harmonii i regularności

• rozwój architektury uzytkowej

• układy miast - na planach geometrycznych

(głównie) świecka

[cechy literatury renesansowej]

zachęcała do korzystania z życia, opiewała (rozsławiała, wychwalała) jego uroki

refleksyjna

[cechy literatury renesansowej]

przedstawiała spostrzeżenia o biegu życia, cierpieniu, własnej twórczości

dydaktyczna

[cechy literatury renesansowej]

zawierała pouczenie

parenetyczna

[cechy literatury renesansowej]

wskazywała wzorce osobowe

łącząca inspiracje antykiem z myślą chrześcijańską [cechy literatury renesansowej]

godziła starożytne wierzenia, filozofię z przekonaniami chrześcijańskimi, wykorzystywała motywy mitologiczne

tworzona zgodnie z zasadami sztuki poetyckiej [cechy literatury renesansowej]

czerpała ze wzorców gatunkowych antyku (piesń, hymn, tragedia, tren)

koncentrująca się na człowieku

[cechy literatury renesansowej]

👥wyrażała światopogląd epoki, skupiając się na człowieku, jego doświadczeniach i przeżyciach

dostarczająca rozrywki

[cechy literatury renesansowej]

☺ miała bawić, umilać biesiady

pisana w języku narodowym

[cechy literatury renesansowej]

zrozumiała dla wielu czytelników, również tych nieznających łaciny

najważniejsi renesansowi twórcy i ich dzieła

{Europa}

• Francesco Petrarka (sonety do Laury)

• Giovanni Boccaccio (dekameron)

• Miguel Cervantes (Don Kichote)

• Michel de Montaigne (Próby)

najważniejsi renesansowi twórcy i ich dzieła

{Polska}

• Jan Kochanowski (Odprawa posłów greckich, treny, fraszki, pieśni}

• Mikołaj Rej (żywot człowieka poczciwego)

• Andrzej Frycz Modrzewski (O poprawie Rzeczypospolitej )

  Piotr Skarga (Kazania sejmowe)

szlachcic, ziemianin

charakterystyka i przykłady literackie

[wzorce osobowe]

• pracuje i odpoczywa w zgodzie z natura

• w razie potrzeby staje się żołnierzem broniącym ojczyzny

• pielęgnuje tradycje i obyczaje

• jest dobrym chrześcijaninem

• narrator “żywota człowieka poczciwego“ M.Reja / podmiot mówiący we fraszkach “na lipę” / “na dom w Czarnolesie”

dworzanin

charakterystyka i przykłady literackie

[wzorce osobowe]

• wykształcony

• przestrzega dworskiej etykiety

• szanuje kobiety

• lojalny wobec pana, patriota

• Dworzanin według “Dworzanina Polskiego “ Ł.Górnickiego

humanista, poeta doctus

charakterystyka i przykłady literackie

[wzorce osobowe]

• 🧠ma rozległą wiedzę; w wielu dziedzinach nauki (literatura, historia, retoryka)

• inspiruje się twórcami antycznymi, zna języki starożytne

• traktuje jednostkę ludzką jako wartość nadrzędną

• angażuje się w działania społeczne, obywatelskie

• rozumie znaczenie edukacji, wykształcenia, patriotyzmu, tolerancji religijnej

• podmiot mówiący pieśni i trenów Kochanowskiego

obywatel, patriota

charakterystyka i przykłady literackie

[wzorce osobowe]

• prowadzi życie służące dobru ojczyzny

• gotowy do oddania życia za swój kraj, kiedy sytuacja tego wymaga

• dostrzega potrzebę reform państwowych i społecznych

• podmiot “kazań sejmowych” Skargi, Antenor w “Odprawie posłów greckich”

humanistyczny ideał człowieka

objasnienie i przykłady literackie

[motywy]

• w centrum zainteresowania humanistów-człowiek

• odwołując się do starożytności- postulowali za zachowaniem umiaru, równowagi i harmonii bez względu na okoliczności

• apelowali o tolerancje religijna, angażowali się w sprawy państwowe i społeczne

• człowiek renesansowy skłonny do refleksji, przekonany o swojej godności, twórczy, wrażliwy na przyrodę, zafascynowany światem

• Jan Kochanowski- twórczość z Czarnolasu to pochwała idei i wartości humanistycznych ukazując różne aspekty ludzkiego życia

arkadia

objasnienie i przykłady literackie

[motywy]

• wyidealizowana kraina,miejsce szczęśliwości, raj, w którym człowiek pozostaje w bliskim kontakcie z przyrodą

• Mikołaj Rej “żywot człowieka poczciwego”-realia życia na wsi, zajęcia w zależności od pór roku.

• “Na lipę” Jan Kochanowski

Bóg

objasnienie i przykłady literackie

[motywy]

• 👨‍🎨renesansowi humaniści postrzegali Boga jako stwórcę, artystę, który zbudował dobry i harmonijny świat

• ♡ bóg przestaje być srogim, karzącym za błędy ojcem, staje się mądrym, wyrozumiałym opiekunem świata

• w modlitwie do boga nie są już potrzebni pośrednicy, człowiek sam zwróci się do boga

• J.Kochanowski “hymn”{Czego chcesz od nas Panie} / treny

exegi monumentum

objasnienie i przykłady literackie

[motywy]

• motyw wywodzący się z poezji Horacego

• artysta staje się nieśmiertelny poprzez swoją twórczość

• Jan Kochanowski “ku muzom”

ideał państwa, ojczyzny

objasnienie i przykłady literackie

[motywy]

• powstaje nowy model społeczeństwa tworzonego przez obywateli mających prawa, ale i obowiązki

• ważne stają się relacje miedzy poddanymi a władcą- postuluje się rozwagę jednych i drugich, w przypadku władcy o dbanie o interes ojczyzny a nie prywatę

• J.Kochanowski Pieśń XIV [wy, która pospolitą rzeczą władacie]- wezwanie do troski o los kraju, porzucenie wygodnego życia

• J.Kochanowski- Odprawa Posłów Greckich-dobro jednostki czy państwa

• P.Skarga ‘Kazania sejmowe”

theatrum mundi

objasnienie i przykłady literackie

[motywy]

• 🎭motyw świata jako teatru

• aktorzy (ludzie) maja do odegrania na scenie swoje role. Są tylko uczestnikami wyreżyserowanego spektaklu- biorą w nim udział, ale sami nie podejmują żadnych decyzji (realizują jedynie scenariusz narzucony im przez nieznaną siłę wyższą)

• J. Kochanowski “O żywocie ludzkim”- życie porównane do przedstawienia teatru kukiełkowego. wszystkie troski i starania człowieka są nieistotne, a rzeczy uważane za cenne przeminą

petrarkizm- definicja

❤ model liryki miłosnej wykształcony w “Sonetach do Laury Petrarki"

na czyich pieśniach wzorował się Jan Kochanowski?

horacego I jego cyklu “pieśni”

pieśń jako gatunek

• utwór o prostej budowie

• podzielony na strofy

• zawiera elementy powtarzające się (lub refren)

• 🎶 pierwotnie ściśle związany z obrzędami i muzyką

co cechuje pieśni Kochanowskiego? (styl)

• umiar i prostota mimo wykorzystania bogactwa środków stylistycznych

• utwory pełne nawiązań do mitologii, biblii, koncepcji filozoficznych oraz dzieł starożytnych i renesansowych twórców

  (🧠POETA DOCTUS)

tematyka pieśni J.K

• manifest renesansowego światopoglądu

• w zależności od pieśni- tematyka: religijna / filozoficzna / patriotyczna / autotematyczna

tematyka pieśni “ czego chcesz od nas Panie”

• religijna (sławi wielkość Stwórcy)

❤ pieśń sławiąca miłość stwórcy do ludzi,

❓ 1 zwrotka- apostrofa, w której podmiot zbiorowy zadaje Bogu pytanie retoryczne (jak mogą się odwdzięczyć za dobrodziejstwa)

-bóg przejawia się w każdym boskim stworzeniu (“i wszędy pełno ciebie…”)

🪴 świat stworzony przez boga przypomina doskonały ogród - bóg stworzył go na swoje podobieństwo

w przyrodzie odbija się doskonałość stwórcy (panteizm)

-manifest humanistycznej religijności (ufność w Boże miłosierdzie, poczucie bezpieczeństwa, optymizm)

! - człowiek zwraca się do boga bezpośrednio (inaczej niż w średniowieczu) i przypisuje mu ludzkie cechy (renesansowe skrócenie dystansu)

tematyka pieśni “serce roście, patrząc na te czasy”

• pieśń filozoficzna- humanizm renesansowy oparty na wartościach antyku

• renesansowy optymizm i afirmacja życia ziemiańskiego

• 🌍 - p. mówiący z radością opisuje piękno budzącej się do życia przyrody, zachwyt swiatem

• 🍂🍃- odwołanie do toposu pór roku pozwala na powiązanie obserwacji o odwiecznym rytmie natury z 🪜refleksja aksjologiczną (o wartościach)

• wiersz ukazuje dwie postawy życiowe :

  • 😆człowieka szczęśliwego

  • 😠 frustrata (“kogo gryzie mól zakryty”)

• słowa klucze: stoicyzm

tematyka pieśni IX Jana Kochanowskiego- “Chcemy sobie być radzi?”

• filozoficzna

• 🍀 utwór jest odpowiedzią na tytułowe, odwieczne pytanie: jak osiągnąć szczęście

• tematem pieśni jest sztuka życia= podmiot uczy, jakimi wartościami się kierować w życiu, aby było ono spełnione

• 🛞 nikt nie ma wpływu na kaprysy Fortuny i nie zna swojego przeznaczenia (Fortuna kołem się toczy) dlatego, człowiek powinien się z tym pogodzić

• nie można uniknąć wyroków losu, sa one dla człowieka nieodgadnione

• człowiek jest istotą błądzącą ale można temu zapobiec- należy przygotować umysł i ze spokojem przyjmować zarówno złe jak i dobre chwile

• należy cieszyć się teraźniejszością, nie zamartwiać sprawami, na które nie ma się wpływu, doceniać momenty (epikureizm, horacjanizm, carpe diem)

• najwazniejsze- zachowanie równowagi wewnętrznej (złotego środka) i cnota

• “Prózno ma mieć na pieczy

  Śmiertelny wieczne rzeczy”

tematyka pieśni świętojańskiej o sobótce

• filozoficzna

• 🌾🌅 sielanka przedstawiająca wieś jako arkadię- jej mieszkańcy prowadzą beztroską egzystencję wypełnioną przyjemną i pożyteczną pracą

• 🤝wszyscy znają swoje miejsce- żyją w idealnej harmonii ze sobą i otaczającą przyrodą

• cnota- gospodarze uczciwi, szlachetni, wew. spokój

• stoicyzm-zachowanie złotego środka między praca a zabawą

• epikureizm- umiejętne korzystanie z przyjemności, które oferuje im życie na wsi

tematyka pieśni o spustoszeniu Podola (Pieśń V ks.ii)

• Patriotyczna- wzorzec postawy obywatelskiej

• kontekst historyczny: kryzys rzeczypospolitej po ucieczce Henryka Walezego- bezkrólewie, najazd tatarów

• poeta wskazuje, ze przyczyną klęski była słabość państwa

• wyraz niepokoju Kochanowskiego o losy ojczyzny

• utwór pełni funkcje dydaktyczne- ma poruszyć sumienia rodaków i zmobilizować ich do działania (szlachta niechętna ado działania)

• apel o mobilizację, ukaranie najeźdźców i zorganizowanie obrony kraju

• napomina rządzących by nie przekładali prywaty nad sprawy ojczyzny

• w ostatniej zwrotce przestrzega przed powtarzaniem starych błędów, krytykuje fakt, że rodacy nie potrafią wyciągać wniosków z historii- gorzka refleksja na temat charakteru narodowego polaków

• “Szkoda, Polaku: ziemia spustoszona

  Podolska leży, a pohaniec sprosny,

  Nad Niestrem siedząc, dzieli łup żałosny”

• A my nie damy, bychmy w cale trwali?

  […]

  Dajmy, a naprzód dajmy! Sami siebie

  Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie.

  Tarczej niż piersi pierwej nastawiają,

  Pozno puklerza przebici macają.

• Cieszy mię ten rym: «Polak mądr po szkodzie»;

  Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,

  Nową przypowieść Polak sobie kupi,

  Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.

tematyka pieśni “wy, którą pospolitą rzeczą władacie”

• patriotyczna

• podmiotem jest poeta- mentor, który poucza rządzących i apeluje do nich o odpowiedzialne traktowanie powierzonej im władzy

• przesłanie utworu jest uniwersalne (pieśń włączona do “odprawy posłów greckich”[oddanie Heleny-wybór miedzy prywatą a dobrem publicznym]

• “Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi,

  Żeście miejsca zasiedli Boże na ziemi,

  Z którego macie nie tak swe własne rzeczy

  Jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy.”

kompozycja cyklu trenów Kochanowskiego

tren jako gatunek

• wywodzi się z greckiej chóralnej pieśni żałobnej

• utwory wyrażające żal i smutek po stracie zmarłego, wysławiające jego zalety i zasługi

tematyka trenów

• opłakiwanie zmarłego dziecka

• etapy żałoby

• kryzys renesansowego światopoglądu

→ Ko­cha­now­ski po­stu­lo­wał kie­ro­wa­nie się cno­tą i ro­zu­mem, a wo­bec prze­ciw­no­ści losu za­cho­wa­nie sto­ic­kie­go spo­ko­ju.

→ kwe­stio­no­wa­nie tych war­to­ści, roz­pra­wa ze sto­icy­zmem (Tren IX), uka­zu­je, że nie może sta­no­wić ochro­ny przed bó­lem.

→W ob­li­czu cier­pie­nia na­wet fi­lo­zof nie może zacho­wać po­wścią­gli­wo­ści.

* Urszulka jako bohaterka wyidealizowana

-poeta idealizuje ją, przypisuje niespełna trzyletniemu dziecku wybitny talent poetycki, podkreśla jej wdzięk, dobroć i radość życia

- uwzniośla ja wykorzystując antyczne toposy i motywy mitologiczne

konteksty do trenów

→ literackie

• F.Petrarka - “Sonety do Laury” (Zmarła ukochana)

• Bolesław Leśmian “Urszula Kochanowska” (wiersz inspirowany trenami)

• Zbigniew Herbert “tren Fortynbrasa” (pożegnanie zmarłego Hamleta)

  → kulturowy

• Jan Matejko “Jan Kochanowski nad zwłokami Urszulki”

odprawa posłów greckich- gatunek

• dramat humanistyczny

• napisany na wzór tragedii antycznej

  → przestrzeganie zasady trzech jedności

  →zgodny z zasadą decorum

  → na scenie nie pojawia się więcej niż trzech aktorów

  → zachowanie klasycznej budowy dramatu

odprawa posłów greckich- kompozycja

• nawiązuje do budowy tragedii antycznej, zachowany klasyczny podział na części:

1. prolog- wstępna mowa Antenora

2. epejsodia- sceny z udziałem bohaterów, dialogi

3. stasimony- pieśni chóru stanowiące komentarz do wydarzeń i zawierające pouczenie

4. epilog- informacja końcowa o nieuchronnym wybuchu wojny

odprawa posłów greckich-tematyka

wątek fabularny oparty na micie o wojnie trojańskiej

dotyczy greckiego poselstwa wysłanego do troi w przeddzień wojny

motyw mitologiczny wykorzystany w celu zestawienia ze soba dwóch postaw wobec państwa i wobec sprawowania władzy (zderzenie postawy egoistycznej, nieracjonalnej i pozbawionej pragmatyzmu z postawą odpowiedzialną, patriotyczną i obywatelską)

odprawa posłów greckich- główni bohaterowie i ich charakterystyka

• Antenor

  • doradca króla priama

  • zwolennik pokoju z Achajami

  • doświadczony żołnierz, patriota

  • nie waha się wskazać Aleksandrowi błędu

  • odważny, sprawiedliwy i rozsądny

• Aleksander (Parys)

  • syn króla Troi

  • próżny, egoistyczny, nie potrafi zrezygnować z własnych pragnień

  • przekłada swoje potrzeby nad dobro ojczyzny

  • nierozważny - doprowadza to do wojny z Achajami, naraża na niebezpieczeństwo Troję i jej mieszkańców

odprawa posłów greckich - najważniejsze problemy

• troska o dobro państwa

• nierozwiazywalny konflikt miedzy równorzędnymi racjami lub dążeniami jednostki a wyrokami losu- spór Antenora i Aleksandra dotyczący tego, co jest ważniejsze:dobro wspólne czy interes jednostki

• w konflikt uwikłani są wszyscy mieszkańcy miasta, szczególnie sejm- nawiązanie do sytuacji w Polsce

konteksty do odprawy posłów greckich

• literackie:

• Iliada (epos inspirowany mitem o w. Trojańskiej)

• J.K- pieśń o spustoszeniu podola (pieśń patriotyczna)

• Żeromski- Przedwiośnie (różne postawy polityczne wobec sytuacji w kraju po odzyskaniu niepodległości)

Kazania sejmowe- autor

Piotr Skarga

Kazania sejmowe- geneza

• napisane w 1597 ale nigdy nie wygłoszone, ukazywane we fragmentach

• Piotr skarga- wstąpił do zakonu. jezuitów, rektor akademii wileńskiej

• bardzo zaangażowany w życie polityczne kraju

• czołowy przedstawiciel polskiej kontrreformacji

• kaznodzieja (głosiciel) Zygmunta III Wazy

Kazania sejmowe- gatunek

• zbiór kazań

  • przemówienie o charakterze religijnym, perswazyjnym,pouczającym

  • zawiera apostrofy do słuchaczy , figury retoryczne, alegorie i porównania, nawiązania do biblii , przykłady, pouczenia

• można nazwać tez traktatem politycznym ze względu na to, ze autor analizuje sytuacje kraju, przedstawia sposoby na naprawę go

Kazania sejmowe-tematyka

• radykalny program polityczny

• analiza złej sytuacji państwa; autor wymienia najważniejsze “ choroby” Rzeczypospolitej

• krytyka szlachty i magnaterii

• oczekuje poprawy moralnej

• jednocześnie opowiada się po stronie tradycyjnego ustroju- z silną władzą króla i niepodważalną pozycją kościoła

• ojczyzna jako matka, jako okręt

konteksty do kazań sejmowych

• literackie

  • Horacy “Ojczyzna okrętem” (motyw ojczyzny jako okrętu {w k.sejmowych- w drugim kazaniu porównanie do okrętu}

  • Jan Kochanowski, “Pieśń o spustoszeniu Podola” (patriotyzm, apel o ratowanie ojczyzny)

  • J. Słowacki “testament mój” (motyw ojczyzny jako tonącego okrętu)

  • Ignacy Krasicki “świat zepsuty” (troska o kraj, wyliczenie słabości rzeczypospolitej, ojczyzna- okręt )

  • Wesele (prywata, brak jedności)

  • Satyra “ pijaństwo” Krasickiego (krytyka wad narodowych)

  • górą Edek

• kulturowe

  • J.Matejko “kazanie Skargi”

antropocentryzm

{pojęcia}

• wiara w nieograniczone możliwości człowieka

• stawianie człowieka- jego potrzeb duchowych i materialnych, w centrum zainteresowania

• przekonanie, że każda jednostka jest istotą wolną i twórczą, od niej zależy jak ukształtuje swój los

• wolność wyboru jest źródłem ludzkiej godności

  🫂

“choroby” Rzeczypospolitej z kazania wtórego

“Pierw­sza jest – nie­życz­li­wość ludz­ka ku Rze­czy­po­spo­li­tej i chci­wość do­mo­we­go ła­kom­stwa.”

“Dru­ga – nie­zgo­dy i roz­tyr­ki są­siedz­kie.”

“Trze­cia – na­ru­sze­nie re­li­giej ka­to­lic­kiej i przy­sa­da he­re­tyc­kiej za­ra­zy.”

“ Czwar­ta – do­stoj­no­ści kró­lew­skiej i wła­dzej osła­bie­nie. “

“Pią­ta – pra­wa nie­spra­wie­dli­we. “

“Szó­sta – grze­chy i zło­ści jaw­ne, któ­re się prze­ciw Panu Bogu pod­nio­sły i po­msty od nie­go wo­ła­ją. “