Aardrijkskunde examen december

voorstelling heelal

• Zonnestelsel (11 lu)

• Melkweg (100.000 lj)

• Lokale Groep (2 miljoen lj)

• Lokale Supercluster (100 miljoen lj)

• Grote muur van Sloan (1,37 miljard lichtjaar)

• heelal (straal = 46,5 miljard lj en 13,8 miljard lj)

  • expansie van het heelal

  • meten dmv elektromagnetische straling

afstandseenheden

• AE = 150.000.000 km

• lichtjaar = 300.000 km/s = 9,4608 × 10^12 km

• parsec = 3,3 lj

afstand maan

384.000 km

afstand zon

150.000.000 km

afstand verste galaxieën

13.800.000.000 lj

parallax

Het verschijnsel dat de schijnbare positie van een voorwerp ten opzichte van een ander voorwerp of de achtergrond varieert als het vanuit verschillende posities bekeken wordt.

• frequentie, golflengte, licht

• straling tegengehouden door atmosfeer

• duid aan op foto

• goed voor het leven op aarde

  • schadelijke straling

• stralingsverlies = informatieverlies

optische telescopen: lenzentelescoop (refractor)

• goedkoopste

• licht gaat door het objectief (bolle lens)

• wordt gebroken (refractie)

• wordt gebundeld naar een bandpunt

• oculair vergroot dit beeld

  • beeld waziger

  • afwijkende kleur

optische telescopen: spiegeltelescoop (reflector)

• licht valt op de hoofdspiegel (holle spiegel)

• weerkaatst naar de hulpspiegel (reflectie)

• verzamelt in het brandpunt

• vergroot in het oculair

gebruiksnadelen optische telescopen

• niet bij bewolking

• niet naar de zon kijken

• niet bij lichtvervuiling

• niet bij luchtvervuiling

• niet overdag

• wel afgelegen plaats (gebergte)

  • lucht ijler (minder O-moleculen)

  • minder lichtverlies

radiotelescopen (china en europa) + gebruiksvoordelen

• niet-zichtbare stralen

  • meer info

  • heel de dag

  • niet afgelegen

• china

  • groot = uitpakken

  • grote golflengten oppakken

    • meerdere sterren opvangen

• europa

  • kleiner, beweegbaar en samenwerken

vliegende sterrenwacht gebruiksvoordelen

• overal ter wereld

• ijlere lucht

• geen bewolking

• goedkoper dan ruimte

• sneller vertrekken dan ruimte

• sneller herstel dan ruimte

• technologie evolueren

exoplaneten (def + vereisten op leven)

• Planeten, die rond andere sterren draaien.

  • water

  • zuurstof

  • atmosfeer

  • licht

  • warmte

transitmethode

?

concentraties van sterren

• open sterrenhopen

  • enkele tientallen sterren

  • uit dezelfde gaswolk ontstaan

  • jonge sterren

  • zwakkere gravitatiekrachten

    • vallen later uit elkaar

• bolhopen

  • meer dan 100.000 sterren

  • sterke gravitatiekrachten

  • in een halo rond centrum van Melkweg

  • oudste sterren van de Melkweg

interstellaire ruimte

• absorptienevel

  • Dichte wolken van koud gas en stof, die het licht van omliggende sterren tegenhouden. Door ineenstorting en samentrekking van waterstofgas ontstaan hier nieuwe sterren.

• emissienevel

  • Sterren die in de absorptienevel gevormd zijn, stralen energie uit en ioniseren een deel van de wolk, die zo licht uitstralen.

• reflectienevel

  • Stralen geen energie uit, maar kaatsen het licht van omliggende sterren terug.

• planetaire nevel

  • Ontstaan wanneer sterren op het einde van hun leven de buitenste gaslagen afstoten.

• donkere materie

  • Het licht dat sterren uitzenden wordt op weg naar de Aarde op een aantal plaatsen afgebogen. Dit kan, omdat er materie aanwezig is. Omdat die materie niet waar te nemen is met elektromagnetische straling noemen we haar donkere materie. Er is niet geweten hoeveel donkere materie het heelal bevat. Donkere materie heeft een massa, maar geen lading, en komt vooral aan de rand van sterrenstelsels voor.

soorten sterrenstelsels

• ellipsvormig

• lensvormig

• spiraalvormig

• balkspiraalvormig

• onregelmatig

geboorte ster

1. gaswolk

2. plaatselijke verdichting

3. dichtheid stijgt en T stijgt

4. protoster

5. dichtheid stijgt en T stijgt

6. kernfusie

7. 4H-atomen —> helium

8. energie

9. straling

10. ster

Hertzsprung-Russell-diagram

evolutiespoor

evolutie lichte ster

1. H nr He

2. Fz —> inkrimpen

3. T stijgt

4. He nr C

5. kern nr schil

6. E stijgt —> uitzetten

7. REUS

8. buitenste lagen —> T daalt

9. RODE REUS

10. Fz —> inkrimpen

11. T stijgt —> wit licht

12. WITTE DWERG

13. T daalt —> minder licht —> onzichtbaar

14. binnenste krimpt —> buitenste lagen onstabiel

15. gaswolk/ planetaire nevel + golf van E

16. licht vermindert

17. ZWARTE DWERG

evolutie zware en superzware ster

1. H nr He

2. Fz —> inkrimpen

3. T stijgt

4. He nr C

5. nr Ne, O, Si, Fe

6. veel E —> uitzetten

7. SUPERREUS

8. meer E gebruikt

9. sterkern stort in dr Fz

10. schokgolven

11. explosie ster

12. E stijgtttt

13. SUPERNOVA

14. supernova-explosie

15. elektronen in kern geperst

16. samensmelten met protonen —> neutronen

17. NEUTRONENSTER

18. Fz stijgt —> blijft inkrimpen

19. samenpersing

20. oneindig grote dichtheid

21. ZWART GAT (alle massa is E)

Dopplereffect of roodverschuiving

Dit is wanneer je de opmerkt dat er een lagere frequentie is, wat betekent dat de planeet van je weg gaat. Als er een hogere frequentie is zal de planeet naar je toe komen. Je kan dit ook zien aan de emissielijnen: verschuift deze naar rechts, dan gaat deze weg van jou en verschuift deze naar links, dan gaat deze naar jou toe.

ontstaan en evolutie heelal

• tijdstip nul

  • oneindige T en dichtheid

  • Big Bang

    • achtergrondstraling

  • gaan uitdijen en afkoelen

• evolutie

• hoeveelheid donkere materie —> Fz

  • gesloten heelal

    • Fz > expansie —> stilstand

    • trekt samen en stort in

    • —> Big crunch

  • vlakke heelal

    • Fz = expansie

    • samentrekking voorkomen

  • open heelal

    • expansie < Fz

    • lineair of versneld

structuur zon

1. kern

2. stralingszone

   • transportzone (Q)

3. convectiezone

   • transportzone (E)

4. fotosfeer

5. chromosfeer

6. corona

7. zonnevlek

8. granulatie

9. protuberans

   • zonnewind

   • magnetisch veld

     • MZ en GN; GZ en MN

     • poollicht

       • aurora polaris

       • aurora borealis

       • aurora australis

gevolgen hevige activiteit zon op aarde

• satellieten en stroomvoorziening vallen uit

• telecommunicatie verstoort

• vliegverkeer verwarren

ontstaan planeten

1. accretieschijf koelt af

2. planetesimalen (metaal, ijs, steen)

   • metaal en steen = binnenkant (centrifugale F)

   • ijs = buitenkant

3. protoplaneten

   • dicht bij zon —> minder materiaal

   • ver van zon —> grotere massa

     • gas

4. gasplaneten

5. terrestrische planeten

6. T hoog

7. vloeibare Aarde + gaswolk

8. zwaarste elementen —> kern

9. buitenkant koelt af —> aardkorst

10. vulkanische activiteit

11. gas rond aarde dr Fz

12. atmosfeer = dichter

13. primaire atmosfeer

voorwaarden planeten

• rond

• Fz

• rond de zon

• uit baanvlak kunnen duwen (Pluto)

kenmerken

• rond

  • ontstaan = vloeibaar

  • Fz stijgt —> massa nr binnen

• geen licht

• draaien rond zon

• ellipsvormige banen

• in ecclipticavlak

• binnen- en buitenplaneten

• terrestrische- en gasplaneten

  • massa T < G

  • dichtheid G < T

  • manen

    • 0 < T < 3

    • 3 < G

  • T < G

• revolutie in tegenwijzerzin

• rotatie

• manen

circumbinaire en circumtriple planeten

planeten die rond 2 of 3 zonnen draaien

wetten van Kepler

1. Planeten draaien in ellipsvormige banen rond de zon en deze staat in één van de brandpunten.

2. De voerstraal zon - planeet beschrijft in gelijke tijdsintervallen sectoren van gelijke oppervlakte.

   • centrifugale kracht

   • perihelium = S hoog

   • aphelium = S laag

3. Het kwadraat van de omloopstijd rond de zon in verhouding tot de derde macht van de afstand tot de zon is voor alle planeten gelijk.

hypotheses ontstaan planetoïdengordel

1. Resten van de materie waaruit planeten zijn opgebouwd.

2. Resten van een 9e planeet die geëxplodeerd is. Dit kan doordat er een voldoende groot object op is ingeslagen.

• Kuipergordel

• Oortwolk

  • baan rond de zon getrokken

  • sublimatie door zonneQ + staart

    • steeds weg van de zonnewind

dwergplaneten

• rond de Zon

• zwaar genoeg —> eigen Fz —> ellipsoïdevorm

  • planetoïden

  • kometen

meteoor en meteoriet

meteoor = met snelheid de dampkring binnen

meteoriet = restant dat op Aarde neerkomt

ontstaan maan + structuur

Aarde bestaat uit 2 planeten

• bolvormig

• Fz + m = centrifugale kracht

• volledig gestold

  • lavazeëen

• wrijving vl en v —> magnetisch veld

• Fz = laag

  • geen dampkring

    • geen bescherming

    • zwarte hemel

    • niet-belichte delen = duister

    • T-verschillen

    • meteorietkraters

      • snelheid maanrotatie = maanrevolutie

maanrevolutie

1. siderische omlooptijd (27,3d)

   • aarde, maan, ster

2. synodische omlooptijd (29,5d)

   • zon, aarde, maan

schijnbare dagelijkse beweging van de maan

1. siderisch

   • aardrotatie = 23u56

   • maanrevolutie = 27,3d (360°C)

   • —> 360/27,3 = 13,5°/d

   • —> nog nodig

   • —> 13,5 × 4 = 54min

   • —> 23u56 + 54min = 24u50

2. synodisch

   • aardrotatie = 24u

   • maanrevolutie = 29,5d (390°C)

   • —> 390/29,5 = 12,5°/d

   • —> nog nodig

   • —> 12,5 × 4 = 50min

   • —> 24u + 50min = 24u50

schijngestalten maan

• eerste kwartier

• nieuwe maan

• laatste kwartier

• volle maan

maansverduistering

1. volgorde

   • zon, aarde, maan

2. maan in ecclipticavlak

   • kernschaduw/ bijschaduw

3. onderlinge positie

   • waarnemer aan de nachtkant

zonsverduistering

1. volgorde

   • zon, maan, aarde

2. maan in ecclipticavlak

   • volledig

   • gedeeltelijk

   • ringvormig

3. —> 18,5 jaar gaat vlak rond (helling)

4. (/ 4,5j I 4,5j \ 4,5j I)

getijden

1. centrifugale kracht en aantrekkingskracht

   1. water verplaatst

2. om de 6u LW en HW

3. Mont Saint-Michel

   1. dam

      • zee hoog —> water nr rivier

• doodeb en doodvloed

  • hemellichamen in hoek van 90°

    • tegenwerkende krachten

• springeb en springvloed

  • hemellichamen in elkaar verlengde

    • samenwerkende krachten