Inleiding tot de westerse wijsbegeerte

grijze kaders en bijhorende termen

Dialectiek van de levensfases

DIALECTIEK is een filosofische methode om na te denken over verandering. Kenmerkend voor de dialectische methode is het belang van de negatie (ontkenning, tegenstelling). Negatie wordt namelijk opgevat als de essentiële en noodzakelijke dynamiek van ontwikkeling en vooruitgang.

Tussen elke levensfase (kind, jongere, volwassene) is er negatie te vinden. Waar het kind harmonieus met de wereld leeft, ziet de jongere in dat de wereld niet met eigen idealen strookt en zal zich daartegen verzetten. Waar de jongeren de wereld willen transformeren, zullen volwassenen zich willen aansluiten bij de wereld. Zij hebben in de jeugd de grenzen al afgetast en beseffen wat wel en niet mogelijk is. Ze zoeken hun plaats in de wereld.

Hoop als verbindende emotie

Via positieve verhalen wordt hoop overgeleverd. Het uit zich in een kracht (= hoop) waardoor activisme aangewakkerd wordt.

Verhalen die herkenbaar zijn, laten mensen toe met elkaar te verbinden. Hoop wakkert dus een activistische kern aan.

Daarnaast is het tegenantwoord op optimisme en pessimisme. Indien iemand te optimistisch is, zal hij zich verliezen door de wereld vanuit een roze bril te bekijken. Indien iemand te pessimistisch is, zal hij geen mogelijkheden meer zien om verbetering in de wereld te brengen. Hoop ligt hier tussen en laat de mens actief werken.

De donkere kant van de meritocratie

MERITOCRATIE is een maatschappijmodel waarin iedereen, ongeacht afkomst of sociale klasse, in gelijke mate de kans krijgt om eigen talenten te ontwikkelen en waarin ieders sociaal-economische positie (status, beroep, inkomen, opleiding) wordt opgevat als louter een gevolg van persoonlijke verdiensten (merites).

De meritocratie vertrekt vanuit het principe “gelijke kansen voor iedereen.” Dit idee is echter ook de keerzijde van het model.

1. Mensen geloven dat al het succes of al het verlies te wijten is aan individuele prestaties.

2. ‘De zwakkeren"‘ krijgen minder opportuniteiten.

3. Verwachting en realiteit stroken niet met elkaar.

De waarheidstheorie van de mythe

De mythe is een primitieve wereldverklaring die de nadruk legt op de mens te beschermen tegen de onbekende buitenwereld en houdt niet de beheersing van de bekende wereld in. Daarom kan de mythe geen zijn.

De mythe onderzoekt de oorzaak van wereldlijke structuren en zoekt het antwoord bij hogere autoriteiten. Het is een wisselwerking tussen ordening en classificatie.

De functionalistische theorie van de mythe

De mythe is een praktisch gericht verhaal. Het focust op wat een verhaal doet en hoe het werkt. Hierdoor kent de mythe een sociaal-culturele functie. Het verbindt mensen door een gemeenschappelijke historie en heeft als doel afstand te scheppen van vreemde, beangstigende situaties. Het is een verhaalvorm die vertrouwen en geruststelling met zich meebrengt.

De ideeënleer

De ideeënleer bestaat uit twee componenten: een waarneembare wereld en een wereld van ideeën. De theorie stelt dat de wereld uit achterliggende structuren bestaat, maar dat ze onzichtbaar zijn. Slechts de geest kan tot de ideeën doordringen.

Volgens de THEORIE VAN DE ANAMNESE heeft de menselijke ziel een ingeboren kennis van de Ideeën, maar raakt die door de geboorte hier op aarde vergeten. Kennisverwerving komt daarom neer op het zich herinneren van de kennis die men voor de geboorte reeds bezat.

De leer van goddelijke ideeën

De leer van goddelijke ideeën is een theorie die de ideeënleer als basisfundament gebruikt.

De hemel dient als idee en de aarde als waarneembare wereld. God heeft de aarde geschepen zonder bedoeling, daarom heeft de mens een aangeboren capaciteit gekregen die tot de goddelijke ideeën kan doordringen.

De THEORIE VAN DE ILLUMINATIE stelt dat mensen een ingeboren kennis van de Goddelijke Ideeën hebben, maar daar pas toegang toe krijgen als hun geest door God verlicht wordt.

METAFYSICA is de filosofische discipline die de fundamentele aard en structuur van de werkelijkheid onderzoekt.

Het nominalisme

Wiskunde berust niet op de menselijke geest. Het is een absolute waarheid en zal tot in de eeuwigheid blijven voortbestaan.

Taalkundige begrippen berusten niet op ideeën. Het zijn menselijke constructies. We weten wat het woord boom inhoud, maar het woord correleert niet met de eigenschappen daarvan. Wanneer de mens zal uitsterven, zal taal mee sterven.

Realiteit en betekenis stroken niet met elkaar. Dit is één van de oorzaken van het uitsterven van het nominalisme.

De fenomenologie

De fenomenologie vertrekt vanuit de ik-persoon en verklaart dat eigen ervaringen concreet zijn. Eigen gevoelens en eigen gewaarwordingen zijn zaken die jij concreet beleeft. Het strookt niet met de wetenschap omdat de wetenschap uit abstracte, universele begrippen bestaat.

De leefwereld

De leefwereld is onze alledaagse wereld en is ontstaan uit een vanzelfsprekende achtergrond. Die achtergrond dient als reliëf voor ons bestaan. Dit reliëf is de voedingsbodem voor onze individuele ontwikkeling. De ontwikkeling zelf is dynamisch, maar het reliëf is onveranderlijk.

Het wetenschappelijk naturalisme

Alles kan tot fysische entiteiten herleid worden. Het alledaagse leven is slechts een sociale constructie en is schijn.

De verlichtingskritiek

Het moderne zelfbewustzijn vormt de mogelijkheidsvoorwaarde voor de Verlichtingskritiek omdat het alles wat gedacht kan worden in relatie brengt met het denkende subject: elke inhoud van het bewustzijn kan worden begeleid door de gedachte dat het subject deze inhoud denkt. Door deze reflectie transformeert het zelfbewustzijn alles wat onafhankelijk op zichzelf bestaat tot een object-voor-het-subject.

Kenmerkend voor de Verlichtingskritiek is dat ze alles wat gedacht kan worden aan een kritisch onderzoek onderwerpt. De structuur van dit onderzoek wordt bepaald door de relatie tussen het object (het voorwerp van kritiek) en het subject (dat deze inhoud denkt): het zelfbewuste subject roept het object ter verantwoording en eist dat het getuigenis aflegt van zijn band met het subject, van zijn betekenis, functie, nut voor het subject.

Voorbeeld: de kritiek reduceert de Openbaring, het Woord van God, tot mensenwerk. De ware betekenis van dit geschrift ligt in de moraal die het de mensen voorschrijft en bijbrengt.

BEWUSTZIJN (als filosofische term) is het vermogen om ons te onderscheiden van het objectief gegevene en het tot voorstelling te maken.

ZELFBEWUSTZIJN (als filosofische term) is het vermogen om bij alles waarvan we ons bewust zijn, ons altijd ook bewust te zijn van onszelf.

De maakbare samenleving

De verlichting overwon het absolute door de rede. Hierdoor kreeg de mens het idee dat hij de wereld naar zijn hand kon zetten. De wereld is voor hen slechts een middel om een ideale samenleving te creëren.

MAAKBAARHEID verwijst naar de overtuiging dat mensen in staat zijn om hun wereld te verbeteren en tot een perfecte wereld te transformeren door actief en doelgericht menselijk ingrijpen volgens rationele inzichten, plannen en procedures.

INSTRUMENTELE RATIONALITEIT is de vorm van rationaliteit die zoekt naar de efficiëntste manier en effectiefste middelen om een gegeven doel te bereiken. Wat door deze opvatting als rationeel wordt gekenmerkt, heeft uitsluitend betrekking op de aanwending van middelen, niet op de waarde of de betekenis van het doel.

De bucketlistmens

Zelfbepaling: we zijn bijzonder gevoelig geworden voor elke vorm van rationele beheersing of manipulatie van hogerhand. Voortaan bepalen we zélf ons leven. We laten ons bijgevolg in geen enkele externe, door anderen bepaalde norm of pasvorm dwingen.

 

Zelfmanagement: tegelijk zijn we blind geworden voor de manier waarop we onszelf en ons eigen leven rationeel beheersen!

®   Waarden zijn maakbaar: we herleiden ons bestaan tot een reeks zelf gestelde doelstellingen (het leven als checklist).

®   Instrumentele rationaliteit: we zijn managers van onszelf geworden die deze levensdoelen zo efficiënt en zo compleet mogelijk proberen te realiseren (het geslaagde leven als goed gelukte projectontwikkeling).

Kritiek: totale afwezigheid van exterioriteit. We beschouwen de wereld als grondstof voor ons persoonlijk levensproject.

Kritiek: verregaande instrumentalisering van de medemens. Voortaan dient iedereen, inclusief vrienden, geliefden, collega’s, ouders, idolen, als instrument om onze eigen doelen te bereiken.

De Copernicaanse revolutie

Situering: kritische filosofie (1781-1804), overgang van Duitse Verlichting naar Duitse Romantiek

De ‘Copernicaanse Revolutie’ verwijst naar de kentheoretische omwenteling van de kritische filosofie. De analogie met Copernicus ligt in hoe een omkering van het natuurlijke en algemeen aanvaarde gezichtspunt tot een doorbraak leidt. 

Dat onze kennis zich niet naar ervaarbare objecten richt, maar  de objecten zich naar onze kennis richten, betekent dat de werkelijkheid zich altijd al heeft aangepast aan de manier waarop wij haar kunnen ervaren en kennen. Door de spontane activiteit van ons denken worden de ervaringsgegevens altijd al verwerkt en gestructureerd tot mogelijke objecten van onze kennis.

Twee belangrijke inzichten:

* De fenomenale werkelijkheid, de werkelijkheid zoals die aan ons verschijnt, is ten dele door ons eigen denken voortgebracht.

* Van de noumenale werkelijkheid, de werkelijkheid op zichzelf, kunnen we geen theoretische kennis verwerven. 

KRITISCHE FILOSOFIE is een strekking in de filosofie die de grenzen en mogelijkheden van de Rede onderzoekt. Zij beklemtoont de noodzaak van een zelfkritiek van de Rede om vast te stellen onder welke voorwaarden betrouwbare kennis mogelijk is.

KENTHEORIE of EPISTEMOLOGIE is de filosofische discipline die onderzoekt wat betrouwbare kennis is en hoe we die kunnen verkrijgen

CAUSALITEIT is volgens de kritische filosofie een structureringsprincipe waarmee we gebeurtenissen als oorzaak en gevolg interpreteren en de wereld als een coherent geheel van oorzaak-gevolg-relaties opvatten.