geschiedenis begrippen

h3 tot h8

calvinisme

calvinisme

stroming binnen het christendom die is gebaseerd op de ideeën van de hervormer johannes calvijn

contrareformatie

de reactie van de katholieke kerk op de reformatie, die enerzijds hervormingen binnen de katholieke kerk inhield en anderzijds een harder optreden tegen protestantisme

humanisme

de cultuur van geleerden uit de tijd van de renaissance. humanisten oriënteerden zich sterk op de literatuur en geschiendenis uit de oudheid

lutheranisme

stroming binnen het christendom die is gebaseerd op de ideeën van de hervormer maarten luther

mensbeeld

de ideeën die mensen hebben over zichzelf en de mensen om hen heen

ontdekkingsreizen

de reizen die europeanen in de 14e , 15e en 16e eeuw maakten om nieuwe wegen naar indië te ontdekken. tijdens deze reizen ontdekten zij gebieden die nog door geen europeaan waren betreden. latere ontdekkingsreizen (17e en 18e eeuw) hadden meer de bedoeling de wereld verder te verkennen

protestantisme

het geheel van stromingen en kerken die zijn ontstaan uit protest tegen misstanden in de katholieke kerk

reformatie

kerkhervorming die uiteindelijk leidde tot een scheuring in de kerk en het ontstaan van protestantisme

renaissance

periode tussen 1300 en 1600. waarin niet langer het hiernamaals centraal stond maar de mensen in het hier en nu

uomo universale

italiaans voor ‘universele mens’ , de ideale mens uit de tijd van de renaissance , die uitblinkt op alle terreinen van het leven, zoals, wetenschap, kunst en literatuur

wereldbeeld

de ideeën die mensen hebben over de hun bekende wereld

handelskapitalisme

economische systeem waarin ondernemers goederen verhandelen om daarmee winst te maken

raadpensionaris

in de tijd van de republiek een hoge ambtenaar van het gewest holland, die namens de gehele republiek de buitenlandse zaken deed

regent

lid van de groep rijke burgers die de republiek bestuurden

soevereiniteit

de hoogste macht in de staat

stadhouder

ooit (in de spaanse tijd) de dienaar van de koning, later (in de republiek) een hoge ambtenaar van de gewesten die voor de gehele republiek optrad als aanvoerder van leger en vloot

statenvergadering

bijeenkomst van de bestuurders van een gewest (provincie) in de republiek

absolutisme

een regeringsvorm waarin de koning alle macht heeft en zelf boven de wet staat

burgerlijke cultuur

een cultuur die wordt bepaald door burgers ( en niet door het hof, adel of kerk)

driot divin

het goddelijke recht op grond waarvan de koning met absolute macht regeert

empirisme

de overtuiging dat je de werkelijkheid het beste leert kennen door waarneming via de zintuigen en door experimenten

hofcultuur

een cultuur die wordt bepaald door een vorst en zijn adelijke hof

mechanistisch wereldbeeld

een kijk op god en de wereld die ervan uitgaat dat de werkelijkheid is te vergelijken met een machine (mechaniek) die door god in werking is gezet en daarna zelfstandig functioneert volgens natuurwetten. volgens deze visie speelt god geen rol meer in het verloop van de dagelijkse gebeurtenissen op aarde

mercantilisme

de economische leer volgens welke de staat de eigen economie kan stimuleren door de export te bevorderen en de import te beperken

rationalisme

de overtuiging dat logische en verstandelijk redeneren de zuiverste bron van kennis is

tolerantie

verdraagzaamheid tegenover andersdenkenden, met name tegenover mensen met een ander geloof

wetenschappelijke revolutie

de ontwikkeling in de 16e en 17e eeuwse wetenschap waarbij onderzoekers niet langer afgingen op wat de bijbel, de kerk of auteurs in de klassieke oudheid vonden, maar zelf tot een mening kwamen door middel van zelfstandig denken, observeren en redeneren

abolitionisme

beweging die streeft naar de afschaffing van de slavenhandel en slavernij

ancien regime

letterlijk ‘het oude bestuur’. bestuurssysteem van voor de franse revolutie, waarbij de vorst veel macht heeft en er standen zijn met eigen voorrechten

democratische revolutie

revolutie die is gebaseerd op het idee van volkssoevereiniteit en die als belangrijkste doelen heeft alle of een deel van de burgers inspraak te geven in het bestuur en de grondrechten van burgers vast te leggen in een grondwet

driehoekshandel

een door europeanen opgezette handelsroute tussen 3 continenten ( nederland , afrika en america)

grondrechten

fundamentele rechten van individuele burgers tegenover de staat, die worden vastgelegd ibn een grondwet

grondwet

de cerzameling fundamentele wetten van een staat waarin de werking van het politieke systeem en de grondrechten en plichten van de burgers staan beschreven

natuurlijke rechten

de rechten de ieder mens van nature heeft, zoals het recht op leven, bezit en vrijheid

plantagekolonie

overzeese gebiedsdeel van een europees land dat wordt overheerst met als doel zo veel mogelijk geld te verdienen door op grote landbouwbedrijven slaven exportgewassen te laten verbouwen

publieke opinie

mening die door het grootste deel van het volk wordt gedeeld en die tot stand komt door een openbaar debat tussen burgers

representatieve democratie

vorm van bestuur waarbij alle of een groot deel van de burgers het recht hebben om vertegenwoordigers te kiezen die in een volksvergadering (mee) beslissen over het beleid

scheiding der machten

het principe dat er in een staat 3 verschillende machten zijn ( de wetgevende macht , uitvoerende macht en rechtsprekende macht) en dat deze machten nooit in één persoon of instelling samen mogen komen. doel is machtsmisbruik te voorkomen. ook wel aangeduid als trias politica

staatsburger

volwaardig lidmaat van een staat , met alle rechten en verplichtingen

trans-atlantische slavenhandel

slavenhandel van afrika , over de atlantische oceaan, naar amerika : onderdeel van de driehoekshandel

verlicht absolutisme

een bestuursvorm, waarin een absoluut vorst het algemeen belang op een rationele manier zegt te dienen

verlichting

aanduiding van een periode waarin een kritische verhouding ontstond tegenover geloof en traditie en een groot vertrouwen in de mogelijkheid de wereld rationeel te doorgronden

volkssoevereiniteit

het idee dat de hoogste macht in de staat bij het volk ligt

arbeidersklasse

de groep mensen die zelf geen productiemiddelen bezitten en alleen geld kunnen verdienen door hun arbeid te verkopen

cultuurstelsel

economische systeem voor de exploitatie van java : hierbij moest de bevolking een vijfde van haar grond bebouwen met landbouwgewassen voor de europese markt in ruil voor plantloon

direct bestuur

manier van besturen van een kolonie waarbij europese bevolking rechtstreeks besturen, zonder tussenkomst van het inheems bestuur

economische liberalisme

het streven naar een economisch systeem waarbij de staat zich zo min mogelijk bemoeit met de economie en de ondernemer maximale vrijheid heeft

indirect bestuur

manier van besturen van een kolonie waarbij het inheemse bestuur ondergeschikt is aan het koloniale bestuur, maar wel blijft functioneren

industrialisatie

mechanisering van der arbeid

industriele revolutie

grote verandering in de samenleving waarbij industie en verkeer steeds meer worden gemechaniseerd

industriele samenleving

samenleving waarin industrie het voornaamste bestaansmiddel is

modern imperialisme

het verschijnsel vanaf de 19e eeuw waarbij europese landen streven naar een groot koloniaal rijk en de koloniën gebruiken als producenten van grondstoffen en als afzetgebieden

modern kapitalisme

economische systeem waarin particuliere ondernemers met behulp van vrije arbeid goederen en diensten produceren met het doel om zo veel mogelijk winst te maken door ze op de vrije markt te verkopen

nationalisme

sterke voorliefde voor de cultuur van het volk waartoe men zich rekent ten het streven naar de eenheid van dat volk binnen een nationale staat

communisme

stroming binnen het socialisme die het lot van de arbeidersklasse wil verbeteren door middel van een revolutie, die moet leiden tot een klasseloze samenleving en gemeenschappelijk bezit van de productiemiddelen

confessionalisme

politieke stroming waarbij het geloof (rooms-katholiek of protestants ) uitgangspunt is voor het politieke handelen

conservatisme

behoudende politieke stroming die zich keerde tegen de maatschappelijke vernieuwingen van de franse revolutie, het liberalisme en het socialisme

constitutionele monarchie

staatsvorm met aan het hoofd een vorst die zijn of haar functie uitoefent op basis van erfrecht, en waarin die macht wordt beperkt door een grondwet (constitutie)

democratisering

de uitbreiding van het kiesrecht over een steeds grotere groep burgers

eerste feministische golf

de feministische beweging in de periode 1840-1920, waarbij feministes streden voor kiesrecht voor vrouwen

emancipatiebeweging

beweging die streeft naar de juridische en sociale gelijkberechting van achtergestelde groepen als slaven , vrouwen , arbeiders en religieuze minderheden

feminisme

politieke bewegingen die zich ten doel stelt de achtergestelde positie van vrouwen te verbeteren, in de eerste plaats via hervorming van het kiesrecht. zie emancipatiebeweging

kiesrecht

het recht om deel te nemen aan verkiezingen voor bestuurlijke functies

ministeriele verantwoordelijkheid

staatkundige afspraak dat de ministers slechts aan het parlement verantwoording verschuldigd zijn voor hun eigen politieke handelen en dat van de koning

politiek liberalisme

politieke stroming die het opneemt voor de vrijheid van het individu tegenover de macht van de staat

restauratie

het herstel van de maatschappelijke en politieke verhoudingen van voor de franse revolutie

schoolstrijd

strijd voor vrijheid om bijzonder scholen te mogen oprichten en later om het bijzonder onderwijs financieel gelijk te stellen aan het openbaar onderwijs

sociaaldemocratie

de stroming binnen het socialisme die langs parlementaire weg opkomt voor de arbeidersklasse

sociaal kwestie

het vraagstuk van de slechte werken leefomstandigheden van arbeiders

socialisme

politieke stroming die opkomt voor de arbeidersklasse : het zij door een revolutie , het zij door het streven naar kiesrechtuitbreiding en hervormingen langs parlementaire weg

vakbond

organisatie van arbeiders die samen strijden voor betere arbeidsomstndigheden en meer loon

verzuiling

een maatschappelijke en politieke situatie waarin katholieken , protestanten , socialisten en liberalen zich hebben teruggetrokken in hun eigen organisaties en waarin allen de leider van deze organisaties nog onderling contact hebben

vrijheid van onderwijs

het recht van burgers om scholen op terichten

vrijheid van verenigingen van vergadering

het recht van burgers om zich te organiseren

communicatiemiddelen

een medium om op afstand informatie over te brengen aan ( grote groepen) mensen, zoals radio , film en telefoon

consumptiemaatschappij

een samenleving met een hoog percentage middenklassen huishoudens die voldoende inkomen hebben om naast onderdak, voeding en kleding allerlei luxe producten aan te schaffen

economische crisis

periode van economische achteruitgang, waarbij sprake is van grote werkloosheid en een verslechterende levensstandaard

ideologie

stelsel van ideeën over de manier waarop een samenleving zou moeten worden ingericht

massaorganisatie

organisatie waarvan een grote groep mensen deel uitmaakt

propaganda

politieke reclame om mensen te overtuigen van en te laten gehoorzamen aan de ideeën van een bepaalde persoon of partij

totalitarisme

het verschijnsel dat de staat bijna volledige controle heeft over het dagelijkse leven van mensen in politiek, cultureel, godsdienstig , sociaal en economisch opzicht

tweede industriële revolutie

periode vanaf het einde van de 19e eeuw waarin staal, elektriciteit en de verbrandingsmotor werden toegepast in de industrie

wereld kapitalisme

de wereldwijde verwevenheid van markteconomieën

wereldoorlog

gewapend conflict waarbij vele landen in de wereld actief betrokken zijn en waarbij op plaatsen verspreid over de hele wereld wordt gevochten

accommodatie

het zich aanpassen aan een nieuwe situatie ; men spreekt van accommodatie als de bevolking van een bezet land het gewone leven zo veel mogelijk probeert voort te zetten

antisemitisme

haat tegen en/of discriminatie van joden

appeasementpolitiek

letterlijk ‘verzoeningspolitiek “. de buitenlandse politiek van Groot-brittannië en frankrijk in de jaren 30 , die erop was gericht een oorlog met duitsland te voorkomen door steeds toe te geven aan de wensen en eisen van hitler

bezetting

de toestand waarin een land door een ander land is veroverd en het bestuur door dat andereland wodt gecontroleerd

collaboratie

samenwerking met de vijand

discriminatie

het apart beoordelen en behandelen van een bepaalde groep of persoon vanwege bijv. ras, geloof, uiterlijk, geslacht of seksuele voorkeur

facisme

een ideologie dei in de jaren 20 onder leiding van Benito Mussolini :opkwam in Italië; streeft een sterke man en is gericht tegen democratie, kapatilisme en communisme

genocide

stelselmatige uitroeiing van een volk of bevolkingsgroep. ook wel ‘volkenmoord’ genoemd.

holocaust

de systematische vernietiging van 6 miljoen europese joden door de nazi’s in de tweede wereldoorlog. afgeleid van het griekse woord voor ‘brandoffer’ ; ook wel aangeduid als ‘shoah’

massavernietigingswapens

een wapen dat in één keer (tien) duizenden mensen van het leven heeft beroofd

nationaal socialisme

een ideologie die in de jaren 20 onder leiding van Adolf Hitler opkwam in duitsland en die wordt gezien als een variant op het facisme, maar dan aangevuld met racisme en antisemitisme

nazificatie

het streven van de nationaalsocialisten om een vrije samenleving om te vormen tot een maatschappij die is gebaseerd op nationaalsocialistische beginselen, onder meer met behulp van propaganda

racisme

het op grond van fysieke (vaak uiterlijke) kenmerken indelen van de mensheid in rassen, uitgaande van de gedachte dat die een verschillende oorsprong hebben. gaat meestal gepaard met discriminatie

shoah

hebreeuwse voor ‘catastrofe’: zei holocaust

zelfbeschikkingsrecht

het recht van een volk om over zijn eigen toekomst te mogen beslissen

atoomoorlog

een oorlog waarbij de strijdende partijen kernwapens inzetten