Polski

PAUZA

krótsza lub dłuższa przerwa w mówię, odcinek ciszy; za pomocą pauzy wytwarza się podział mowy na wyrazy, wersy, zdania itd.; rozmieszczanie pauz jest ważne i ściśle powiązane z intonacją odcinków mowy zawartych między pauzami pauza może wiele symbolizować, wpływać na brzmienie i interpretacje tekstu może np. akcentować daną cząstkę tekstu, tym samym wskazywać na jej szczególne znaczenie, doniosłość; skłaniać do refleksji za pomocą “zatrzymania”, momentu “ciszy” można ją wielorako sfunkcjonalizować w zależności od tekstu

INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA

ogólna nazwa celowego komponowania brzmienia

wypowiedzi, zmierzającego do nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i

semantycznych; polega na częstym powtarzaniu pewnych głosek w bliskim sąsiedztwie

lub danym porządku; może także przyjąć formę ograniczenia lub wyeliminowania danych

głosek

• do instrumentacji można zaliczyć środki takie jak: eufonia, kakofonia, rym

• jest sposobem uzyskiwania efektu dźwiękonaśladownictwa (onomatopeji) i

stylizacji brzmieniowej (wyjaśnione niżej

EUFONIA

dążenie do przyjemnego brzmienia wypowiedzi; często manifestuje się w postaci dużej ilości samogłosek oraz spółgłosek płynnych (l, m, n, ł, r) O, Aido! Woalami I aloesami wonna (...), Że o sobie mylny osąd A i o Aidzie – ma.- Stanisław Barańczak - “Pegaz zdębiał” przykład eufonii, w utworze na 1 spółgłoskę przypadają ok. 4 samogłoski

KAKOFONIA

przeciwieństwo eufonii; “nieprzyjemne brzmienie”, zespół dźwięków nieharmonicznych, niezestrojonych, które łamią dotychczasową strukturę i brzmienie utworu (dobór głosek, akcenty, intonacja, rytm

ALITERACJA

rozpoczynanie dwóch lub więcej wyrazów od tych samych głosek; aliteracja może występować zarówno na początku następujących po sobie wersów jak i między sąsiadującymi ze sobą wyrazami

ONOMATOPEJA (DŹWIĘKONAŚLADOWNICTWO)

naśladowanie wszelkich zjawisk

akustycznych za pomocą słów i układów słownych; słowa, które mają naśladować dźwięki,

brzmienie jakiegoś zjawiska czy czynności

Stoi i sapie, dyszy i dmucha,

Żar z rozgrzanego jej brzucha bucha:

Buch – jak gorąco!

Uch – jak gorąco!

Puff – jak gorąco!

Uff – jak gorąco!

RYM

powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych w zakończeniach wyrazów, które mają ustaloną pozycję w obrębie wersu lub zdania

Rymy zewnętrzne

rymujące się wyrazy występują na końcu wersów.

Rymy wewnętrzne

rymujące się wyrazy występują w obrębie jednego wersu

rymy żeńskie

półtorazgłoskowe (rymuje się półtorej sylaby), występują w wyrazach akcentowanych na drugą sylabę od końca, np. plama/dama, mała/spała

rymy męskie

jednozgłoskowe (rymuje się jedna sylaba), występują w jednosylabowych wyrazach, rymuje się sylaba akcentowana, ostatnia, np. jak/ptak, kot/płot

rymy dokładne

identyczność rymujących się cząstek, np. fotel/hotel (wiersze Kochanowskiego)

rymy niedokładne

przybliżona zgodność brzmień, np. plama/trawa, zakręcie/zdobędzie (podział na asonanse i konsonanse)

rymy gramatyczne

rym tworzą te same części mowy, np. rzeczownik z rzeczownikiem

rymy niegramatyczne

rym tworzą odmienne części mowy, np. przymiotnik z rzeczownikiem

Układy rymów

parzysty (a a b b)- krzyżowy (a b a b)- okalający (a b b a

NEOLOGIZM

nowy wyraz utworzony dla nazwania nowych sytuacji, stanów; w utworach często tworzony dla celów stricte artystycznych

DEMINUTYWUM

(zdrobnienie) funkcja: zmniejsza wielkość/wagę nazwanego

zjawiska; może pełnić funkcję hipokorystyczną, tj. forma pieszczotliwa

AUGMENTATYWUM

(zgrubienie) funkcja: wzmacnianie znaczenia, często

negatywne nacechowanie —> jakie emocje? jaka atmosfera? stosunek autora do x?

KOMPOZYTUM

(złożenie)złożenie dwóch wyrazów w jedną całość znaczeniową,

może zbliżać wyraz do znaczeń przenośnych, np. złotowłosa, cienkogłośna,

głośnobrzmiąca

KONTAMINACJA

[łac. contaminatio ‘zmieszanie’], zmieszanie, skrzyżowanie i zespolenie

2 elementów językowych (wyrazów lub związków frazeologicznych), w którego wyniku

powstaje nowy wyraz lub związek frazeologiczny; składniki kontaminacji kojarzą się

brzmieniowo, znaczeniowo lub frazeologicznie

LICENCJA POETYCKA

złamanie reguł gramatycznych, najczęściej polegające na niezgodności z normą końcówek fleksyjnych aby zachować rytm czy rym wiersza

NACECHOWANIE DANYCH KOŃCÓWEK

najczęściej jest to końcówka męskiej liczby mnogiej -owie, funkcja: nadanie wyrazom podniosłego charakteru, używana w celu archaizacji lub np. animizacji

PRZESTAWNIA

(inwersja) wyraźne naruszenie szyku wyrazów w zdaniu; funkcja:

wzmacnia ekspresję wypowiedzi, ukazuje kunsztowność mowy poetyckiej, służy efektom

brzmieniowym i wersyfikacyjnym; barok/klasycyzm - najbardziej popularna; (np.

„śpiewające słyszałem ptaki”)

WYRZUTNIA

(elipsa) pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje

się jednak wyczytać mając kontekst, pozwala eliminować słowa, które nie są konieczne,

sugeruje jednocześnie ich obecność; funkcja ekspresywną

PARALELIZM SKŁADNIOWY

Paralelizm składniowy polega na wstępowaniu w obrębie wypowiedzi ciągów zdań o takiej samej lub zbliżonej strukturze.

POLISYNDETON

połączenie wielu wyrazów współrzędnych jednakowym spójnikiem

ASYNDETON

połączenie wielu wyrazów bezspójnikowo

ANAFORA

powtarzanie danego wyrazu/zwrotu na początku kolejnych zdań lub wersów

EPIFORA

powtarzanie danego wyrazu/zwrotu na końcu kolejnych zdań lub wersów

REFREN

powtórzenie wersu lub części wersu lub strofy w tych samych, niezmiennych miejscach układu stroficznego; często używane w utworach pieśniowych

PIERŚCIEŃ

powtarzanie się tego samego wersu na początku u na końcu utworu

WYLICZENIE

przedstawienie po kolei wszystkich zapowiedzianych elementów; środek stylistyczny polegający na wymienianiu w tekście kolejnych elementów pewnej całości, służący zwróceniu uwagi na prezentowane treści, wzmocnieniu znaczenia wypowiedzi

PLEONAZM/TAUTOLOGIA

zestawienie wyrazów o tym samym znaczeniu lub wyrażających identyczną/podobną myśl

NAGROMADZENIE

wielość składników mowy jakoś do siebie podobnych na pewnym odcinku mowy; zagęszczenie ich; często tak realizuje się hiperbole

ANTYTEZA

zestawienie zdań lub wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu czy przesłaniu; antyteza uwydatnia wyrazistość obydwu jej członów

APOSTROFA

bezpośrednie, uroczyste zwrócenie się do osoby/zjawiska; tonacja raczej podniosła, wykrzyknikowa

INWOKACJA

rozbudowana apostrofa na początku utworu, często skierowana do Boga, muzy, bóstwa

erotema

pytanie, na które można odpowiedzieć tylko “tak” lub “nie”

EKSKLAMACJA

(wykrzyknienie) - po prostu zdanie wykrzyknikowe w toku mowy;

funkcja ogólnie: wyraz emocji, zaangażowania mówcy; często ma postać apostrofy

właśnie

PARENTEZA

wtrącenie w nawiasie, częsty sposób wprowadzania dygresji

EPITET

wyraz będący określeniem rzeczownika

EPITET STAŁY

zawsze odnosi się do tego samego zjawiska (nie można go użyć wobec czegoś innego); typowy dla epickiej poezji antycznej; np. gromowładny Zeus

EPITET ZDOBNICZY

typowy dla jakiegoś stylu, epoki; raczej dość banalny

EPITET METAFORYCZNY

połączenie z wyrazem dalekim znaczeniowo; charakter metafory

OKSYMORON (epitet sprzeczny)

składa się z dwóch opozycyjnych znaczeniowo wyrazów; efekt paradoksu

PORÓWNANIE STEREOTYPOWE

czerpie z mowy potocznej

PORÓWNANIE POETYCKIE

nieszablonowe, oryginalne, często rozbudowane

PORÓWNANIE HIPERBOLICZNE

wyolbrzymiające, często porównanie do wielu zjawisk/rzeczy jednocześnie

PORÓWNANIE TAUTOLOGICZNE

porównanie rzeczy/zjawiska do niego samego; funkcja: często w celach humorystycznych

PORÓWNANIE HOMERYCKIE

człon porównujący zostaje rozbudowany do rozmiaru samodzielnego obrazu czy epizodu

PERYFRAZA (OMÓWIENIE)

zastąpienie wyrazu szeregiem innych, które równoważą jego znaczenie; funkcja kiedyś: zagadka, element ozdobny; funkcja współcześnie: urozmaicenie, eufemizm (NIE MYLIĆ Z PARAFRAZĄ!)

EUFEMIZM

złagodzenie znaczenia danych wyrazów, czasem z powodu cenzury

PRZESADNIA

(HIPERBOLA)wyolbrzymienie danego zjawiska, powiększenie jego znaczenia; funkcja: nadanie uroczystego tonu, wytworzenia atmosfery np. grozy, wpłynięcia na emocje

METONIMIA (ZAMIENNIA)

zastąpienie jednego wyrazu innym, który pozostaje w związku logicznym w danym wyrażeniu

SYNEKDOCHA

nazwanie jakiegoś przedmiotu lub zjawiska jego częścią, np. użycie nazwy materiału zamiast wykonanego zeń przedmiotu

METAFORA

najważniejszy środek stylistyczny w poezji!; wyrażenie, które odbiera wyrazom ich pierwotne znaczenie; tworzy nową całość semantyczno-obrazową; wyrazisty środek ekspresji językowej

SYNESTEZJA

ukazanie jakichś wrażeń zmysłowych za pomocą innych wrażeń zmysłowych; rodzaj metafory; np. “cisza błękitna”, zielony zapach

PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE)

nadanie rzeczom martwym cech ludzkich; humanizacja

ANTROPOMORFIZACJA

dana rzecz pozostaje niezmieniona, jest status ontologiczny się nie zmienia ale posiadają ludzkie cechy

ANIMIZACJA (OŻYWIENIE)

nadanie rzeczom martwym właściwości/cech istot żywych

ANIMALIZACJA

przypisanie cech zwierzęcych, często uwłaczające, np. opis ludzi którzy “wyją” z bólu

ALEGORIA

element dzieła, który ma dwa znaczenia - dosłowne i domyślne (alegoryczne); alegoria często odwołuje się do zakorzenionych w społeczeństwie wyobrażeń, skojarzeń; alegoria jest jednoznaczna!

SYMBOL

element, motyw w dziele, który sugeruje pewne treści bezpośrednio w nim nie zawarte; symbol jest wieloznaczny!, jego interpretacja może zależeć od wielu czynników

PUENTA

domknięcie/podsumowanie wypowiedzi, tekstu zaskakującym, często dowcipnym zwrotem myśli

PARADOKS

sformułowanie, które pozornie zawiera myśl pełną nonsensu, jest zaskakujące; dopiero przy bliższej analizie ujawnia swój sens, prawdziwość znaczenia

ANACHRONIZM

starcie/zestawienie motywów niezgodnych pod względem chronologii, pewne zakłócenie jednorodności historycznej, logicznej; funkcje: groteska, humor, podkreślenie ponadczasowości utworu, uniwersalizmu przesłania

IRONIA

sprzeczność między znaczeniem słów a interpretacją wynikającą z kontekstu

ANTYFRAZA

użycie wyrazu przeciwstawnego; najprostsza forma ironii

SARKAZM

gorzka ironia; intencja ugodzenia w adresata

PERSYFLAŻ

wypowiedź, która skrywa szyderstwo pod pozorem uprzejmości; może nawiązywać w sposób ironiczny do czyjegoś stylu

DYGRESJA

odejście od nadrzędnego tematu dzieła do spraw niezwiązanych z nim/ luźno związanych; zamierzone naruszenie spójności tekstu; swoisty dystans narratora do narracji - ironia

ALUZJA LITERACKA

nawiązanie do innego dzieła