poezieanalyse vaktermen

overeenkomst van klinkers in opeenvolgende woorden of rijmparen

volrijm

gezicht/licht, dwaalt/draalt

herhaling van de klinkers in opeenvolgende woorden of rijmparen

assonantie

lief/diep

herhaling van de beginmedeklinkers van opeenvolgende beklemtoonde lettergrepen

alliteratie

winkelende waterding

volrijm van één beklemtoonde lettergreep aan het einde van versregels

eindrijm

Cherubijntje, van om hoogh

Uitlacht met een lodderoogh

rijm binnen één en dezelfde versregel

binnenrijm

constantijtje, 't zalige kijntje

volrijm van woorden in het midden van 2 opeenvolgende versregels

middenrijm

Constantijtje, 't zaligh kijntje

Cherbijntje, van om hoogh

rijmschema waarbij de versregels om en om rijmen (abab)

gekruist rijm

de pantippel werd geboren

op een mooie dag in mei

met een arendsneus van voren

en een ezelsoor opzij

rijmschema waarbij telkens 2 opeenvolgende versregels rijmen (aabb)

gepaard rijm

een nieuwe lente en een nieuw geluid

ik wil dat dit leid klinkt als het gefluit

dat ik vaak hoorde voor een zomernacht

in een oud stadje, langs de watergracht

rijmschema waarbij de eerste versregel rijmt op de vierde en de tweede op de derde (ABBA)

omarmend rijm

'ik ben Braham, maar we zitten zonder meid

Ik doe in huis het een'ge dat ik kan

'ik gooi mijn vuil water weg en vul de kan

maar 'k heb geen droogdoek: en ik mors altijd

in deze dichtvorm komt geen eindrijm voor. Het metrum (ritme) is vaak wel belangrijk. Shakespeare gebruikte blanke verzen in zijn toneelstukken. Vanaf de achttiende eeuw werd het ... ook toegepast in de poëzie

'blank vers' of vrij rijm

Ai zeg, gij stugge Wijsgeer,

Wat smaalt gij op mijn zangen

en noemt hen laffe dwaasheid?

ik zing alleen van liefde

eindrijm waarbij de laatste lettergreep beklemtoond is

mannelijk of staand rijm

mijn vuren lach/.../ den opdalen dag

eindrijm dat bestaat uit een beklemtoonde en een onbeklemtoonde lettergreep

vrouuwelijk of slepend rijm

gij, gij zijt door het hoge hoog verheven

...

in het Purgatoir van nog maar net beschreven schandenleven

levenloze dingen worden voorgesteld als een dier

animalisering

haar gewrichten waren jonge katten

Toeschrijven van menselijke eigenschappen, emoties, opvatting aan niet-menselijke wezens, in het bijzonder aan goden. de oude grieken dachten bijvoorbeeld dat de bliksem veroorzaakt werd door de toorn van oppergod Zeus die met zijn scepter door het luchtruim zwaaide

antropomorfisme

breed uitgesponnen vergelijking, die meestal de volgende structuur heeft: Zoals ... bijzin, zo ook .... hoofdzin.

Homerische vergelijking

Zoals in de bergen een havik vlugger vliegt dan al wat er vliegt, op een schichtige duif komt gestreken- deze wiekt zijdelings weg, maar de havik, telkens weer stotend, schiet en schiet op haar af met snerpende kreten: zijn vraatzucht spoort hem tot grijpen - zo snelde toen ook Achilles naar voren, vol van begeerte

bij deze vorm van beeldspraak worden gevoelens overgedragen op bepaalde kleuren. in het gedicht de waterlelie, wordt de kleur wit geassocieerd met zuiverheid, onschuld

kleuroverdracht

ik heb de witte waterlelie lief,

daar die zo blank is en zo stil haar kroon

uitplooit in 't licht

figuurlijke uitspraak die gebaseerd is op overeenkomst, het beeld wordt enkel vernoemd. In de eerste strofe van het gedicht Appelboompjes van Maria Vasalis worden de appelboompjes vergeleken met jonge meisjes door middel van een ...

metafoor

op een recht, zwart kousenbeen,

dunne rokjes opgeheven,

dansend in de vroege regen

en de tuin voor zich alleen

staan twee appelbomen...

vorm van beeldspraak waarbij een woord vervangen wordt door een ander woord op basis van een verband. er zijn verschillende varianten.

metoniem

• pars pro toto (deel van het geheel):

Hij heeft zijn tong (spraak) verloren

• totum pro parte (het geheel ipv. het deel):

Nederland (het nederlandse team) heeft de wedstrijd gewonnen

• maker in plaats van wat hij gemaakt heeft:

er is vannacht een Van Gogh (schilderij van hem) gestolen

• materiaal ipv. het voorwerp:

dit is een compositie voor koper (koperinstrumenten) en slagwerk

• omhulsel ipv. inhoud:

zullen we nog een glas (glas fruitsap/wijn...) drinken?

Een vorm van beeldspraak waarbij levenloze dingen, menselijke eigenschappen worden toegekend

personificatie

een luie stoel, miezerige regen, een slaperig dorpje

verschillende zintuigelijke indrukken worden gecombineerd

synthesie

schaterend haar

iets wordt vergeleken met iets anders op basis van een overeenkomst

vergelijking

haar voeten zijn zo koud als ijs

overeenkomst tussen twee zaken. deze stijlfiguur wordt vaak gebruikt om een redenering te verduidelijken

analogie

Wie als student naar het buitenland trekt, moet vaak een nieuwe taal leren. Dat is net zoals een nieuw computerprogramma onder de knie krijgen: in het begin is het even wennen, maar na een tijdje is het de gewoonste zaak van de wereld

bewuste navolging van een stijl die in een vroegere taalperiode thuishoort. Het effect is meestal plechtstatig of het kan ironisch bedoeld zijn

archaïsme

In de naam des vaders en des zoons en des heiligen geestes, Amen

stijlfiguur waarbij 2 woordparen kruislings opgesteld worden. deze stijlfiguur komt vaak voor in het sonnet

chiasme

het leven droom, en droom het leven soo gelijck?

beeld dat zo vaak gebruikt is, dat het niet langer origineel is maar versleten en voorspelbaar

cliché

het vuur van de liefde, een luisterend oor, een oord van verderf

stijlfiguur waarbij je twee tegengestelde begrippen tegenover elkaar plaatst. dat wordt gedaan om een eigenschap te versterken of te beklemtonen. mooi lijkt immers 'mooier' naast lelijk, goed 'beter naast slecht.

contrast

bewust kwetsend of grof taalgebruik (het tegengestelde van eufemisme) bij voorkeur van taboeonderwerpen zoals de dood, uitwerpselen en seks.

dysfemisme

veel scheldwoorden zijn dysfemismen: klootzak, teef...

weglating van woorden die syntactisch gezien noodzakelijk lijken

ellips

vanochtend (ben ik) vroeg opgestaan

stijlfiguur in een gedicht waarbij een versregel omwille van het rijm, het metrum of de betekenis afgebroken wordt op een plaats waar geen natuurlijke pauze in de zin is

enjambement

wanneer ik morgen doodga,

vertel dan aan de bomen

hoeveel ik van je hield.

verzachtende uitdrukking waarbij iets als minder erg wordt voorgesteld dan het is. De meeste hebben betrekking tot een taboeonderwerp

eufemisme

naar het toilet gaan = naar het kleinste kamertje gaan, even de handen gaan wassen

een woord of zinswending wordt bewust herhaald, meestal om meer nadruk te leggen

herhaling

O, als ik dood zal, dood zal zijn

sterke overdrijving

hyperbool

ik sta hier al eeuwen te wachten

iets wordt kleiner, minder belangrijk voorgesteld dan in werkelijkheid, maar met de bedoeling het te beklemtonen door het te ontkennen van het tegendeel

litotes

dat is lang niet slecht (heel goed)

nieuw woord: dichters stellen woorden samen of vinden nieuwe woorden uit omdat de taal voor hen op dat moment tekortschiet

neologisme

ik ben de blauwbilvogel

mijn vader was een porgel