Te kennen beelden, namen en data

Foudrinier-machine of langzeefmachine (1ste model)

uitgevonden door de broers (Henry en Sealy Foudrinier)

Verbetering op basis van het ontwerp van Robert. Langere kuip, stoomkracht. 

Rond 1800

Werking Foudrinier-machine of langzeefmachine

1. Pulp

2. Zeefpartij, natpartij

3. Droogpartij

4. Geweven koperdoek

5. Verhitte walsen

6. Kalander

7. Opwikkelaar

Hoogdruk: houten handpers

Voor 19e eeuw

Diepdruk: rollerpers

Voor 19e eeuw

Vlakdruk: lithografie of steendruk 

Basisprincipe: water en vet stoten elkaar af.

Voor een beter/scherper resultaat:

1. Arabische gom en

2. etsen met een zwak zuur

Aloïs Senefelder

Rond 1800

IJzeren handpers of Stanhope pers

Uitgevonden door Lord Stanhope

Rond 1800

Stopcilinder

Uitgevonden door Friedrich Koenig

Rond 1800 (prototype en latere versies)

Werking stopcilinderpers

De drukvorm beweegt naar rechts om het vel te bedrukken, de cylinder draait mee. De cylinder staat stil terwijl de drukvorm terug naar links beweegt, waarna hij ingeinkt wordt en het volgende vel op de cylinder wordt gelegd.

1. Uitleg

2. Inleg

3. Distributierollen

4. Inktwerk

5. Letterrollen

6. Drukvorm

Werking van tweetoerenpers

De drukvorm beweegt naar rechts om het vel te bedrukken, de cylinder draait mee. De cylinder wordt opgeheven en draait door terwijl de drukvorm terug naar links beweegt, waarna hij ingeïnkt wordt en het volgende vel op de cylinder wordt gelegd.

1. Uitleg

2. Inleg

3. Distributierollen

4. Inktwerk

5. Letterrollen

6. Drukvorm

Rotatiedruk

19e eeuw

(Rond)Styp of stereotypie

'stype' = stereotypieën maken

Het zetsel wordt met een zware preegpers in een zacht soort karton gedrukt, waarna het karton wordt gebakken. De letters staan nu in diepdruk in het karton. Van deze kartonnen matrijs of 'flan' (Engels: 'flong') wordt een afdruk gegoten in metaal (hoogdruk), waarvan gedrukt kan worden.

Men kan de kartonnen matrijs ook rond zetten om er een ronde styp van te gieten voor rotatiedruk.

Gemakkelijk te bewaren.

Eerste experimenten vanaf 1700, er worden stypen gemaakt met afdrukken in papier maché rond 1850.

Pregen, Preegdruk

Bij ‘pregen’ wordt een zetsel door middel van blinddruk in papier of karton gedrukt. Dit is de matrijs. Hiervan kan men ‘styps’ maken, door de matrijs af te gieten, bijvoorbeeld in lood. Dit lood vormt dan een kopie van het oorspronkelijke zetsel. Dit is de ‘styp’.

Directe lithografie: het beeld wordt rechtstreeks op de drager gedrukt met metalen platen

Rond 1800

Indirecte lithografie: Offset (met metalen platen)

karton, gummi

Tot ca. 1940 wordt offset vooral voor verpakkingen, etiketten, wikkels, sigarettendoosjes, postzegels, … gebruikt.

Lang als minderwaardig beschouwd wegens het gebrek aan intensiteit van de kleur (grijs, niet diep-zwart) • Toepassingen in zwart/wit en in kleur

Door de indirecte druk zijn kleuren eerder flets. Daarom werd er vaak met meer dan vier kleuren gedrukt, tot wel zeven kleuren: geel, lichtrood, donkerrood, lichtblauw, donkerblauw, grijs en zwart 

Robert Barclay

1875

a. De stalen stempel

b. Het slaan van een koperen matrijs

c. Een ‘strike’ (niet afgewerkt)

d. Een gejustifieerde matrijs

e. Met een gleuf voor de bevestiging in de gietfles 

Handgieten

1. Koperen matrijs

2. Onderkant gietfles waar de matrijs wordt geplaatst 

3. De veer houd de matrijs op zijn plaats

1. Zetkast (letterkast)

2. Zethaak

3. Galei (alle loden letters worden erop geplaatst en vastgebonden met touw → Zetsel)

Letterkasten aan het begin van de 19de eeuw 

1. Bovenkast

2. Onderkast

3. Vorm

Linotype (one line of type), Intertype (verbeterde versie)

Ottmar Mergenthaler 

Einde 19e eeuw

Werking Linotype

1. Klavier. Tekst wordt getypt op het toetsenbord.

2. Matrijzenmagazijn. De letters vallen naar beneden.

3. Regel. De letters komen samen in 1 regel.

4. Hete zetmodule. De regel wordt voor het gietwiel waar er gesmolten lood op komt.

5. Automatische sortering. De letters gaan omhoog en worden gesorteerd door de v-vormige tandjes. Matrijzen en wigspaties apart.

Monotype, een tikmachine waarmee een ponsband wordt gemaakt

Rol vanboven: ponsband (idiotenband)

Tolbert Lanston 

Einde 19e eeuw

Monotype, een gietmachine, waarmee telkens nieuw loden zetsel wordt gegoten 

Tolbert Lanston

Einde 19e eeuw

Monotype: Matrijzenraam

Houtgravure

Eind 18e eeuw

Heliogravure (helios: zon)

Metalenplaat bedekt met bitumen. Bitumen wordt hard door licht en krijgt daardoor afbeelding. Voorloper van fotografie.

Joseph Nicéphore Niépce 

Begin 19e eeuw

Heliogravure met camera obscura

Een tinnen plaat met een lichtgevoelige emulsie om een beeld te maken vanuit zijn raam 

Toont experimenten aan Louis Jacques Daguerre (daguerreotypie)

Niépce

Begin 19e eeuw 

Daguerreotypie (verbeterde procédé heliogravure)

Gepolijste koperplaat met een laagje zilver erop, dat gevoelig wordt gemaakt met jodiumdampen. Het ontwikkelen gebeurt met kwikdampen. Positief, maar gespiegeld beeld

Louis Jacques Daguerre 

Begin 19e eeuw

Houtgravure van foto voor massale reproductie

Eind 19e eeuw

Clichés

Afbeeldingen rasteren om geschikt te maken voor boekdruk (hoogdruk) en offset (vlakdruk= fotolitho’s)

2 soorten:

1. lijnclichés (louter zuiver zwart/wit-figuren)

2. rasterclichés (met tonen of nuances) 

Eind 19e eeuw

London street scene

John Parry

Begin 19e eeuw

1. X-hoogte

2. Kapitaalhoogte

3. Stokhoogte

4. Schreef

5. Topschreef

6. Staart

7. Stok

8. Basislijn

9. Breedte van het teken

10. Glyph (teken)

11. Oog

12. Contrast (tussen dun en dik)

Kapitalen van 12 pica hoog (50 mm), speciaal ontworpen door Thomas Cotterell voor affiches. Cotterell was een vroegere leerling van William Caslon, de ‘grootvader’ van deze typografische revolutie van grote letters. 

Eind 18e eeuw

Fat Face

Robert Thorne

Specifiek voor affiches. Thorne was een leerling van Cotterell en zijn opvolger. 

De dikte van de stokken bedraagt meer dan ⅖ van de hoogte ervan

Begin 19e eeuw

Egyptienne

William Caslon

Sans serif (schreefloos): een ‘nieuw’ lettertype uit de negentiende eeuw. Het was gebaseerd op heel vroege Romeinse letters (uit Rome), die nog geen schreven hadden. De nieuwe naam is bedacht door Caslon. (Deze specifieke variant van Caslon werd voor zover bekend niet gebruikt.) 

Begin 19e eeuw

Egyptienne (ook met slab serifs)

Lijndikte is (bijna) overal even breed.

Vincent Figgins

(Figgins was een leerling van Joseph Jackson, zelf een leerling van William Caslon.) 

Begin 19e eeuw

Egyptienne met slab serif

Vincent Figgins

Begin 19e eeuw

Nieuwe ontwerpen van Egyptienne

Steeds meer gebruikt door drukkers

Vincent Figgins

1850

Tuscan style (Toscaans)

met verlengde en gekrulde schreven.

Vincent Figgins

Begin 19e eeuw

Tuscan style (Toscaans)

Ook deze letter heeft een Romeinse oorsprong. Het model is te vinden in catacomben in het Rome van de 4e eeuw N.C. 

Vincent Figgins

Begin 19e eeuw

Italian style (Italiaanse stijl)

De balans tussen dun en dik wordt omgekeerd, de nadruk ligt op de horizontale delen. Voor het eerst in Frankrijk gebruikt. Variant van Caslon en Livermore 

Vincent Figgins

Begin 19e eeuw

Wood type of houten letters voor affiches

Loterij-affiche

Begin 19e eeuw

Wood type affiche

korte woorden worden extra groot gezet, lange woorden kleiner om telkens de maximale breedte van de poster te benutten. Hoofdletters worden vaak nog eens extra vet gezet. Verschillende lettertypes worden gecombineerd bij gebrek aan een voldoende voorraad aan letters. 

Eind 19e eeuw

Talbot, The pencil of nature

Eclectische combinatie van gotische letters, barokke plantenmotieven en Keltische bandvlechtmotieven in een strak symmetrisch keurslijf 

Rond 1850

The grammar of ornament

Een catalogus van motieven en decoratie uit oost en west, inclusief van ‘wilde’ stammen en vormen uit de natuur. Jones’ boeken werden rond het midden van de 19de eeuw erg invloedrijk. 

Owen Jones

Rond 1850

Five celebrated clowns attached to Sands, Nathan Co.’s Circus

poster met gecombineerde houtblokken in hoogdruk (gekleurde houtdruk, geen chromolithografie)

Joseph Morse

Eind 19e eeuw 

Morris Pére et Fils & Emile Levy (lith.), Circe d’hiver

Vernieuwende combinaties van klassieke affiches gedrukt in hoogdruk met houten letters en opgekleefde chromolithografie 

Eind 19e eeuw

Harper’s illuminated and new pictorial Bible

Deze Bijbel was verlucht met 1600 houtgravures en gedrukt op speciaal ontworpen persen.

Tweekleurendruk

Begin 19e eeuw

Opkomst van vernieuwende kinderboeken of toy books, met een esthetiek die beïnvloed is door Japanse prenten. Cranes boeken zijn puur voor het plezier en niet moraliserend of belerend. 

Eind 19e eeuw

Under the window

Kate Greenaway

Vernieuwende, luchtige lay-out en kenmerkende kinderkleren. Greenaways boeken vol zoete en sentimentele verhalen kenden veel succes. 

Eind 19e eeuw

Recueil ou Alphabet de lettres initiales historiques [...]

Jean Midolle

1846.  

lithografie op geëmailleerd papier

Josse Sacré

jaren 1840 

lithografie op geëmailleerd papier

Keym

na 1845

Strijd tussen de gravure en de lithografie 

Nicolas-Toussaint Charlet (rond 1800) 

• Frans schilder en graveur 

• Introduceerde veel collega’s in de lithografie, onder andere Charles Philipon (1800–1861) 

• Maakte invloedrijke politieke karikaturen

Hah! Quel plaisir... d’être soldat (Haha! Wat een genoegen... om soldaat te zijn)

Lithografie van Nicolas-Toussaint Charlet

Rond 1800

Mes chers enfants, je vous porte tous dans mon coeur (Lieve kinderen, ik draag jullie allemaal in mijn hart.)

lithografie van Nicolas-Toussaint Charlet

Rond 1800

French liberty, British slavery

Karikatuur. Handgekleurde ets.

James Gillray

Rond 1800

Le gouvernement anglais

Karikatuur. Handgekleurde ets.

Jacques-Louis David

Rond 1800

Misère, hypocrisie, convoitise (Ellende, hypocrisie, hebzucht)

Handgekleurde litho

Grandville

Rond 1800

Le départ de Calicot pour le combat des montagnes (Calicot's vertrek naar de bergslag)

litho

Gewapend met attributen om gordijnen op te hangen denkt hij een soldaat in uniform te zijn: speldekussens als ‘epauletten’, met een pluim als ‘zwaard’, een gordijnhaak als ‘lans’, en een hoed van een rol gordijnstof. 

1800

M. Mahieu. D’aplomb...! et solide au poste tonnerre de D...!

litho

Mahieu staat voor Elckerlijc, die blind is voor zijn (fysieke) beperkingen en zo in allerlei onverkwikkelijke situaties terechtkomt 

Charles-Joseph Traviès

Rond 1800

Le replâtrage (Het pleisterwerk)

Charles Philipon

Rond 1800

Philipons verdediging op het proces van 14 november 1831: ‘alles lijkt op de koning, daarvoor kan de karikaturist niet verantwoordelijk worden gesteld.’ 

De transformatie van de koning in een peer, demonstratie op het proces, gepubliceerd in La Caricature

Charles Philipon

Rond 1800

La poire est devenue populaire (De peer is populair geworden)

Handgekleurde lithografie

Charles-Joseph Traviès

1800

La revanche, ou les Français au Missouri (Wraak, of de Fransen in Missouri)

Grandville

in La Silhouette

1800

Bien heureux ceux qui ont faim et soif, parce qu’ils seront rassasiés (Zalig zijn zij die hongeren en dorsten, want zij zullen verzadigd worden.)

Honoré Daumier

in La Silhouette 

1800

La Caricature

met de karikature van Grandville

1800

La Caricature, Les ombres portées (de schaduwen die geworpen worden)

met de hand ingekleurd exemplaar 

Grandville

1800

Dr. Syntax sketching the lake 

getekend en geëtst door Thomas Rowlandson

Dr. Syntax tumbling into the water

Thomas Rowlandson

J.-H. Bernardin de Saint-Pierre, Paul et Virginie

Typografische titelpagina. Titel in Didot-lettertype, meegedrukte houtgravure, ontwerp van Tony Johannot, uitvoering door Brévière 

1800

Portret van de auteur: staalgravure, apart gedrukt, opgekleefd 

Illustratie tegenover p. 54: houtgravure, apart gedrukt, opgekleefd 

Meegedrukte houtgravures in de tekst, p. 242–243 

Overzicht van de illustratoren, appendix van 12 blz. 

Voyage où il vous plaira (Reis waar je maar wilt)

In dit grensverleggende boek onderbreekt Johannot het verhaal door volle tekstplaten die het verhaal als het ware visueel overnemen 

Tony Johannot 

1800, Paris

Houtgravures van een volle pagina

Tony Johannot

1800

Un autre monde

Grandville ‘denkt’ in dit iconische, geïllustreerde boek in beelden. Het is een surrealistisch boek, waarin droom en werkelijkheid door elkaar lopen. In dit boek vermengt Grandville fantasie met satire.

Grandville

1800, Paris

De inspirerende fantasiewereld van Grandville… 

Reclame voor kledingzaak

Gedetailleerd, gelaagd, architecturaal opgebouwd 

Wilhelm Heuer

1900, Hamburg

Reclame voor likeur Gemonteerd op een karton

Neo-renaissancistisch, architecturaal en zeer gedetailleerd, beladen met symboliek, bedoeld om lang te blijven hangen (touwtje bovenaan) 

1900, Frankfurt

Reuzenaffiche

Permanente reuzenaffiche opgebouwd met houtsneden, bedoeld om aan te vullen met efemere informatie 

Edward Purcell

1900, New York

The moment of triumph

reclame voor landbouwwerktuigen

gebaseerd op het schilderij van Jean Louis Théodore Géricault, Le radeau de la Méduse, 

Schumacher & Ettlinger

1900, New York

Pears’ soap reclame

Het motief voor deze productaffiche is ontleend aan een populair kunstwerk, hier van de nog levende preraffaëliet Millais 

John Everett Millais

1900, Londen

Reclame voor Sunlight-zeep

Reactie van Sunlight. Dit soort affiches was bedoeld om binnen op te hangen. Ze waren niet tegen wisselende weersomstandigheden bestand. 

John White naar George Dunlop Leslie

1900, Londen

Tentoonstellingsaffiche

Affiche voor een tentoonstelling over ongevalpreventie

Neo-renaissance-affiche waarop tekst en beeld elk een eigen stuk innemen. Deze stijl werd door keizer Wilhelm I als nationale stijl gepropageerd. Ontwerpers signeren hun affiches. Op het moment dat de moderne Franse affiche naar Duitsland komt (1896), is deze stijl meteen verouderd. 

Emil Doepler der Jüngere

1900, Berlijn

Poster van Jules Chéret 

Chéret perfectioneerde de crachis-techniek (spat- of sproeitechniek) waardoor de kleurenlithografie sterk werd vereenvoudigd. Eerst werkte hij met de basis-kleuren rood, groen en zwart, vanaf 1888/1889 met de kleuren rood, geel en blauw. 

1900

Bal au Moulin Rouge

De oplichtende kleuren van Chéret waren volstrekt nieuw. Tekst en beeld worden sterker met elkaar verweven dan voorheen.

Maakt gebruik van de crachis-techniek (de spat- of sproeitechniek) 

Jules Chéret

1900, Parijs

Olympia

De zwevende en draaiende vrouwenfiguren kregen de bijnaam ‘Chérettes’ 

Jules Chéret

1900, Parijs

La Loïe Fuller

Loïe Fuller was een beroemde sluierdanseres die ook door Henri de Toulouse-Lautrec werd vereeuwigd.

Jules Chéret

1900, Parijs

La Goulue in de Moulin Rouge

Deze affiches leunen zeer sterk aan bij kunst, Henri de Toulouse-Lautrec maakte er slechts dertig. Zijn affiches breken met de regels van de académie. 

Henri de Toulouse-Lautrec

1900, Parijs

Aristide Bruant 

De zwarte kleur van de kleren van Aristide Bruant hoort volgens de regels niet. Het is de kleur van de Parijse waterdragers. De kunstenaar lapt de regels aan zijn laars. 

Henri de Toulouse-Lautrec

1900, Parijs

Affiche voor de Salon des Cent

De Tsjech Alfons Mucha kreeg zijn opleiding in München. Voor hij naar Parijs trok, werkte hij in Wenen. De naakte vrouw is een personificatie van de kunst: haar ogen zijn gesloten, naaktheid symboliseert de waarheid, haar schoonheid inspireert. Dit is een typische Jugendstil-affiche. 

Alfons Mucha

1900, Parijs

Affiches voor het Théâtre de la Renaissance Reeks van 7 affiches met Sarah Bernhard

L: Gismonda

R: La Dame aux Camélias

Alfons Mucha

1900, Parijs

Affiches voor het Théâtre de la Renaissance met Sarah Bernhard

L: Medée

R: Hamlet

Mucha werkte voor zijn geïdealiseerde vrouwen met foto’s van modellen die hij dan het gezicht van Sarah Bernhard gaf 

Alfons Mucha

1900, Parijs

(minder diepgaand behandeld)

Sarah Bernhardt als Jeanne d’Arc

De Zwitser Grasset trok in 1871 naar Parijs, waar hij in de toegepaste kunstindustrie ging werken. Zijn grafisch werk is sterk door de middeleeuwen beïnvloed, zoals die door Eugène Violet-le-Duc werden gezien. Hij werkt met sterk omlijnde, klare kleurvlakken 

Eugène Grasset

1900, Parijs

(minder diepgaand behandeld)

Affiche voor de tentoonstelling van het Salon des Cent

Dit werk is beïnvloed door het symbolisme. Grasset was ook glaskunstenaar, wat in zijn grafisch werk in het gebruik van kleurvlakken en zwarte omlijning terugkomt. Tekst en beeld staan apart. 

Eugène Grasset

1900, Parijs

De grote golf

Vanaf het opengaan van Japan voor de Westerse wereld in 1854 ontdekte men de Japanse grafiek. Vanaf de jaren 1872 ontstaat zo het Japonisme, dat sterk beïnvloed wordt door onder andere de Japanse houtsnijkunst van Katsushika Hokusai (1760–1849) en vele anderen. 

Katsushika Hokusai

(minder diepgaand behandeld)

Lait pur stérilisé

Steinlen groeide op in Lausanne en werkte in Mühlhausen en nadien als illustrator in Parijs. Hij was sociaal geëngageerd en tekende politieke karikaturen. Zowel zijn dochter als zijn katten deden dienst als vaste modellen. 

Alexandre Théophile Steinlen

1900, Parijs

(minder diep behandeld)

Tournée du Chat Noir 

Alexandre Théophile Steinlen

1900