Module 1: geletterdheid

Geletterdheid is een normatief concept

Het wordt in de samenleving als wenselijk/essentieel gezien => maar wie bepaalt wat ‘de norm’ is?

Mythe van geletterdheid

Het idee dat (culturele) geletterdheid automatisch leidt tot vooruitgang

• Bv. video waarin hangjongeren weggejaagd worden door klassieke muziek

  • Binair idee: deze kunst is geschikt voor dat soort persoon

    • Idee dat jongeren niet luisteren naar klassieke muziek, maar alle andere mensen wel en dat deze mensen dan ‘deftig’ zijn

  • Kunst en cultuur als instrumentalisatiemiddel

Idee dat geletterdheid alles zou moeten oplossen en als je zelf niet geletterd bent is het jouw verantwoordelijkheid dat je niet slaagt in het leven, jij moet meer moeite doen

Cultuur is een buzzword/modewoord geworden

Woorden zoals ‘ras’ en ‘klasse’ worden vervangen door concepten als ‘cultuur’

• Racisme wordt vertaald in termen van cultuurverschillen

• Heel wat conflicten worden daardoor gezien als culturele kwesties

Culturalisme = verschillende problemen worden benaderd op basis van culturele perspectieven benaderd (zie hierboven)

Paradox rond cultuur

Cultuur staat hoog op de agenda volgens politici, maar op hetzelfde moment verkeert het in een crisis (bv. geklaag dat jongeren niet meer willen lezen)

Cultuur en kunst in crisis

Vandaag de dag klaagcultuur over het gebrek aan culturele kennis in de samenleving/bij jongeren

Humanisme wordt haast gezien als een soort religie/cultuur is een belangrijke bron van zingeving geworden: “met de taal ontstaat de mens, met het verdwijnen van de taal zou ook de mens verdwijnen” => doemdenkers hebben het idee dat humanisme zal vergaan als boeken verdwijnen

Cultuurcritici klagen over drie dingen

• Het verdwijnen van een bildungsideaal in deze maatschappij

• Het vervagen van normen en waarden

• Het verdwijnen van een gedeelde kennis

Het verdwijnen van een bildunsideaal in deze maatschappij

Bildung = het proces waarbij een individu zichzelf ontwikkelt op cultureel, moreel en intellectueel vlak om zo een geïnformeerde en betrokken burger te zijn

• Meer dan vakinhoudelijke kennis: gaat ook over je persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling, kritisch kunnen denken…

• Kan alleen bereikt worden door lang te studeren aan een hoge opleiding

Het vervagen van normen en waarden

Idee dat gedeelde culturele geletterdheid aan de basis ligt van die normen en waarden

Het verdwijnen van gedeelde kennis + back-to-basicsbeweging

Vlaamse canon om die gedeelde kennis te herstellen

Back-to-basicsbeweging (1987 in VS): het idee dat vroeger alles beter was en dat we terug moeten naar dit ideaal verleden – drie pijlers:

• Traditionele gezin

• Christelijke godsdienst

• Eigen natie - gemeenschapsidee

<=> Lezen is een relatief recent verschijnsel (18^de eeuw)

<=> Lezen heeft de Tweede Wereldoorlog niet kunnen voorkomen (Steiner)

Vraag is dus of de leescultuur een waarde bevat die we moeten behouden

Profeten van de nieuwe cultuur of hype

Angst voor het posthumanisme: de humanistische cultuur zal vervangen worden door cybercultuur en mensen zullen vervangen worden door de cyborg

• Voor sommige mensen is dit bevrijdend, voor andere mensen is dit een crisis

We worstelen als samenleving toch met de snelle vooruitgang/digitalisering

• Bv. we lezen op een Ipad, maar we doen alsof het een boek is en je de pagina’s kan omslaan

• Bv. we keren terug naar de typemachine, vinyl, cassettebandjes…

Ultieme vraag: bevat de literatuur een essentiële waarde die we moeten blijven verdedigen?

Literatuuronderwijs zorgt de dag van vandaag nog altijd voor een debat

Bv. Ouders straffen als ze niet genoeg moeite doen om het Nederlands te leren door toelages af te nemen, punten aftrekken op taalfouten bij andere vakken…

Er moet een hoger niveau komen in het Nederlands, maar is bestraffen de juiste manier?

• En hoe gaan ze meten of dit werkt?

Korte geschiedenis van de literatuur

Boekdrukkunst heeft gezorgd voor een standaardtaal => gevoel van één natie door gedeelde taal

• Gaat vaak over enkelvoudige culturele geletterdheid (bv. literaire canon)

• <=> Meervoudige geletterdheid (= multiliteracies) => verschillende vormen van geletterdheid die gerelateerd zijn aan diverse media (bv. boeken zijn ook een medium, dragers van info)

  • Vroeger: boeken in bib, beelden in musea en muziek in concertzaal

  • Ons onderwijs is sterk gebaseerd op de vaardigheid om te kunnen lezen en schrijven en als je dan kan lezen, om de ‘goede’ literatuur te lezen

  • Het debat over lezen is niet neutraal, maar heeft ook te maken met de maatschappij en de politiek (o.a. nationalisme)

Paradox van de globalisering

Je kan met heel de wereld in contact komen door digitalisering en globalisering, maar toch is nationalisme in opmars

• Globalisering zorgt voor onzekerheid

Verbeelde gemeenschappen/imagined communities – Benedict Anderson

We verbeelden ons dat we tot een bepaalde gemeenschap behoren via talen, symbolen en verhalen

• De gemeenschap is niet ingebeeld, maar inwoners van een natie moeten zich met elkaar identificeren, zonder elkaar echt te ‘kennen’ (gemeenschapsgevoel is wel ingebeeld via o.a. de taal, verhalen, symbolen…)

  • Meer dan de helft van de Torhoutenaren ga je nooit ontmoeten, toch identificeer je jezelf als deel van die groep

  • Grenzen tussen landen zijn in principe ook ingebeeld, gewoon lijnen op een kaart

• Gemeenschap = de ‘natuurlijke’ omgeving waarin je geboren wordt, niet enkel een verzameling van abstracte wetten en beleidsorganen

• Betekenis geven aan de toevalligheid dat iemand geboren wordt en zo connectie maken met een gemeenschap

Maar is de natie geen geconstrueerd idee? De realiteit evolueert naar meervoudigheid

Scholen als belangrijke plek voor natievorming

Expliciete verbeelding: bv. de Belgische vlag, volksliederen, geschiedenis leren

Banale verbeelding: bv. het dagelijkse ‘Vlaamse’ leven wordt aangeleerd

Bv. Canon van Vlaanderen

Virtual community

Identiteiten die gevormd worden buiten de fysieke grenzen van een natie (door globalisering, digitalisering, multiculturele evoluties…)

Spanningsvelden binnen literatuuronderwijs vandaag

• Cultureel erfgoed / kennisoverdracht

  • Idee dat auteur betekenissen steekt in teksten die enkel achterhaald kunnen worden door vaardige lezers

  • Idee dat literaire kennis enorm belangrijk is

• Persoonlijke respons / leesmotivatie

  • Waarom zouden mensen nog gemotiveerd moeten zijn om te lezen?

• Cultuurkritiek / dialoog en discussie

  • Teksten zijn subjectieve constructies en mensen construeren zelf hun betekenis, hierdoor kan discussie ontstaan als ze een tegenstrijdige betekenis interpreteren

  • Bv. Taylor Swift

Deze drie spanningsvelden zijn met elkaar verbonden en kun je niet loskoppelen van elkaar

Bv. conflict tussen leerstofgericht (alles inzetten op kennis, maar ongemotiveerde lln) vs. leerlinggericht (zorgen dat leerlingen intrinsiek gemotiveerd zijn, maar minder diep ingaan op de kennis)

Twee uitersten in de betekenis van geletterdheid

1. De technische vaardigheid van lezen en schrijven

2. Het (kunnen) lezen van hoogstaande literatuur

Ongeletterdheid (binair verschil met geletterd) is een verschijnsel dat bestreden moet worden, want het heeft negatieve gevolgen op de arbeidsmarkt en op de democratie

Geletterdheid als ideologisch instrument om strijd tegen armoede tegen te gaan

Geletterdheid houdt de kloof tussen arm en rijk in stand

Eenzijdige visie van geletterdheid: derdewereldlanden zijn ongeletterd en moeten we dus helpen via educatie (maar er bestaat een meervoudige geletterdheid)

Literacy narratives

Verhalen die het verwerven van geletterdheid centraal zetten

• Bv. film Educating Rita die een ongeletterde vrouw karikaturaal neerzet <=> blanke, oude, witte man Frank die gestudeerd heeft en het haar zal leren

  • We zien in de film wel dat de man niet zo’n ideaal leven heeft (= mythe van geletterdheid)

Geletterdheid versus media (+ paradox)

• Vroeger van verhalen (oraal) naar schrift- en boekcultuur

• Daarna van boekcultuur naar audiovisuele media

• Nu van audiovisuele media naar digitalisering

Paradox: heel ons leven is in toenemende mate algoritmisch bepaald <=> eenduidige lijst met wat we zouden moeten kennen (Vlaamse canon)

The New London Group (1996): A pedagogy of Multiliteracies: designing social futures

Manifest over de richting die ons onderwijs moet volgen om aan te sluiten bij de maatschappelijke ontwikkelingen (globalisering, digitalisering, mediatisering)

In het manifest proberen ze de samenleving te begrijpen en tegemoet te komen aan de veranderingen (ipv bv. te zeggen ‘dit is geletterdheid en zo moet je ermee om’)

<=> Back-to-basics beweging dat terug wil naar enkelvoudige boekengeletterdheid

Meervoudige geletterdheid is ook begrijpen hoe media invloed heeft op de cultuur die gedeeld wordt (bv. veel soorten media

Maatschappelijke ontwikkelingen

• Globalisering: veelheid van talen, teksten, verhalen…

• Digitalisering: veelheid aan soorten media

• Mediatisering: cultuur is een onderdeel geworden van ons alledaagse leven via ‘lifestyles, subculturen’…

Rode draad: toenemend belang van meervoudigheid en de verschillen waarover moet worden onderhandeld => educatie moet jongeren in staat stellen om om te gaan met die ontwikkelingen en moet de jeugd multigeletterd maken

• Speelt zich af in drie terreinen van ons bestaan: werk, publiek en privéleven

• Meervoudige geletterdheid ook niet vastleggen in een definitie, want het verandert constant

Perspectieven op media

Massamedia zijn niet enkel dragers van informatie, maar produceren ook meningen over hoe wij naar de maatschappij kijken (bv. lifestyle, politieke stellingen…)

Mediaruimte is een pedagogische ruimte: plek waar visies op de samenleving worden gedeeld of misschien zelfs opgedrongen

Trump met ‘fake news’: oxymoron/tegenstelling

Nieuws zou toch altijd objectief moeten zijn

• Trump slaagde erin om elke bron van kennis in vraag te stellen

• Vroeger lag de bewijslast bij de persoon: ik moet bewijzen dat iets nep is

• Nu ligt de bewijslast bij de media: zij moeten bewijzen dat iets echt is

• Wat betekent dat voor de groepen waarmee wij samenwerken en hun wereldbeeld?

• Culturele geletterdheid is dus ook kritisch kunnen kijken naar de media die we gebruiken

Boeken versus media

Ideaalbeeld van boeken vroeger (back-to-basics) <=> nieuwe media

• Deel van het probleem zit al in het woordgebruik: precies alsof boeken geen media zijn

• ‘The medium is the message’ van Marshall McLuhan

  • Komt een boodschap hetzelfde over op een andere drager? Medium is niet neutraal

  • Bv. veel mensen vinden het moeilijk om hun mening nu te uiten op X, terwijl ze dat wel deden op Twitter

Nieuwe media zijn voortdurend in verandering

Scheppen democratie: platformen om je mening te verkondigen

<=> Ondermijnen ook de democratie (bv. Elon Musk heeft totaal geen prioriteit om een democratische samenleving te realiseren)

Van broadcasting naar narrowcasting: media worden steeds minder gericht naar het grote publiek omdat ze kleine gemeenschappen willen verbeelden

Door algoritmes krijgt niet iedereen meer hetzelfde nieuws maar is het veel individueler geworden (=narrowcasting), iedereen kijkt individueel

Openbare omroep speelt belangrijke rol in hoe we cultuur delen en culturele participatie bevorderen

Bv. fragment waarbij alles heel sik en langzaam ging <=> programma dat veel sneller ging en met breed programma, meerdere topics in één aflevering

Vandaag de dag toch weer de zoektocht naar vertraging, het tegengewicht van de snelle, dynamische cultuur

Centrale vraag binnen cultuur en onderwijsbeleid: is cultuur een prioriteit?

Vroeger: zoveel mogelijk mensen laten deelnemen aan de hoge cultuur (gedeelde kennis/bildungsideaal)

Nu: verschillende culturen uitwisselen tussen verschillende groepen in de samenleving

Wisselwerking: politiek discussieert heel vaak over cultuur, maar cultuur kan soms ook weerstand bieden tegen politiek

Cultuurbeleid werkt top-down

Beleid beslist waaraan geld gegeven wordt

Boeken kopen, naar de film gaan… kost geld => deelnemen aan cultuur is ook economisch bepaald, maar is cultuur ook prioriteit genoeg dat de regering er geld aan uitgeeft?

Aandachtseconomie

Idee dat de menselijke aandacht een schaars goed is

Cultuurbeleving is ontploft en dat zorgt voor een schuldgevoel bij de deelnemer => ik moet nog meer boeken lezen, concerten bezoeken…

• Ga je naar de film, dan mis je het theater, lees je boeken, dan volg je het ballet niet…

• In onze economie zijn er geen materiële tekorten, maar wel een tekort aan aandacht en zingeving => mensen gaan daar naar op zoek, maar die zingeving vinden ze in consumeren

  • Bv. kunst en cultuur zijn in de ban van kijkcijfers, bezoekersaantallen… => kwantiteit boven kwaliteit

Perspectieven op leesbevordering

Zelfde centrale vraag: is lezen een prioriteit? Waarom zouden we lezen?

Steeds meer nadruk op kwantiteit (hoeveel uur lezen) ipv kwaliteit (wat lees je)

Lize Spit geeft boeken weg om financiële drempel te verlagen, maar is dat dan de oplossing?

• Redelijk paternalistische manier om met armoede om te gaan (focus op markt)

• Is Lize Spit dan de beste auteur om te lezen?

Organisatie ‘Iedereen leest’

Sterk beïnvloed door het beleid want ze krijgen geld van hen

Beleid wil inzetten op het Nederlands, maar organisatie wil ook inzetten op meertaligheid

Achteruitgang van cultuur en achteruitgang van lezen

Niet zeker of er een correlatie is want we kunnen verleden niet vergelijken met heden (toen was er nog niet zoveel concurrentie in aandacht)

• Heden: mediatisering van lezen via o.a. Booktok => vaak boeken met een politieke dimensie, LGBTQIA+, Booktok plekje in de boekenwinkels… (focus op media en instituties)

• Focus op consument: organiseren van leesplekken, inspraak geven via publieksprijzen, leesgroepen met eventueel een professional die erbij zit…

Doel van Vlaamse canon

Vlaamse identiteit complexloos kunnen beleven

Medicijn van Vlaamse canon

Een lijst met Vlaamse cultuur en geschiedenis

• Nadenken in probleem-oplossing en niet wat er achter ligt: waarom kent de jeugd de Vlaamse canon niet meer en is dat wel een prioriteit?

• Instrumentele manier van werken

Programma ‘Het verhaal van Vlaanderen’ is hierop gebaseerd en had grootste bereik => gebeurt de educatie dan via boeken of via andere media?

Patiënten van Vlaamse canon

Migranten en jongeren

• Gaat ervan uit dat alle andere groepen die canon niet nodig hebben en wel deel uitmaken van de Vlaamse gemeenschap

Vlaamse canon werd samengesteld door een onafhankelijke commissie van wetenschappers

Is wat in zo’n Canon moet komen wel wetenschappelijk te bepalen? De geschiedenis is toch veel complexer dan wat nu op de lijst staat volgens sommige historici