H4 Begrippenlijst Thema 5 Regeling

normwaarde

bepaalde waarde van een factor in een organisme die moet worden gehandhaafd

dynamisch evenwicht

bepaalde factoren in een organisme schommelen rondom een bepaald evenwicht (de normwaarde)

regelkring

bestaat uit een sensor, een controlecentrum en een effector en zorgt voor het handhaven van een bepaalde normwaarde in een organisme

homeostase

het in stand houden van een dynamisch evenwicht in het inwendige milieu van organismen

negatieve terugkoppeling

(negatieve feedback)

regelkring waarin een toename van het resultaat een remming van het proces veroorzaakt

positieve terugkoppeling

(positieve feedback)

regelkring waarin een toename van het resultaat het proces versterkt

uitwendig milieu

omgeving van een organisme

inwendig milieu

wordt gevormd door het bloed en de weefselvloeistof van een organisme

signaalmoleculen

(signaalstoffen)

stoffen (bijvoorbeeld hormonen en neurotransmitters) die communicatie tussen cellen in een organisme mogelijk maken

receptoren

eiwitten in het celmembraan, het cytoplasma of de celkern, waaraan een specifiek molecuul kan binden

doelwitcellen

cellen die receptoren bezitten waaraan bepaalde signaalmoleculen kunnen binden

hormonen

signaalmoleculen die door hormoonklieren worden afgegeven

endocriene klieren

klieren die hun product afgeven aan het bloed dat door de klier stroomt

exocriene klieren

klieren die hun product afgeven via een afvoerbuis

hormoonconcentratie

de concentratie van een hormoon in het bloed

hormoonstelsel

alle hormoonklieren in het lichaam

hypofyse

hormoonklier in de hersenen die verschillende hormonen produceert waarvan sommige de werking van andere hormoonklieren beïnvloeden

Hypothalamus

gedeelte van de hersenen dat net boven de hypofyse ligt en de verbinding is tussen het zenuwstelsel en het hormoonstelsel

doelwitorgaan

(hormoonstelsel)

orgaan waarvan de cellen receptoren bezitten waaraan bepaalde signaalmoleculen kunnen binden

groeihormoon (GH)

hormoon dat de groei en ontwikkeling regelt

oxytocine

hormoon dat het ontstaan van weeën aan het einde van de zwangerschap en tijdens de geboorte stimuleert, dat bij het zogen zorgt voor de melksecretie uit de melkklieren in de borsten en dat verantwoordelijk is voor het ontstaan van een band tussen moeder en kind en tussen partners

antidiuretisch hormoon (ADH)

hormoon dat de resorptie van water in de nieren regelt bij de vorming van urine

schildklier

hormoonklier die thyroxine produceert; ligt in de hals, voor het strottenhoofd, tegen de luchtpijp aan

schildklierhormoon

(thyroxine)

hormoon dat de stofwisseling beïnvloedt en de groei en ontwikkeling bij kinderen stimuleert

eilandjes van Langerhans

endocriene cellen in de alvleesklier die hormonen produceren die ervoor zorgen dat de glucoseconcentratie in het bloed min of meer constant blijft

insuline

hormoon uit de cellen van de eilandjes van Langerhans dat het transport van glucose door celmembranen versnelt en stimuleert dat glucose in lever en spieren wordt omgezet in glycogeen

glucagon

hormoon uit de cellen van de eilandjes van Langerhans dat stimuleert dat glycogeen in lever en spieren wordt omgezet in glucose

bloedsuikerspiegel

glucoseconcentratie in het bloed

glycogeen

suiker die vooral in lever en spieren wordt opgeslagen

epo (erytropoëtine)

hormoon dat de productie van rode bloedcellen in het rode beenmerg stimuleert

bijnier

‘kapje’ boven op de nieren; bestaat uit bijnierschors en bijniermerg

adrenaline

hormoon dat wordt geproduceerd door het bijniermerg en een snelle kortdurende werking heeft waardoor de verbranding wordt bevorderd en je snel kunt handelen in een situatie van stress

zenuwstelsel

stelsel dat je op grond van de bouw kunt indelen in het centrale zenuwstelsel en het perifere zenuwstelsel; op grond van de functie kun je het indelen in het animale en autonome (of vegetatieve) zenuwstelsel

centrale zenuwstelsel

bestaat uit de grote hersenen, de kleine hersenen, de hersentam en het ruggenmerg

perifere zenuwstelsel

bestaat uit de zenuwen die alle delen van het lichaam verbinden met het centrale zenuwstelsel

animaal zenuwstelsel

deel van het zenuwstelsel dat vooral de bewuste reacties en de houding en beweging van het lichaam regelt

autonoom zenuwstelsel

(vegetatief zenuwstelsel)

deel van het zenuwstelsel dat vooral de werking van inwendige organen regelt

prikkel

invloed uit het milieu op een organisme waardoor in zintuigcellen impulsen ontstaan

impulsen

soort elektrische signalen die zenuwcellen kunnen ontvangen, geleiden en doorgeven

receptoren

(zintuigcellen)

cellen die prikkels opvangen uit het milieu en omzetten in impulsen

conductoren

zenuwcellen die impulsen geleiden

effectoren

spieren die reageren op impulsen door samen te trekken of te ontspannen en klieren die reageren op impulsen door stoffen af te scheiden

zenuwcellen

(neuronen)

cellen die impulsen geleiden en neurotransmitters afgeven

neurotransmitters

signaalmoleculen die worden afgegeven door zenuwcellen

dendriet

uitloper van een zenuwcel die impulsen ontvangt en naar het cellichaam toe geleidt

axon

uitloper van een zenuwcel die impulsen van het cellichaam af geleidt

myelineschede

ligt om (veel) axonen heen; bestaat uit de cellen van Schwann

cellen van Schwann

cellen die de myelineschede vormen die veel axonen omgeeft

synaps

spleet tussen het uiteinde van een axon van een zenuwcel en een doelwitcel waar een impuls van de ene cel naar de andere cel wordt doorgegeven

gevoelszenuwcel

(sensorische zenuwcel)

zenuwcel die impulsen geleidt van zintuigcellen (receptoren) naar het centrale zenuwstelsel

schakelcel

zenuwcel die impulsen geleidt binnen het centrale zenuwstelsel

bewegingszenuwcel

(motorische zenuwcel)

zenuwcel die impulsen geleidt van het centrale zenuwstelsel naar spieren en klieren

zenuw

hierin liggen uitlopers van zenuwcellen bij elkaar

grote hersenen

deel van het centrale zenuwstelsel waar impulsen van zintuigen aankomen en worden vertaald in bewuste waarnemingen en waar nieuwe impulsen ontstaan

kleine hersenen

coördineren alle bewegingen van het lichaam

hersenschors

buitenste, grijze (sterk geplooide) gedeelte van de grote en de kleine hersenen

grijze stof

hierin bevinden zich de cellichamen van schakelzenuwcellen

merg

binnenste, witte gedeelte van de grote en kleine hersenen; binnenste grijze gedeelte van het ruggenmerg

witte stof

hierin liggen in de hersenen de uitlopers van schakelzenuwcellen

hersenstam

gedeelte tussen de grote hersenen en het ruggenmerg dat impulsen van de grote en kleine hersenen naar het ruggenmerg geleidt en omgekeerd

hersencentrum

plaats waar in de grote hersenen impulsen aankomen en worden verwerkt en waar impulsen kunnen ontstaan

gevoelscentrum

plaats in de grote hersenen waar impulsen van zintuigcellen aankomen en worden verwerkt

bewegingscentrum

plaats in de grote hersenen waar impulsen ontstaan voor bewegingen die je bewust wilt maken

centrum voor zien of gezichtscentrum

gevoelscentrum waarin impulsen afkomstig van je ogen aankomen en worden verwerkt zodat je kunt zien

ruggenmerg

ligt in het wervelkanaal en geleidt impulsen van zenuwen in de romp en ledematen naar de hersenen en omgekeerd

ruggenmergszenuwknopen

verdikkingen in de gevoelszenuwen vlak bij het ruggenmerg die worden gevormd door een opeenhoping van cellichamen van gevoelszenuwcellen

reflex

een vaste, snelle, onbewuste reactie op een bepaalde prikkel

reflexboog

weg die impulsen afleggen bij een reflex

reactiesnelheid

tijd die nodig is om op een gebeurtenis te reageren

orthosympatisch zenuwstelsel

deel van het autonome (of vegetatieve) zenuwstelsel dat organen zodanig beïnvloedt dat het lichaam activiteiten kan verrichten waar energie voor nodig is

parasympatisch zenuwstelsel

deel van het autonome (of vegetatieve) zenuwstelsel dat de organen zodanig beïnvloedt dat het lichaam in een toestand van rust en herstel kan komen

innerveren

alle organen in het lichaam zijn verbonden met zenuwen die de organen van impulsen kunnen voorzien

doelwitorgaan

(zenuwstelsel)

orgaan dat door een bepaald deel van het centrale zenuwstelsel wordt beïnvloed

dubbele innervatie

het doelwitorgaan wordt geïnnerveerd door een zenuw van het orthosympatische zenuwstelsel en een zenuw van het parasympatische zenuwstelsel

rustpotentiaal

de negatieve elektrische lading van –70 mV van het cytoplasma ten opzichte van de buitenkant van de zenuwcel bij alle zenuwcellen die geen impuls geleiden

ionenpomp

kan ionen tegen het concentratieverval in, de cel in of uit transporteren

natrium-kaliumpomp

ionenpomp in het celmembraan waarvan de transporteiwitten actief natriumionen de cel uit transporteren en kaliumionen de cel in transporteren met behulp van energie uit ATP

Na⁺-kanalen

ionkanalen in het celmembraan van een zenuwcel die Na⁺-ionen doorlaten

drempelwaarde

wanneer de elektrische lading van het cytoplasma in een zenuwcel afneemt tot ongeveer -50 mV en er een impuls ontstaat

actiefase

wanneer in een zenuwcel een impuls ontstaat doordat de binnenkant van het celmembraan van de zenuwcel door het transport van Na⁺-ionen de cel in een positieve lading krijgt van ongeveer +30 mV ten opzichte van de buitenkant

K⁺-kanalen

ionkanalen in het celmembraan van een zenuwcel die K⁺-ionen doorlaten

herstelfase

periode waarin een bepaald deel van het celmembraan niet of minder goed in staat is nieuwe impulsen te geleiden doordat de normale ionenverdeling nog niet is hersteld

alles-of-nietsprincipe

bij een heel zwakke prikkel kan een zenuwcel het verschil in elektrische lading van het celmembraan handhaven doordat er te weinig Na⁺-kanalen openen waardoor er onvoldoende Na⁺-ionen naar binnen kunnen stromen en de drempel van -50 mV niet wordt gehaald

prikkeldrempel

kleinste sterkte van een prikkel die een impuls veroorzaakt

impulssterkte

grootte van de verandering die optreedt in de elektrische lading van het celmembraan van een zenuwcel

impulsfrequentie

het aantal impulsen dat per tijdseenheid (per seconde) door een zenuwcel wordt geleid

sprongsgewijze impulsgeleiding

impuls ‘springt’ van insnoering naar insnoering bij een uitloper met een myelineschede doordat alleen bij de insnoeringen ionentransport plaatsvindt

impulsoverdracht

wanneer een impuls van de ene cel naar de andere cel wordt doorgegeven