młoda polska

miłość (motyw)

• pożądanie i popęd, np. Antek i Jagna w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta;

• piękno aktu erotycznego, np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lubię, kiedy kobieta;

• więź łącząca ludzi, np. Tomasz Judym i Joasia Podborska w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego.

szatan

• Postać w literaturze młodopolskiej nabiera cech dekadenta – jest pogrążony w smutku, bierny, bezsilny, niekiedy przerażony tym, co robi.

• Przykład: Leopold Staff, Deszcz jesienny.

natura (motyw)

• fascynacja pięknem, majestatem i tajemnicą natury, np. Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach;

• natura jako siła przyjazna człowiekowi i kierująca jego życiem, np. Władysław Stanisław Reymont, Chłopi.

miasto (motyw)

• Jest ukazywane jako bezduszny moloch, w którym egzystencja jest naznaczona biedą i cierpieniem – konsekwencjami rozwoju cywilizacji.

• Krytyka spada też na mieszkańców miasta – mieszczanie są ukazywani jako zacofani hipokryci; ośmieszano ich mentalność i moralność.

• Przykład: Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni.

erotyk

• Gatunek należący do liryki.

• Obejmuje utwory o tematyce miłosnej (często jest mowa o fizycznych aspektach miłości).

• Przykład: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lubię, kiedy kobieta.

sonet

• Gatunek liryczny obejmujący utwory o ściśle określonej budowie.

• Sonet istnieje w dwóch odmianach:

  • włoskiej (złożonej z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych);

  • francuskiej (składającej się z trzech czterowersowych strof i strofy dwuwersowej).

• Przykład: Jan Kasprowicz, Z chałupy (cykl).

hymn

• Gatunek liryczny wywodzący się z antyku.

• Obejmuje utwory utrzymane w uroczystym, podniosłym tonie, wysławiające bohatera, bóstwo, ideę, naród lub instytucję.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Dies Irae.

powieść

• Jeden z podstawowych gatunków epickich.

• Obejmuje utwory zawierające fabułę, która jest opowiadana przez narratora.

• Wyróżnia się wiele odmian powieści, np. realistyczną, psychologiczną, historyczną.

• Przykład: Władysław Stanisław Reymont, Chłopi.

franciszkanizm

• Postawa wzorowana na postaci św. Franciszka z Asyżu, która odwoływała się do takich wartości jak pokora, ubóstwo, miłość do przyrody, radość życia.

• Terminem tym określa się również ruch literacki z końca XIX i początku XX w. nawiązujący do tych ideałów.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Księga ubogich.

dialektyzacja (stylizacja gwarowa)

• Rodzaj stylizacji, który polega na naśladowaniu języka ludności wiejskiej.

• Przykład: Władysława Stanisława Reymont, Chłopi.

filozofia Fryderyka Nietzschego

• Życie jest najwyższą wartością.

• Aby zrealizować tę wartość, należy kierować się nową etyką – moralnością ludzi silnych, posiadających wolę mocy.

• Tradycyjna moralność (chrześcijańska) ogranicza życie, gdy propaguje szkodliwe dla życia wartości jak miłosierdzie, pokora, litość.

• Ideałem jest nadczłowiek – jednostka kierująca się wolą mocy.

filozofia Arthura Schopenhauera

• U podstaw całej rzeczywistości leży wola: irracjonalny, ślepy popęd.

• Wola nigdy nie może być zaspokojona, a to prowadzi do cierpienia.

• Ból istnienia można złagodzić przez wyzbycie się pragnień (nirwana), współczucie dla innych cierpiących lub kontemplację piękna w sztuce.

filozofia Henriego Bergsona

• Całą rzeczywistość przenika siła witalna (élan vital).

• Jedynym narzędziem umożliwiającym uchwycenie istoty rzeczywistości jest intuicja.

dramat symboliczny

• Rodzaj dramatu, w którym rzeczywistość przedstawiona nie ma znaczenia dosłownego, a jest jedynie symbolem przekazującym ukryte znaczenia.

• Przykład: Stanisław Wyspiański, Wesele.

cechy literatury Młodej Polski

• Występowanie, szczególnie w poezji, nastrojów dekadenckich i pesymistycznych.

• W początkowym okresie realizacja hasła sztuka dla sztuki.

• Obecność w utworach elementów impresjonizmu, ekspresjonizmu, symbolizmu.

• Nawiązywanie do artystycznego i ideowego dziedzictwa romantyzmu.

• Dominacja liryki i dramatu.

• Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy.

• Tematy psychologiczno-obyczajowe, erotyczne.

dekadent (typ bohatera)

• Typ bohatera obecny w literaturze Młodej Polski.

• Postać ulegająca pesymistycznym nastrojom, bierna, pozbawiona motywacji do działania, przekonana o kryzysie cywilizacji.

• Ucieczki szuka w alkoholu, hedonizmie, erotyce.

• Przykład: bohater liryczny wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera Koniec wieku XIX.

artysta (typ bohatera)

• Typ bohatera obecny w literaturze Młodej Polski.

• Postać podkreślająca swoją wyjątkowość, poszukująca prawdziwych wartości, prowadząca nietypowy sposób życia, gardząca zwykłym, mieszczańskim życiem.

• Przykład: bohater liryczny wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera Evviva l’arte!

chłop (typ bohatera)

• Typ bohatera obecny w literaturze Młodej Polski.

• Jest przywiązany do ziemi, hołduje tradycji i kultywuje zwyczaje, religijny, żyje zgodnie z rytmem natury.

• Przykład: Maciej Boryna w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta.

śmierć (motyw)

• Motyw popularny w literaturze Młodej Polski.

• Wiąże się z silnymi w tej epoce tendencjami do pesymizmu.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (próchniejąca limba jest symbolem rozkładu, przemijania, a krzak symbolizuje kruchość życia).

wieś (motyw)

• Motyw popularny w literaturze Młodej Polski.

• Przestrzeń przedstawiana jako przeciwieństwo miasta.

• Miejsce przyjazne człowiekowi, ale wymagające ciężkiej pracy.

• Ostoja tradycji, obyczaju, ludowej moralności.

• Obraz wsi i życie jej mieszkańców zostały opisane w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta, a także w Weselu Stanisława Wyspiańskiego.

impresjonizm

• Kierunek artystyczny powstały w 2. poł. XIX w. we Francji.

• Według … sztuka miała oddawać ulotne wrażenia, doznania, których doświadcza człowiek obserwujący rzeczywistość.

• Przykład literacki: opisy przyrody w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta.

• Przykład w malarstwie: Claude Monet, Impresja, wschód słońca.

chłopomania

• Przesadne idealizowanie chłopów i ich życia na wsi.

• Tendencja do takiego postrzegania ludności wiejskiej była szczególnie widoczna w okresie Młodej Polski.

• Przykład: Pan Młody z Wesela Stanisława Wyspiańskiego.

postimpresjonizm

• Kierunek artystyczny powstały pod koniec XIX w.

• Postimpresjoniści przeciwstawili się niektórym zasadom impresjonizmu, np. naśladowaniu natury, ale kontynuowali poszukiwania kolorystyczne.

• Postimpresjonizm obejmował różnorodne zjawiska artystyczne.

• Przykład: malrstwo Vincenta van Gogha.

symbolizm

• Kierunek artystyczny powstały w 2. poł. XIX w.

• … uważali, że opisanie rzeczywistości w tradycyjny sposób jest niemożliwe, dlatego przekazywali istotne treści za pomocą symboli.

• Ich utwory są często wieloznaczne, oddziałują na wyobraźnię poprzez nastrój.

• Przykład: Leopold Staff, Deszcz jesienny, Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach.

ekspresjonizm

• Kierunek artystyczny rozwijający się od początku XX w.

• Charakteryzował się dążeniem do wyrażenia w dziele osobistych wizji i emocji artysty, na ogół za pomocą ostrych, dynamicznych środków.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Dies irae.

katastrofizm

• Nurt w sztuce wyrażający się w przekonaniu o nieuchronnym upadku cywilizacji, świata.

• W literaturze obecny w utworach pokazujących wizje zagłady świata i człowieka, niekiedy nawiązujących do Apokalipsy św. Jana.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Dies irae.

klasycyzm

• Nawiązywanie w literaturze, sztuce i architekturze do wzorców antycznych, pojawiające się w odrodzeniu (klasycyzm renesansowy) i powracające w późniejszych epokach.

• Przykład: Leopold Staff, Przedśpiew

synestezja

W literaturze stosowanie takich środków wyrazu, aby wywoływać wrażenia podobne do tych, które pochodzą z różnych zmysłów, np. słuchu, wzroku, smaku.

synteza sztuk

• Łączenie w jednym dziele środków wyrazu charakterystycznych dla różnych dziedzin sztuki.

• Przykładem jest twórczość Ryszarda Wagnera, który w swoich dramatach muzycznych wykorzystywał muzykę, literaturę, taniec i sztuki plastyczne.

• Przykład: Stanisław Wyspiański, Wesele.

psychizacja krajobrazu

• Zabieg literacki polegający na zobrazowaniu stanu psychicznego postaci lub podmiotu lirycznego za pomocą opisu przyrody.

• Służy do pokazania przeżyć wewnętrznych.

• Przykład: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych.

nazwa Młoda Polska

• Pod koniec XIX w. w kulturze europejskiej pojawiło się nowe pokolenie twórców, którzy odrzucili hasła filozofii pozytywnej.

• Zerwanie z tradycją i poszukiwanie nowych środków wyrazu spowodowało, że tę tendencję w kulturze nazwano modernizmem.

• W Polsce upowszechnił się termin Młoda Polska.

• Inne nazwy: la belle époque, neoromantyzm, dekadentyzm, fin de siècle.

ramy czasowe Młodej Polski

Młoda Polska była najkrótszym okresem w dziejach kultury polskiej: za jej początek przyjmuje się zazwyczaj rok 1890, koniec zaś przypada na rok 1918.

subiektywizm

• Pogląd głoszący, że poznanie zależy jedynie od podmiotu – jego myśli, wyobrażeń czy wrażeń.

• Młodopolscy artyści uważali, że głównym zadaniem sztuki jest ukazanie bogactwa przeżyć jednostki i jej … obrazu rzeczywistości.

dekadentyzm

• Ogół pesymistycznych nastrojów typowych dla końca XIX w., także niepokój i obawy przed nowym, nieznanym stuleciem; inaczej: fin de siècle (‘koniec wieku’).

• Pojęcie to oznacza także smutek, apatię, poczucie bezsensu istnienia.

sztuka dla sztuki

Hasło głoszone przez modernistycznych artystów, mówiące o tym, że sztuka nie powinna służyć celom utylitarnym, dydaktycznym, a jedynie dostarczać przeżyć estetycznych.

kobieta fatalna (femme fatale)

• Typ kobiety demonicznej, tajemniczej, a zarazem fascynującej, która przynosi mężczyźnie zgubę.

• Świadoma swoich atutów, wyrachowana.

• Przykład: Jagna w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta.

bohema (cyganeria)

• W modernizmie terminem tym określano grupy artystów, którzy zerwali z tradycyjnym stylem życia i funkcjonowali na marginesie społeczeństwa.

• Łączył ich sprzeciw wobec mieszczańskich norm moralnych i obyczajów.

• Prowokowali ekscesami obyczajowymi, skandalami i nietypowym zachowaniem.

filister

• Często stosowane przez młodopolskich artystów pogardliwie określenie mieszczanina, który jest pozbawiony ambicji, wrażliwości i zadowala go przeciętne życie.

• … jest też hipokrytą, który ukrywa swoje występki i grzechy.

• Przykład: tytułowa bohaterka w dramacie Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej.

naturalizm

• Kierunek w literaturze i sztuce w drugiej połowie XIX w.

• Jego przedstawiciele dążyli do ukazania rzeczywistości w sposób maksymalnie wierny, bez upiększeń, często z drastycznymi szczegółami, jak przemoc, brud, wyzysk.

• Przykład: Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony.

realizm

• W literaturze i w sztuce przedstawianie rzeczywistości zgodnie z powszechnie przyjętymi wyobrażeniami o świecie.

• Realizmem nazywa się też kierunek w literaturze i sztuce europejskiej poł. XIX w.

• Przykład: Władysław Stanisław Reymont, Chłopi.