800+ powodów, by pokochać PRI

Kto wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji?

William Stern, 1912

Kto prowadził badania nad dziedzicznością geniuszu i założył "Laboratorium Antropometryczne"?

Francis Galton

Kto opracował pierwszą skalę inteligiencji (dla dzieci) i jest autorem monografii L'etude experimentale de l'intelligence?

Alfred Binet

Kto wprowadził pojęcie czynnika ogólnego inteligencji (g) i teorię inteligencji ogólnej?

Charles Spearman

Kto wprowadził pojęcie testów umysłowych i opracował pierwsze narzędzia do pomiaru różnic indywidualnych w zakresie zdolności POZNAWCZYCH?

James Mckeen Cattell

Kto jest autorem 1. ujęcia wymiarowego w temperamencie?

Wilhelm Wundt, zaproponował on wymiar t. j. intensywność czy szybkość reakcji.

Jakie właściwości UN zaproponował Iwan Pawłow?

Siła Procesu Pobudzenia (SPP) - zd. komórek nerwowych do pracy i wytrzymywania długotrwałego pobudzenia.

Siła Procesu Hamowania (SPH) - zd. do wygaszania reakcji warunkowych i utrzymywania stanu hamowania.

Równowaga procesów nerwowych - relacja między SPP a SPH, określająca stabilność reakcji.

Ruchliwość Procesów nerwowych (RPN) - umiejętność szybkiego przechodzenia od pobudzenia do hamowania, reagowania na zmienne bodźce.

Jakie typy temperamentu wyszczególnił Pawłow na podstawie swoich właściwości UN?

1. Choleryk (silny), 2. Sangwinik (silny, ruchliwy), 3. Melancholik (słaby), 4. Flegmatyk (silny, zrównoważony, ale powolny).

Kto wskazał, że temperament może być rozumiany na wymiarze: od ZDROWIA psychicznego do stanów PATOLOGICZNYCH?

Hans Eysenck. Zasugerował też, że różnice te są ciągle, a nie skokowe i można umieścić na wymiarach: ekstrawersja-introwersja czy neurotyczność-stabilność emocjonalna.

Kto prowadził badania nad powiązaniem budowy ciała z temperamentem?

Ernst Kretschmer. Wyróżnił 3 sylwetki: pikniczną, atletyczną, leptosomatyczną (asteniczną).

Jak Allport zdefiniował osobowość?

Allport zdefiniował osobowość jako „dynamiczną organizację wewnątrz jednostki", obejmującą układy psychosomatyczne warunkujące indywidualny sposób dostosowania się do świata.

Co to są dyspozycje osobiste wg Allporta?

Dyspozycje osobiste odnoszą się do indywidualnych cech, które są unikalne dla danej jednostki (podejście idiograficzne)

• Opisują specyficzne wzorce zachowań, myśli i uczuć, charakterystyczne dla konkretnej osoby.

• Są bardziej złożone i subtelne niż dyspozycje wspólne.

W rozumieniu Allporta różnice między podejściami widoczne są zwłaszcza w sytuacji, gdy badamy u danej osoby tzw. dyspozycje centralne. Są to cechy kluczowe, najbardziej wyraziste, determinujące zachowanie w różnych sytuacjach. Ich intensywność i rola mogą być zupełnie odmienne niż to, co pokazują uśrednione wyniki dla całej populacji.

Co to są dyspozycje wspólne wg Allporta?

Dyspozycje wspólne odnoszą się do ogólnych cech, które są wspólne dla wielu ludzi w danej kulturze lub społeczeństwie.

• Są to wymiary, na których można porównywać ludzi między sobą.

Przykłady: inteligencja, ekstrawersja, ugodowość.

Możemy mierzyć te cechy za pomocą testów i porównywać wyniki różnych osób.

Podejście nomotetyczne koncentruje się na identyfikowaniu uniwersalnych praw rządzących ludzkim zachowaniem.

Co to jest podejście nometyczne, a co to idiograficzne?

✨ Podejście nomotetyczne kładzie nacisk na uogólnienia i poszukiwanie typowych wzorców wśród dużej grupy ludzi. Badacz stara się wyodrębnić cechy wspólne i opisać je ilościowo (np. dominacja, ekstrawersja, sumienność), aby można było porównywać różne osoby.

✨ Podejście idiograficzne skupia się na indywidualnym przypadku i niepowtarzalnym charakterze danej osoby, uwzględniając jej specyficzną konfigurację cech (tzw. dyspozycje osobiste). Każda jednostka stanowi tu unikatowy obiekt badań, a cechy mogą mieć inny sens w kontekście życia konkretnej osoby

Jaka jest istota Różnic Indywidualnych?

Różnice Indywidualne obejmują m.in. cechy temperamentu, inteligencji, zdolności, motywacji i zachowania społecznego. Pojawiają się też w sposobie doświadczania emocji czy radzenia sobie ze stresem

Jakie jest ogólne ujęcie cechy w literaturze psychologicznej?

W literaturze psychologicznej terminu „cecha" używa się w odniesieniu do względnie stałych różnic indywidualnych (np. „pilny", „towarzyski", „energiczny").

Czym jest czynnik?

Czynnik to wątek wynikający z analizy statystycznej (np. analiza czynnikowa), który skupia ze sobą korelujące cechy, będąc ogólniejszym konstruktem (jak ekstrawersja).

Jak różnicuje się cechy vs stany?

1. Cechy (traits) to względnie trwałe i powtarzalne tendencje w zachowaniu, emocjach i myśleniu (np. introwersja, towarzyskość).

2. Stany (states) to bardziej zmienne, krótkotrwałe doświadczenia (np. aktualna radość, niepokój, znużenie).

Czy cecha jest bezpośrednio obserwowalna?

Nie, traktuje się cechę jako "ukrytą dyspozycję przejawiająca się w zachowaniu", nie jest ona bezpośrednio obserwowalna.

Czym jest typ?

1. Typ w psychologii najczęściej oznacza zbiór cech wspólnych dla pewnej grupy ludzi (np. „typ ekstrawertyczny" czy „typ melancholiczny"), często odnoszony do ujęć historycznych (Hipokrates, Galen) lub wymiarowych (Eysenck, Strelau).

2. We współczesnej nauce typologie traktuje się ostrożnie, bo ludzie rzadko w pełni odpowiadają jednemu „czystemu" typowi - zwykle plasują się gdzieś między biegunami (np. pomiędzy introwersją a ekstrawersją).

Jakie są różnice między typami a cechami?

1. Typ ma charakter kategorii, w której grupuje się osoby o pewnych dominujących cechach. Jest to często podejście jakościowe (np. zaburzenia osobowości).

2. Cecha ma charakter wymiaru, na którym można ulokować jednostkę w sposób ilościowy (np. na skali od niskiej do wysokiej neurotyczności).

Kto jako pierwszy zadał pytanie nature or nurture? ?

Francis Galton. (>Czy predyspozycje (np. geniusz) zależą głównie od wrodzonych czynników dziedzicznych czy od wychowania (środowiska).)

Kto sformułował pogląd, że proporcje "100% dziedziczności" i "100% środowiska" w procesie rozwoju nie wykluczają się wzajemnie?

Donald Hebb (1955)

Jak wygląda klasyczna genetyka zachowania w badaniach bliźniąt?

Bliźnięta monozygotyczne (MZ) mają prawie 100% wspólnych genów, natomiast bliźnięta dizygotyczne (DZ) - średnio 50%.

Jacy badacze wprowadzili koncepcję psychologii ewolucyjnej?

Leda Cosmides i John Tooby (2003). Zgodnie z tym ujęciem, różnice indywidualne w naszym gatunku to wypadkowa zarówno wspólnych mechanizmów adaptacyjnych, jak i ich wewnątrzgatunkowej zmienności. Modułowy umysł: ludzki umysł nie jest jednolitym "procesorem", ale składa się z wielu wyspecjalizowanych modułów, które wyewoluowały w wyniku doboru naturalnego, aby radzić sobie z konkretnymi problemami adaptacyjnymi.

Czym jest polimorfizm?

Polimorfizm oznacza, że w populacji istnieje więcej niż jeden fenotyp (np. odmienny wariant cechy), przy czym każdy może być adaptacyjny w określonych warunkach środowiskowych.

Strategia alternatywna vs strategia mieszana

To przykłady sposobów, w jakie polimorfizm może utrzymywać się w populacji (wg Marty Gross, Satoshi Kanazawy i innych):

Strategia alternatywna - różne warianty cechy pozwalają na alternatywne strategie przetrwania czy reprodukcji (jedni są bardziej agresywni, drudzy bardziej ostrożni).

Strategia mieszana - dana jednostka może przełączać się między wariantami zachowania w zależności od sytuacji, jeśli w genach ma zaprogramowaną różnorodność reakcji.

Dobór krewniaczy, dobór partnerów i strategie reprodukcyjne

Dobór krewniaczy (kin selection) - promowanie genów przez pomaganie krewnym. Jeśli pewna cecha sprzyja wspieraniu potomstwa i krewnych, może się ona utrzymywać w populacji mimo kosztów osobistych (np. altruizm).

Dobór partnerów (sexual selection) - poszukiwanie cech korzystnych z punktu widzenia reprodukcyjnego (np. „atrakcyjna" osobowość, wysoka empatia). Może to powodować utrzymanie się w populacji różnorodnych wariantów cech, jeśli różni partnerzy preferują odmienne typy.

Kto wyróżnił koncepcję inteligencji A i B, gdzie A to potencjał biologiczny, a B to efekt jego rozwoju w środowisku?

Donald Hebb

Na czym polega w skrócie dwuczynnikowa teoria zdolności Spearmana?

Charles Spearman (1904) wprowadził rozróżnienie na:

1. Czynnik ogólny (g) - odpowiada za ogólną sprawność intelektualną, wspólną dla różnych zadań.

2. Czynniki specyficzne (s) - związane z konkretnymi zadaniami (np. arytmetycznymi, werbalnymi).

Uważał, że g jest realną i istotną własnością umysłu, warunkującą poziom inteligencji w szerokim zakresie zadań.

Na czym polegała teoria Joy P. Guilforda?

Joy P. Guilford (1950-1980) rozwinął teorię Structure of Intellect (SI), w której wyróżnił 3 wymiary:

1. Operacje (np. myślenie dywergencyjne, pamięć, ocenianie).

2. Treści (np. figuralne, symboliczne, semantyczne, behawioralne).

3. Wytwory (np. jednostki, relacje, systemy).

Na czym polegała teoria inteligencji płynnej i skrystalizowanej Cattella i Horna?

Raymond Cattell (1940-1960) rozwinął myśl Spearmana, dzieląc czynnik g na:

• Inteligencję płynną (Gf) - wrodzona, zależna od procesów neurofizjologicznych, przejawiająca się np. w rozwiązywaniu nowych problemów, szybkości myślenia, percepcji.

• Inteligencję skrystalizowaną (Gc) - zdobywana wraz z doświadczeniem i edukacją, zależna od wiedzy, słownictwa, umiejętności społecznych.

John Horn (1980, 1985) rozszerzył ten model, dodając więcej czynników (np. percepcja wzrokowa, słuchowa, pamięć krótkotrwała) i tworząc z nich wielopoziomową strukturę.

Na czym polegała trójwarstwowa struktura Carrolla (Warstwy III, II, I)?

John B. Carroll (1993) zaproponował model 3-warstwowy:

1. Warstwa III: czynnik g (najbardziej ogólny).

2. Warstwa II: grupy zdolności (inteligencja płynna, skrystalizowana, pamięć, percepcja wzrokowa, słuchowa, szybkość przetwarzania).

3. Warstwa I: konkretne, węższe umiejętności (np. rozumowanie słowne, rozumienie instrukcji, tempo pracy).

Ten hierarchiczny model uchodzi za jedno z najpełniejszych ujęć psychometrycznych.

Na czym polegała Triarchiczna Teoria Inteligencji Sternberga?

Sternberg wyróżnia 3 rodzaje inteligencji:

• Analityczną (zdolność do analizowania i oceniania informacji)

• Twórczą (zdolność do generowania nowych pomysłów i rozwiązywania problemów w nowatorski sposób)

• Praktyczną (zdolność do adaptacji do otoczenia i radzenia sobie w sytuacjach życiowych).

W skrócie A T P

Na czym polega subteoria kontekstu, wyróżniona w ramach triarchicznej teorii inteligencji Sternberga?

Subteoria kontekstu - inteligencja rozpatrywana w relacji do realnych warunków środowiskowych.

Jednostka może adaptować się do otoczenia, kształtować je bądź wybierać nowe (korzystniejsze) miejsce funkcjonowania.

Na czym polega subteoria doświadczenia (inteligencja twórcza), wyróżniona w ramach triarchicznej teorii inteligencji Sternberga?

Subteoria doświadczenia (inteligencja twórcza) - zdolność do radzenia sobie z zadaniami nowymi oraz automatyzacji procesów w zadaniach znanych.

Na czym polega subteoria komponentów (inteligencja analityczna), wyróżniona w ramach triarchicznej teorii inteligencji Sternberga?

Subteoria komponentów dotyczy procesów poznawczych (metaskładników, składników wykonawczych i nabywania wiedzy).

• Składniki wykonawcze: odpowiedzialne za planowanie, monitorowanie i kontrolowanie procesów myślowych.

• Składniki nabywania wiedzy: umożliwiające selektywne kodowanie, łączenie i porównywanie informacji.

• Metaskładniki: procesy wykonawcze wykorzystywane do kontrolowania i wyboru sposobu rozwiązania problemu.

Co jest kluczowe w modelu FTI Ewarda Nęcki dot. pamięci roboczej, uwagi i pobudzenia?

W modelu Nęcki kluczowe jest to, jak jednostka alokuje swoją uwagę i pamięć w danym zadaniu, a także jak silne i trwałe jest jej pobudzenie.

• Elastyczność uwagi i pojemność pamięci roboczej (oraz zdolność do regulacji pobudzenia) mogą tłumaczyć zróżnicowanie osiągnięć intelektualnych, zwłaszcza w sytuacjach wymagających skupienia czy kreatywności.

Nęcka podkreśla, że inteligencja nie sprowadza się wyłącznie do szybkości obróbki informacji, lecz także do integrowania (synergii) wielu czynników środowiskowych i wewnętrznych.

Na czym polega koncepcja energii umysłowej Spearmana?

Charles Spearman uważał, że czynnik ogólny g (mierzony testami inteligencji) można rozumieć jako przejaw „energii umysłowej" - rezerwuaru zasobów poznawczych, które jednostka wykorzystuje przy rozwiązywaniu zadań.

Twierdził, że ludzie różnią się m.in.:

1. maksymalną ilością energii, jaką dysponują,

2. szybkością przechodzenia energii z jednego zadania (systemu) na drugie,

3. łatwością regeneracji po dużym wysiłku.

Na czym polega neuroplastyczność w modelu plastyczności neuronalnej Dennisa Garlicka?

Dennis Garlick (2002) proponuje model plastyczności neuronalnej (NPM), aby wytłumaczyć, jak różnice w aktywności i organizacji sieci neuronowych mogą leżeć u podstaw indywidualnych poziomów inteligencji.

Nawiązuje do konekcjonizmu, uznając, że dzięki stymulacji środowiska i procesowi uczenia się neurony tworzą nowe połączenia - co prowadzi do lepszego przetwarzania informacji.

Według Garlicka jednostki o wyższej plastyczności szybciej adaptują się do nowych bodźców i wyzwań intelektualnych (np. w nauce, rozwiązywaniu problemów).

Sieci neuronalne efektywniej się reorganizują, co przekłada się na wyższą zdolność rozróżniania między bodźcami i dopasowywania się do zadań.

Dzięki temu rozwój inteligencji płynnej (zwłaszcza w dzieciństwie i wczesnej dorosłości) może być silnie zależny od interakcji genów i środowiska - intensywnie stymulowane neurony tworzą gęstsze i bardziej funkcjonalne sieci.

Co to encefalizacja?

Pojęcie encefalizacji odnosi się do proporcjonalnej wielkości mózgu w stosunku do reszty ciała. Badania wykazują, że sam rozmiar mózgu nie wystarcza, by wyjaśnić poziom inteligencji: istotne są także proporcje i wyspecjalizowane obszary w korze mózgowej.

Zgodnie z tezą Jerisona (1982) inteligencja to zdolność wykorzystywania dostępnych informacji. Zwierzęta należące do tego samego gatunku mogą mieć podobny wskaźnik encefalizacji, ale różnić się szczegółowym rozmieszczeniem i rozwojem poszczególnych okolic mózgowych (np. wyjątkowo rozbudowane ośrodki słuchowe u gryzoni).

Co zawiera 4-czynnikowa teoria inteligencji biologicznej?

To inaczej model Cattella-Horna-Carrolla (CHC). Zawiera:

1. Czynnik kierunkowy - sprawność integracji sensorycznej i motorycznej z warunkami środowiska.

2. Centralny magazyn pamięci - gromadzenie i przetwarzanie doświadczeń.

3. Abstrahowanie i generalizowanie - rozpoznawanie podobieństw i różnic.

4. Hamowanie reakcji (powstrzymywanie) - zdolność do kontrolowania zachowania.

Kto zapoczątkował badania empiryczne nad indywidualnymi różnicami w obszarze sprawności zmysłów, czasów reakcji i zdolności poznawczych?

Francis Galton

Kto wprowadził do psychologii pojęcie testu psychologicznego, tworząc narzędzia do pomiaru właściwości umysłowych.

James Mckeen Cattell

W którym roku Alfred Binet i Theodore Simon opracowali pierwszą skalę umożlwiającą diagnozę rozwoju umysłowego u dzieci?

Alfred Binet i Théodore Simon opracowali w 1905 r. pierwszą skalę umożliwiającą diagnozę rozwoju umysłowego u dzieci. Koncepcja wieku umysłowego pomogła ocenić, czy dziecko osiąga poziom typowy dla danej grupy rówieśniczej.

Skala Binet-Simon podlegała wielu ulepszeniom (m.in. w 1908 r. i 1911 r.), stając się wzorem dla kolejnych generacji testów.

Czym są skale Wechslera?

David Wechsler opracował szereg skal inteligencji, m.in. WAIS (dla dorosłych), WISC (dla dzieci) i WPPSI (dla przedszkolnych).

Testy Wechslera charakteryzują się podziałem na część werbalną i niewerbalną, mierząc takie funkcje, jak rozumienie, arytmetykę, pamięć i słownik.

Czym jest Test Matryc Ravena?

John C. Raven w 1939 r. opracował Test Matryc (Progressive Matrices) - niewerbalny test, w którym osoba badana uzupełnia brakujące elementy w logicznych układach figur.

Testy Ravena uznaje się za relatywnie kulturowo neutralne, ponieważ wymagają głównie myślenia abstrakcyjnego i dostrzegania relacji między figurami.

Kim był Jamess Flynn i na czym polega jego odkrycie?

James Flynn przeanalizował dane dotyczące pomiarów inteligencji w populacjach amerykańskich na przestrzeni kilku dekad (1932-1978). Wykorzystał przy tym wyniki różnych wersji testów Stanford-Binet oraz skal inteligencji Wechslera.

Zauważył, że w tych samych populacjach, standaryzowanych według określonych wzorców, z każdą dekadą średni IQ systematycznie rósł - często o kilka punktów w ciągu zaledwie 10 lat.

Badania Flynna, a później innych psychologów (m.in. w Norwegii, Holandii, Japonii i Australii), potwierdziły, iż ów wzrost wyników w testach inteligencji przybierał wartości od 0,3 do nawet 0,5 punktu IQ rocznie, co sumarycznie mogło prowadzić do 15-20 punktów różnicy w ciągu jednego pokolenia.

Nazewnictwo i wpływ społeczny:

Zjawisko to nazwano Efektem Flynna, podkreślając, że ma ono znaczenie zarówno w psychologii, jak i w polityce społecznej.

• Wysunięto hipotezę, że systematyczny wzrost IQ wynika z szerzej dostępnej edukacji, lepszych warunków zdrowotnych, zmian w podejściu do nauczania, większej stymulacji poznawczej (np. media, komputery).

Jakie jest i czy w ogóle występuje zróżnicowanie wyników IQ w K/M?

Badania cytowane w rozdziale ukazują, że różnice między płciami bywają większe w obrębie wysokiego IQ (na korzyść chłopców/mężczyzn) i jednocześnie różnice w obrębie najniższych wyników mogą być również wyraźne.

Z drugiej strony, średni poziom IQ u kobiet i mężczyzn w badaniach populacyjnych nie odbiega istotnie od siebie, co prowadzi wielu naukowców do wniosku o braku znaczących dysproporcji w ogólnej inteligencji.

Co to wieloraka inteligencja Gardnera?

Howard Gardner (1983, 1999) zaproponował ideę wielu odrębnych inteligencji (np. lingwistyczna, muzyczna, logiczno-matematyczna, przestrzenna, cielesno-kinestetyczna, interpersonalna i intrapersonalna).

Koncepcja cieszy się popularnością w edukacji (kładzie nacisk na różne talenty i sposoby rozwoju), ale spotyka się z krytyką za brak wystarczających dowodów psychometrycznych.

Co to ECT?

ECT - Elementarne Zadania Poznawcze (Elementary Cognitive Tasks) - to proste miary (czas reakcji, czas inspekcji). Dają wgląd w podstawowe funkcje mózgu, które korelują z czynnikiem g.

Czym jest odwrócony efekt Flynna?

Odwrócony efekt Flynna odnosi się do obserwowanego w ostatnich dekadach spadku średnich wyników testów IQ w niektórych krajach rozwiniętych, szczególnie w Europie Zachodniej, Australii i częściowo w Stanach Zjednoczonych. Dane 1978-1980 oraz 1992-1993 są wczesnymi sygnałami tego zjawiska, ale późniejsze badania potwierdziły ten trend.

Czy istnieje zależność między strukturą mózgu a ilorazem inteligencji?

Tak. Badania z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego (MRI) wykazały, że kobiety cechuje większa złożoność zakrętów mózgowych, podczas gdy u mężczyzn większa jest ogólna objętość.

U panów IQ najwyraźniej koreluje z obszarami w płatach czołowych i ciemieniowych obu półkul, zaś u kobiet - szczególnie z obszarami prawego płata czołowego.

Ogółem, naukowcy przychylają się do tezy, iż nie istnieje zasadnicza różnica płci w całościowej inteligencji, choć strukturalne i funkcjonalne rozmieszczenie ośrodków w mózgu może się nieco różnić.

Jakie wnioski płyną z badań longitudinalnych Termana i in. dot. inteligencji?

Lewis Terman, adaptując skalę Bineta-Simona na grunt amerykański (tzw. Stanfordzka Skala Bineta), zapoczątkował długofalowe badania nad dziećmi uzdolnionymi (tzw. Termites). Obserwowano je przez wiele lat, by sprawdzić ich osiągnięcia życiowe i zawodowe.

Główne ustalenia:

• Dzieci wybitnie uzdolnione (IQ >130) radziły sobie zdecydowanie lepiej w szkole i kontynuowały naukę dłużej niż ich rówieśnicy. Często osiągały wysokie pozycje zawodowe i naukowe, stawały się liderami w wybranych dziedzinach.

Jednocześnie nie wszyscy wykorzystywali swój potencjał - na sukces wpływały też cechy osobowości i wsparcie środowiska.

Niższe IQ a prawdopodobieństwo przestępczości…

W literaturze (Hermstein i Murray, 1994; Gordon, 1997) sugeruje się, że wśród młodocianych przestępców istotnie częściej występują osoby z IQ niższym od przeciętnego. Korelacje te nie są jednak wysokie i nie tłumaczą całego zjawiska.

Niskie umiejętności szkolne i trudność w znalezieniu pracy w połączeniu z niskim IQ mogą zwiększać ryzyko zachowań antyspołecznych (np. kradzieże, agresja).

Jaki model rozwinął Eysenck?

Hans Eysenck (1916-1997) rozwinął Biologiczną Teorię Temperamentu (PEN), w którym temperament stanowi zasadniczą część struktury psychicznej. Sformułował trzy wymiary superczynników (P, E, N).

Co to Psychotyczność (PEN)?

Psychotyczność (P) wiąże się z agresywnością, egocentryzmem, niskim poziomem empatii.

• Osoby z wysoką P wykazują tendencję do zachowań antyspołecznych, chłodu emocjonalnego.

• P bywa interpretowana jako skłonność do niekonwencjonalności, niezwykłości poznawczej bądź kreatywności (w skrajnych postaciach - zaburzenia psychiczne).

Co to Ekstrawersja?

Ekstrawersja (E) obejmuje towarzyskość, żywość, aktywność, poszukiwanie wrażeń.

• Wymiar ten wiąże się z hipotezą o niskim poziomie wewnętrznej aktywacji (pobudzenia korowego), co skłania ekstrawertyków do poszukiwania stymulacji w otoczeniu.

• Introwersja stanowi biegun przeciwny - podwyższona reaktywność mózgu, preferencja spokoju.

Co to Neurotyczność?

Neurotyczność (N) jest związana z labilnością emocjonalną, podatnością na lęk, wahania nastroju.

• Osoby wysoko neurotyczne reagują silniej na bodźce stresujące i mogą mieć większe problemy z regulacją stanów emocjonalnych.

Kategorie temperamentu w ujęciu Thomasa i Chess (9):

1. Aktywność (motoryka, poziom energetyczny),

2. Rytmiczność (regularność procesów biologicznych),

3. Zbliżanie się / wycofanie (reakcja na nowe bodźce),

4. Łatwość przystosowania (dostosowanie do zmian),

5. Próg reagowania (czułość na bodźce),

6. Siła reakcji (energia emocji, intensywność zachowań),

7. Jakość nastroju (pozytywny vs. negatywny),

8. Rozpraszanie uwagi,

9. Zasięg uwagi i wytrwałość.

Jakie 3 konstelacje temperamentu dziecięcego wyszczególnili Thomas i Chess?

1. Temperament łatwy: regularność, pozytywny nastrój, łatwość adaptacji (ok. 40% dzieci),

2. Temperament trudny: nieregularność, negatywny nastrój, problemy z przystosowaniem (ok. 10%),

3. Temperament wolno rozgrzewający się: niska aktywność, umiarkowanie negatywne reakcje na nowe sytuacje (ok. 15%).

Czy Thomas i Chess opracowali gotowy scenariusz do pomiaru temperamentu?

Nie. Thomas i Chess w zasadzie nie opracowali gotowego kwestionariusza do pomiaru temperamentu dzieci, lecz używali wywiadów z rodzicami (protokoły obserwacyjne).

W kolejnych dekadach powstały kwestionariusze inspirowane ich koncepcją, np. BSQ (Behavioral Style Questionnaire), EAS Bussa i Plomina (częściowo) czy MCTQ (Middle Childhood Temperament Questionnaire).

W Polsce adaptacje rzadziej stosowano - bardziej popularne stały się koncepcje inspirowane np. EAS lub inne modele (Strelau, Zawadzki).

Na czym polegają różnice między modelem Eysencka a modelem Thomasa i Chess?

• Eysenck: Skupił się na dorosłej osobowości, integrując temperament (ekstrawersja-introwersja, neurotyczność, psychotyczność) z hipotezą biologicznych korelatów (aktywacja korowa, układ limbiczny).

• Thomas i Chess: W kontekście rozwojowym (dzieci), koncepcja „dobroci dopasowania" (goodness of fit) - nieodpowiednie środowisko może potęgować trudności dzieci obdarzonych trudnym temperamentem.

Na czym opierała się behawioralno-genetyczna teoria temperamentu (Buss i Plomin)?

Arnold Buss i Robert Plomin zaproponowali model dziecięcego temperamentu oparty na 3 głównych wymiarach (EAS):

1. Emotionality (E) - skłonność do silnych reakcji emocjonalnych (gniew, lęk, radość).

2. Activity (A) - poziom energetyczny i aktywność motoryczna (wigor, tempo działania).

3. Sociability (S) - towarzyskość, poszukiwanie interakcji z ludźmi.

Na czym opierał się rozwojowy model temperamentu (Rothbart i Derryberry)?

Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry'ego opiera się na koncepcji temperamentu jako konstytucjonalnie uwarunkowanych różnic indywidualnych w reaktywności (pobudliwości fizjologicznej i behawioralnej) i samoregulacji (procesach modyfikujących tę reaktywność).

Model ten podkreśla dynamiczną interakcję między tymi dwoma aspektami, uwzględniając zmiany zachodzące w rozwoju jednostki.

Na czym opierał się neuropsychologiczny model temperamentu Jeffreya Graya?

Neuropsychologiczny model temperamentu Jeffreya Graya opiera się na założeniu istnienia 2 podstawowych systemów mózgowych, kontrolujących zachowanie:

• Behawioralnego Systemu Hamowania (BIS), odpowiedzialnego za reakcje na sygnały kary i unikanie

• Behawioralnego Systemu Aktywacji (BAS), odpowiedzialnego za reakcje na sygnały nagrody i dążenie do celu.

Później dodał 3. układ: Fight/Flight System (FFS) (walka/ucieczka) - reagujący na bezpośrednie zagrożenie agresją lub unikiem.

Co charakteryzuje dwa podstawowe wymiary temperamentu: lęk i impulsywność?

Lęk (BIS): jednostki wysoko reaktywne w BIS unikają ryzyka, silniej reagują na kary i nowe, nieprzewidywalne sytuacje. Jest to zbliżone do neurotyczności i introwersji.

Impulsywność (BAS): jednostki o wysokiej reaktywności BAS intensywnie poszukują nagród (bodźce przyjemne, stymulujące). Jest to powiązane z ekstrawersją i niskim poziomem zahamowania.

Według Eysencka wzmocnienia pozytywne (bodźce nagradzające) powinny ______ warunkować zachowania u ekstrawertyków, bo są oni _______ na nagrody; w teorii Graya przeciwnie - za sprawniejsze przetwarzanie nagród odpowiada _______.

Według Eysencka wzmocnienia pozytywne (bodźce nagradzające) powinny szybciej warunkować zachowania u ekstrawertyków, bo są oni bardziej wrażliwi na nagrody; w teorii Graya przeciwnie - za sprawniejsze przetwarzanie nagród odpowiada jednostka wrażliwa na impulsowość (BAS).

Co wchodzi w obszar poszukiwania doznań (Sensation Seeking Scale)?

1. Thrill and Adventure Seeking (TAS) - zamiłowanie do aktywności ryzykownych, często o charakterze fizycznym (sporty ekstremalne).

2. Experience Seeking (ES) - dążenie do nowych doświadczeń poznawczych lub społecznych (eksploracja intelektualna, alternatywny styl życia).

3. Disinhibition (Dis) - tendencja do rozluźniania kontroli społecznej, poszukiwania silnych wrażeń poprzez substancje psychoaktywne, imprezowanie itp.

4. Boredom Susceptibility (BS) - awersja do powtarzalności, nuda jako stan trudny do zniesienia, potrzeba ciągłej zmiany i stymulacji.

Jakie są biologiczne podstawy poszukiwania doznań?

Zuckerman postulował, że za poziom poszukiwania doznań odpowiada układ katecholaminowy (dopamina, noradrenalina) i ewentualnie aktywacja kory mózgowej.

Badania nad bliźniętami sugerowały, że odziedziczalność poszukiwania doznań może sięgać ~ 50%. Jednak nie wszystkie rezultaty w pełni potwierdziły unikatowy charakter biologiczny tej cechy (część korelatów pokrywa się z ekstrawersją, impulsywnością).

Robert Cloninger, badając pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, wyodrębnił dwa typy lęku. Jakie?

1. Lęk somatyczny (związany z objawami fizjologicznymi: napięcie, ból, reakcje autonomiczne),

2. Lęk poznawczy (niepokój, obawa, zamartwianie się).

W koncepcji Cloningera łączą się one z impulsowością i towarzyskością w formie cech osobowości, częściowo spójnych z modelami Eysencka i Graya

Co leży u podstaw psychobiologicznego modeu osobowości Cloningera?

U podstaw psychobiologicznego modelu osobowości Cloningera (1994a, 1994b, 1997; też Cloninger, Svrakic i Przybeck, 1993) leży założenie o modulującym wpływie systemu neurotransmiterów, kontrolowanych genetycznie, na ekspresję określonych cech osobowości ludzkiej (Jang, Vemon, Livesley, 2001)

W jakich kategoriach Cloninger rozpatrywał temperament?

Cloninger rozpatrywał temperament w kategoriach wielowymiarowych: poszukiwanie nowości, unikanie szkody (lęk), zależność od nagrody i wytrwałość.

Pewne cechy (np. wysoka impulsywność, niski lęk) korelują z zachowaniami antyspołecznymi; inne (wysoki lęk poznawczy) z neurotycznością i trudnościami w relacjach społecznych.

Co leży u podstaw RTT?

RTT wywodzi się z przekonania, że cechy temperamentu (obecne u człowieka od wczesnego dzieciństwa, a nawet w świecie zwierząt) pełnią rolę regulatorów zachowania - determinują to, w jakim stopniu jednostka potrzebuje stymulacji, jak szybko i silnie reaguje (energetycznie, czasowo), oraz jak radzi sobie z nadmiarem czy niedoborem bodźców z otoczenia.

Punktem wyjścia były badania Tadeusza Tomaszewskiego (teoria czynności - lata 60. i 70.) oraz koncepcje aktywacji zaproponowane przez Pawłowa, Hebba czy Eysencka.

Jaką rolę pełni temperament w RTT?

Pełni rolę „modulatora" w kształtowaniu sposobu przetwarzania stymulacji, co wpływa na dopasowanie człowieka do warunków otoczenia.

Jakie 2 wymiary były kluczowe w pierwsze fazie badań Strelaua nad temperamentem?

We wczesnych pracach Strelaua i współpracowników (lata 70.-80.) kluczowe były dwa wymiary:

1. Reaktywność (od niskiej reaktywności - duża tolerancja na bodźce, do wysokiej reaktywności - szybkie zmęczenie i nadmierne reagowanie),

2. Aktywność (poziom energii, ilość, intensywność zachowań).

„Niska reaktywność" łączy się z większym zapotrzebowaniem na stymulację, a „wysoka reaktywność" - z potrzebą unikania jej nadmiaru.

Jakie cechy RTT wyodrębniono w drugiej fazie badań?

Dalsze prace w latach 90. i 2000. (m.in. Bogdan Zawadzki, Anna Piotrowska) doprowadziły do wyodrębnienia 6 cech w modelu RTT:

1. Żwawość (ŻW) - tendencja do szybkiego reagowania, łatwej zmiany zachowań,

2. Perseweratywność (PE) - skłonność do przedłużania reakcji w czasie, trudność wygaszenia,

3. Wrażliwość sensoryczna (WS) - zdolność do reagowania na bodźce o niewielkiej sile,

4. Reaktywność emocjonalna (RE) - intensywność reakcji emocjonalnych,

5. Wytrzymałość (WT) - zdolność do adekwatnego działania w warunkach obciążenia,

6. Aktywność (AK) - tendencja do podejmowania zachowań stymulujących, wysoki poziom energetyczny.

+ potem 7. Rytmiczność

Jakie są przykładowe kwestionariusze do badania cech RTT?

Na przestrzeni lat skonstruowano narzędzia psychometryczne do badania cech RTT, np.: KTS (Kwestionariusz Temperamentu Strelaua) - oparty na koncepcji Pawłowa, mierzy głównie ruchliwość i reaktywność, PTS (Pawłowski Temperament Survey) - mniej popularny, FCZ-KT (Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu) - bardziej aktualny, obejmuje 6 cech RTT (ŻW, PE, WS, RE, WT, AK).

Co wynika z badań podłużnych i poprzecznych Strelaua i in. w odniesieniu do różnych generacji?

U młodzieży (15-19 lat) występuje relatywnie wysoka potrzeba stymulacji i mocne emocjonalne reagowanie,

W dorosłości (20-40 lat) niektóre cechy stabilizują się, rośnie wytrzymałość (WT),

W starszym wieku (50+ czy 60+) następuje spadek aktywności (AK) i żwawości (ŻW), ale zwiększa się ostrożność i/lub stabilność emocjonalna.

Co mówi ujęcie transakcyjne Andrzeja Eliasza?

Andrzej Eliasz wprowadził do RTT model transakcyjny (TMT), według którego temperament rozwija się poprzez dwustronne oddziaływanie z otoczeniem (rodzina, społeczeństwo): Wrodzona baza biologiczna jest modyfikowana przez doświadczenia i uczenie się, Systemowe podejście kładzie nacisk na sprzężenia zwrotne między temperamentem a innymi strukturami osobowości, a także kontekstem społecznym.

Czym jest styl poznawczy?

Styl poznawczy odnosi się do indywidualnych różnic w sposobie przetwarzania informacji. Jest to cecha, która wpływa na sposób postrzegania, selekcjonowania i interpretowania bodźców oraz rozwiązywania problemów. Styl nie jest bezpośrednio związany z efektywnością rozwiązywania zadań, ale raczej z metodą przetwarzania informacji. Chociaż style poznawcze mogą być zauważalne w różnych obszarach życia, są one bardziej związane z osobowością niż z tradycyjnymi miarami zdolności poznawczych (jak np. inteligencja).

Jakie są 2 rodzaje aktywacji?

Aktywacja fazowa: Krótkotrwała reakcja na bodźce (np. nowe, złożone zadania).

Aktywacja toniczna: Długotrwały stan organizmu, związany z gotowością do reagowania.

Czym jest aktywowalność?

Aktywowalność (arousability) to tendencja jednostki do reagowania na bodźce określonym poziomem aktywacji. Jest stabilną cechą, wynikającą z indywidualnych różnic biologicznych.

Co to TCR?

TCR to cechy temperamentu lub ich konfiguracje, które w interakcji z intensywnymi lub długotrwałymi stresorami zwiększają ryzyko:

Zaburzeń zachowania.

Rozwoju nieprzystosowanej osobowości.

TCR zależy od kontekstu i interakcji z innymi czynnikami, np. środowiskiem lub doświadczeniami jednostki.

Co wynikło z badań nad osobowością typu A/C Grossartha-Maticka i Eysencka (1991)?

Najwięcej zgonów z powodu raka wśród osób z Typem C.

Najwięcej zgonów z powodu chorób serca wśród osób z Typem A.

Co wyszło z badań warszawskich B. Zawadzkiego (2001)?

Bogdan Zawadzki (2001) wykazał, że związek między cechami temperamentu a chorobami, takimi jak rak płuc czy zawał serca, nie jest bezpośredni.

Cechy temperamentu, takie jak reaktywność emocjonalna i aktywność, działają jako czynniki pośrednie: Wpływają na depresyjność, uległość oraz palenie tytoniu, które z kolei bezpośrednio zwiększają ryzyko raka płuc.

1.2. Interakcje cech temperamentu

Depresyjność i uległość były mierzone za pomocą Inwentarza Wzorów Osobowości Zawadzkiego.

Badania potwierdziły, że wpływ temperamentu ujawnia się w interakcji z innymi zmiennymi, np. cechami osobowości.

Osoby ze schizofrenią miały wyższe prawdopodobieństwo wystąpienia typów

US (wysokie unikanie szkody),

US/PN (wysokie unikanie szkody i poszukiwanie nowości).

Badania w ramach Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT) Zawadzkiego i współautorów (2012)

Niska aktywność koreluje z zaburzeniami histrionicznymi, narcystycznymi, schizoidalnymi i schizotypowymi.

Reaktywność emocjonalna koreluje ze wszystkimi zaburzeniami poza manią.

Cechy temperamentu wyjaśniają od 4% (osobowość obsesyjno-kompulsyjna) do 43% (osobowość unikająca) wariancji zaburzeń.

Zaburzenia z wiązki A i C mają wspólny profil przypominający literę "M" (niska aktywność, wysoka reaktywność emocjonalna), typowy dla temperamentu nieodpornego.

Zaburzenia z wiązki B (poza borderline) tworzą profil w kształcie "N" (wysoka aktywność, niska wrażliwość sensoryczna), charakterystyczny dla temperamentu niezharmonizowanego.

Jaka jest różnica między stylem poznawczym a stylem radzenia sobie?

Styl poznawczy odnosi się do wzorców myślenia i podejmowania decyzji.

Styl radzenia sobie wyraża preferencje w reagowaniu na stres i problemy.

Styl poznawczy definiuje sposób, w jaki jednostka odbiera, przetwarza i interpretuje informacje. Dotyczy on takich aspektów jak radzenie sobie, uczenie się czy podejmowanie decyzji. W literaturze wskazuje się na różne style, np. zależność-niezależność od pola, refleksyjność-impulsywność czy wewnętrzne-zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Style są względnie stałymi cechami, ale mogą ulegać modyfikacjom w zależności od doświadczeń i specyfiki środowiska.

Na czym polega styl zależność-niezależność od pola (Witkik)?

Styl zależność-niezależność od pola (Witkin, 1978) jest jednym z najstarszych i najlepiej zbadanych stylów poznawczych. Odnosi się do zdolności oddzielania istotnych informacji od kontekstu. Osoby zależne od pola kierują się sygnałami z otoczenia, natomiast niezależne - wewnętrznymi wskazówkami. Badania Witkina obejmowały eksperymenty z percepcją pionu i ukrytymi figurami, które pokazywały różnice indywidualne w orientacji na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne.

Jak prezentuje się rozwój stylu zależności-niezależności od pola w kontekście różnic demograficznych i rozwojowych?

Płeć i kultura: Kobiety częściej wykazują zależność od pola, co jest związane z różnicami kulturowymi i społecznymi.

Rozwój: Styl zależność-niezależność od pola rozwija się od dzieciństwa i osiąga szczyt w okresie dojrzewania, aby z wiekiem znów stać się bardziej zależnym od pola.

Socjalizacja: Badania wykazały, że zależność od pola może być wynikiem procesów socjalizacji i uwarunkowań środowiskowych.

Na czym polega refleksyjność-impulsywność według Kagana?

Koncepcja refleksyjności-impulsywności została zaproponowana przez Jerome'a Kagana w 1966 roku. Obejmuje dwa style poznawcze: Refleksyjność: wolniejsze tempo reakcji, ale większa dokładność. Impulsywność: szybkie tempo reakcji, ale większa liczba błędów.

Czym jest styl myślenia wg Sternberga?

Sposób wykorzystania zdolności poznawczych do adaptacji w różnych sytuacjach.

Jakie mamy kategorie stylów myślenia, wobec których dokonujemy jego podziału?

Kategorie stylów myślenia:

Funkcje:

Styl legislacyjny: tworzenie i rozwiązywanie problemów w sposób twórczy.

Styl wykonawczy: realizacja zadań w określonych ramach.

Formy:

Styl monarchiczny: skupienie na jednym celu.

Styl hierarchiczny: priorytetyzacja wielu celów w ustalonym porządku.

Zasięg:

Styl lokalny: koncentracja na szczegółach.

Styl globalny: skupienie na ogólnej perspektywie.

Postawy:

Styl liberalny: otwartość na nowe rozwiązania.

Styl konserwatywny: preferencja dla tradycyjnych podejść.

Czym jest styl poznawczy?

Styl poznawczy odnosi się do indywidualnych różnic w sposobie przetwarzania informacji. Jest to cecha, która wpływa na sposób postrzegania, selekcjonowania i interpretowania bodźców oraz rozwiązywania problemów. Styl nie jest bezpośrednio związany z efektywnością rozwiązywania zadań, ale raczej z metodą przetwarzania informacji. Chociaż style poznawcze mogą być zauważalne w różnych obszarach życia, są one bardziej związane z osobowością niż z tradycyjnymi miarami zdolności poznawczych (jak np. inteligencja).

Jakie są kluczowe cechy stylu poznawczego?

Obejmuje różne preferencje w przetwarzaniu informacji, co oznacza, że nie wszyscy ludzie podejmują decyzje w ten sam sposób.

Ma wpływ na takie obszary, jak pamięć, uwaga, rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji.

Styl jest względnie stały w dłuższym okresie życia jednostki.

Na czym polegał Dualistyczny/Dwukierunkowy model przetwarzania informacji (Omstein)?

1. Styl analityczny:

o Charakteryzuje się systematycznym podejściem do rozwiązywania problemów.

o Osoby o tym stylu preferują rozdzielanie problemu na mniejsze elementy i analizowanie ich oddzielnie, a następnie łączenie w całość.

2. Styl intuicyjny:

o Osoby o tym stylu często podejmują decyzje w sposób holistyczny, angażując wszystkie dostępne informacje jednocześnie.

o Szybko podejmują decyzje na podstawie przeczuć i doświadczenia, niekoniecznie analizując każdy szczegół.

Co to kwestionariusz CSI?

Kwestionariusz CSI (Cognitive Style Index)

Kwestionariusz CSI to narzędzie, które umożliwia pomiar stylów poznawczych, opierając się na pytaniach dotyczących podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów.

Do jakich kategorii stylów może zostać przyporządkowana osoba wypełniająca CSI?

Osoba wypełniająca CSI zostaje przypisana do jednej z pięciu kategorii: Styl intuicyjny - charakteryzuje się szybkim podejmowaniem decyzji na podstawie ogólnych wrażeń. Styl quasi-intuicyjny - posiada pewne cechy intuicyjnego podejścia, ale bardziej zrównoważone. Styl adaptacyjny - łączy cechy obu stylów, dostosowując się do sytuacji. Styl quasi-analityczny - bardziej zbliżony do analitycznego, ale z większą elastycznością. Styl analityczny - charakteryzuje się dokładnym, systematycznym podejściem do podejmowania decyzji.

Kto zidentyfikował uniwersalne wzorce ekspresji emocji, które są wspólne dla wszystkich kultur (np. radość, smutek, strach, gniew)?

Paul Ekman