Biologie 3 ASO – Kernbegrippen

Flashcards in VOCABULARY-stijl met kernbegrippen uit de cursus Biologie 3 ASO, opgesteld in het Nederlands.

Celkern (nucleus)

Celorganel dat het erfelijk materiaal (DNA) bevat en de genexpressie regelt.

Cytoplasma

Geheel van cytosol en celorganellen, exclusief de celkern.

Endoplasmatisch reticulum (ER)

Membranenstelsel voor synthese, opslag en transport; ruw ER draagt ribosomen, glad ER niet.

Golgi-apparaat

Stapels membraanzakjes waar eiwitten worden gemodificeerd, verpakt en getransporteerd.

Lysosoom

Blaasje met verteringsenzymen; breekt macromoleculen, bacteriën en oude organellen af.

Centriool

Cilindervormige structuur die tijdens celdeling het spoelfiguur organiseert.

Mitochondrium

Dubbelmembraan-organel waar aerobe celademhaling plaatsvindt en ATP wordt gevormd.

Ribosoom

Complex van rRNA en eiwitten dat mRNA vertaalt tot een polypeptideketen.

Microtubulus

Buisvormig eiwitfilament dat celvorm, transport en kerndeling ondersteunt.

Vacuole

Met vloeistof gevuld blaasje voor opslag en stevigheid; groot en centraal in plantencel.

Plastide

Dubbelmembraan-organel in planten; omvat chloroplast, chromoplast en amyloplast.

Chloroplast

Plastide met chlorofyl; plaats van de fotosynthese.

Chromoplast

Plastide met kleurpigmenten die bloemen en vruchten hun kleur geven.

Amyloplast

Kleurloze plastide die zetmeel opslaat, vooral in wortels.

Celwand

Starre buitenlaag rond plant- en bacteriecellen; geeft vorm en bescherming.

Celmembraan

Fosfolipiden-dubbel­laag met eiwitten; regelt transport in en uit de cel.

Fosfolipide

Vetmolecuul met hydrofiele kop en hydrofobe staarten; bouwsteen van membranen.

Cholesterol

Vetachtig molecuul in dierenmembranen; bepaalt vloeibaarheid en stabiliteit.

Membraaneiwit

Eiwit ingebed in of gebonden aan het celmembraan; functie bij transport of receptor.

Transmembraaneiwit

Eiwit dat volledig door de fosfolipide­laag heen steekt; vormt vaak kanaal of pomp.

Perifeer membraaneiwit

Eiwit dat losjes aan één zijde van het membraan is gebonden.

Glycoproteïne

Eiwit met suikerketen; betrokken bij celherkenning en signaaloverdracht.

Glycocalyx

Suiker­rijke laag aan de buitenkant van dierlijke cellen; dient als herkenningscode.

Prokaryoot

Eencellig organisme zonder echte kern; bv. bacterie.

Eukaryoot

Organisme waarvan cellen een kern en organellen bezitten.

Plasmolyse

Krimpen van plantencel­inhoud door waterverlies in hypertoon milieu.

Deplasmolyse

Opzwellen van plantencel­inhoud door wateropname in hypotoon milieu.

Diffusie

Passieve verplaatsing van deeltjes van hoge naar lage concentratie.

Gefaciliteerde diffusie

Passief transport via een kanaal- of carrier­eiwit.

Osmose

Diffusie van water door een semipermeabel membraan naar hogere opgeloste-stof­concentratie.

Actief transport

Transport tegen concentratie­gradiënt in, onder verbruik van ATP.

Endocytose

Opname van deeltjes via instulping van het celmembraan tot vesikel.

Fagocytose

Endocytose van vaste, grote deeltjes (bv. bacteriën).

Pinocytose

Endocytose van extracellulaire vloeistof en kleine moleculen.

Receptor-gemedieerde endocytose

Selectieve opname via receptoren die ligand binden.

Exocytose

Afscheiding van blaasjes­inhoud door versmelten met het celmembraan.

Na⁺/K⁺-pomp

ATP-afhankelijke pomp die 3 Na⁺ naar buiten en 2 K⁺ naar binnen transporteert.

Enzym

Biokatalysator (eiwit) die de activeringsenergie van reacties verlaagt.

Substraat

Molecule waarop een enzym inwerkt.

Activeringsenergie

Minimumenergie die nodig is om een chemische reactie te starten.

Sleutel-slotmodel

Specificiteit: enzym past alleen op zijn substraat zoals sleutel in slot.

Optimumtemperatuur

Temperatuur waarbij een enzym maximale activiteit vertoont.

Optimum-pH

Zuurgraad waarbij een enzym het actiefst is.

Denaturatie

Verlies van eiwitstructuur door hitte of extreme pH; werking valt weg.

Lipiden (vetten)

Hydrofobe biomoleculen opgeslagen als energiebron en bouwstof.

Verzadigd vetzuur

Vetzuur zonder dubbele bindingen; meestal vast bij kamertemperatuur.

Onverzadigd vetzuur

Vetzuur met één of meer dubbele bindingen; meestal vloeibaar (olie).

Emulgator

Stof (bv. zeep) die vet met water mengbaar maakt door micellenvorming.

Hydrofiel

Water­minnend; lost goed op in water.

Hydrofoob

Waterafstotend; niet oplosbaar in water.

Aminozuur

Bouwsteen van eiwitten; bevat aminogroep en carboxylgroep.

Peptidebinding

Koppeling tussen twee aminozuren met afsplitsing van water.

Eiwit (proteïne)

Polypeptide met specifieke driedimensionale structuur en functie.

Primair structuur

Specifieke volgorde van aminozuren in een polypeptideketen.

Secundair structuur

Ruimtelijke vouwing tot α-helix of β-sheet via waterstofbruggen.

Tertiair structuur

Kluvige 3D-organisatie van één polypeptide door waterstof- en zwavelbruggen.

Quaternair structuur

Samenvoeging van meerdere polypeptiden tot functioneel eiwit.

Monosacharide

Enkelvoudige suiker zoals glucose of fructose.

Disacharide

Suiker bestaande uit twee monosachariden, bv. sacharose.

Polysacharide

Keten van vele monosachariden, bv. zetmeel of cellulose.

Zetmeel (amylose/amylopectine)

Opslag-polysacharide in planten; energiebron voor mens en dier.

Cellulose

Structuur-polysacharide in planten; vormt celwand.

Water

Universeel oplosmiddel, temperatuurbuffer en reactiemedium in cellen.

Mineralen

Anorganische ionen die enzymwerking, osmotische druk en zuur-base evenwicht regelen.

Calcium

Macromineraal; bouwstof voor bot, reguleert enzymen en membraan­doorlaatbaarheid.

IJzer

Spoorelement; essentieel in hemoglobine voor zuurstoftransport.

ATP (adenosinetrifosfaat)

Energie­drager; hydrolyse tot ADP + Pi levert ≈ 30 kJ/mol.

Fotosynthese

Proces waarbij CO₂ en H₂O met lichtenergie omgezet worden in glucose en O₂.

Calvincyclus

Donkerreacties van de fotosynthese; CO₂-fixatie tot glucose in stroma.

Cellulaire ademhaling

Afbraak van glucose tot CO₂ en H₂O met productie van ATP.

Glycolyse

Anaërobe afbraak van glucose tot pyruvaat in het cytoplasma.

Krebs-cyclus

Cyclische oxidatie van acetyl-CoA in mitochondriale matrix.

Oxidatieve fosforylering

ATP-vorming via elektronentransportketen en protonengradiënt.

DNA (desoxyribonucleïnezuur)

Dubbelstrengs drager van erfelijke informatie; opgebouwd uit nucleotiden.

RNA

Enkelstrengs nucleïnezuur met ribose en uracil; types: mRNA, tRNA, rRNA.

Nucleotide

Base + ribose/desoxyribose + fosfaat; bouwsteen van nucleïnezuren.

Chromatine

DNA + histonen in ontspannen toestand in de kern.

Chromosoom

Gecondenseerd DNA-molecuul zichtbaar tijdens celdeling; bestaat uit chromatiden.

Chromatide

Één DNA-streng van een dubbel chromosoom; zusterchromatiden zijn identiek.

Nucleosoom

DNA-segment om acht histonen gewonden; basis van chromatine.

DNA-replicatie

Verdubbeling van DNA tijdens S-fase met DNA-polymerase.

Sense streng

Coderende DNA-streng met zelfde sequentie als mRNA (met T ipv U).

Anti-sense streng

Template-streng waarop mRNA wordt gesynthetiseerd.

Transcriptie

Synthese van mRNA op DNA door RNA-polymerase in de kern.

Splicing

Verwijderen van introns en aaneenvoegen van exons in pre-mRNA.

Translatie

Vertaling van mRNA-codons naar aminozuren door ribosomen en tRNA.

Codon

Tripletten van drie nucleotiden in mRNA die coderen voor één aminozuur.

Anticodon

Complementair triplet op tRNA dat codon herkent.

Mutatie

Permanente verandering in DNA; kan gen, chromosoom of genoom betreffen.

Puntmutatie

Wijziging van één basenpaar (substitutie, insertie, deletie).

Stille mutatie

Puntmutatie die hetzelfde aminozuur codeert; geen fenotypisch effect.

Missense-mutatie

Puntmutatie die leidt tot ander aminozuur in eiwit.

Nonsense-mutatie

Puntmutatie die een stopcodon introduceert; eiwit wordt verkort.

Insertie

Invoeging van één of meer basen in DNA-sequentie.

Deletie

Verlies van één of meer basen in DNA-sequentie.

Inversie

Omkering van een chromosoomsegment.

Trisomie

Genoommutatie met één chromosoom te veel, bv. trisomie 21 (Down-syndroom).

Crossing-over

Uitwisseling van chromatiden­segmenten tussen homologe chromosomen in profase I.

Homologe chromosomen

Chromosomenpaar met dezelfde genen, afkomstig van ieder ouder.

Diploïd

Chromosomenset met 2n; lichaamscellen van de mens (46).