BBG Leerpad 5/ 5.3

Gastcollege

Inleiding

• Een hersenletsel gebeurt plotseling en verandert het leven ingrijpend, zowel voor de patiënt als de naasten.

• Patiënten functioneren vaak niet meer op hun oude niveau, wat leidt tot onzekerheid en een traumatische ervaring.

• Soorten hersenletsels:

  • Verworven hersenletsel (niet-degeneratief): ontstaat door een eenmalige gebeurtenis (bv. hersenschudding, beroerte, ongeval); hersentoestand blijft meestal stabiel.

  • Aangeboren hersenletsel: aanwezig bij de geboorte (bv. cerebrale parese).

  • Degeneratief hersenletsel: progressieve achteruitgang (bv. dementie, Parkinson).

• Elk type letsel vereist een aangepaste aanpak voor behandeling en herstel.

• Het herstelproces is langdurig en omvat een acute fase, revalidatie, en re-integratie in de samenleving.

• Veel mensen ervaren verlies en gaan door een rouwproces om te leren omgaan met beperkingen.

• Hersenletsel veroorzaakt een “breuk in de levenslijn” door het plotselinge verschil tussen toekomstverwachtingen en de nieuwe realiteit.

• Herstel is traag en moeilijk voorspelbaar: lichamelijke functies herstellen sneller dan cognitieve functies, die maanden tot jaren kunnen duren.

Oorzaak

• Externe oorzaken (traumatisch hersenletsel):

  • Ontstaat door externe factoren (bv. verkeersongeval, klap op het hoofd).

  • Zenuwschade in de hersenen herstelt nauwelijks.

• Interne oorzaken (niet-traumatisch hersenletsel):

  • Oorzaak binnen het lichaam.

  • Meest voorkomend: CVA (beroerte) — door verstopping of scheuring van hersenbloedvaten.

  • Andere oorzaken: hartstilstand, herseninfecties, tumoren.

  • Bij mensen <65 jaar: 1/3 tot 1/2 van de gevallen zijn hierdoor veroorzaakt.

  • Bij mensen >65 jaar: hersenletsel meestal door CVA.

Acute behandeling

• Slachtoffers worden snel naar spoedeisende hulp gebracht.

• Bij verwarring of bewustzijnsverlies: hersenschade wordt onderzocht via beeldvorming.

  • CT-scan: toont dwarsdoorsneden van hersenen, detecteert grote schade (bv. bloedingen, hersenverschuivingen).

  • MRI-scan: gebruikt magnetische golven, nauwkeuriger dan CT, maar wordt later ingezet (weken/maanden).

    • CT kan soms geen letsel tonen, terwijl MRI dat wel doet.

    • Als ook MRI geen letsel toont, is het letsel vaak klein en goed herstelbaar.

• Ernst van hersenletsel gemeten met Glasgow Coma Scale (GCS):

  • Meet oogopening, verbale en motorische reactie.

  • Score: 3 (diep coma) tot 15 (normaal bewustzijn).

  • Score ≤8: coma, geen bewustzijn van zelf of omgeving.

  • Bij kunstmatige coma (voor behandeling): score is 3.

Gevolgen van hersenletsel:

• Variatie afhankelijk van ernst en locatie:
  Gevolgen verschillen per persoon, afhankelijk van de ernst en de plek van het letsel (rechter- of linkerhersenhelft), met vaak lichamelijke gevolgen aan de tegenovergestelde lichaamszijde.

• Zichtbare en onzichtbare gevolgen:
  Sommige gevolgen, zoals verlamming, zijn zichtbaar. Andere – zoals neuropsychologische, emotionele, gedrags- en persoonlijkheidsveranderingen – zijn onzichtbaar en worden vaak pas later herkend, maar hebben grote impact op het dagelijks leven.

Neuropsychologische gevolgen – Cognitieve stoornissen:

• Aandachts- en geheugenstoornissen:
  Veelvoorkomende problemen bij NAH, zoals verminderde aandacht, concentratie en geheugen.

• Waarnemingsstoornissen:
  Vooral visueel-ruimtelijke stoornissen, afhankelijk van de locatie van het letsel.

• Executieve stoornissen:
  Moeilijkheden met plannen, organiseren en uitvoeren van taken, gerelateerd aan specifieke hersengebieden.

Specifieke cognitieve beperkingen:

• Verstoorde aandacht:

  • Aandacht is essentieel voor cognitief functioneren.

  • Mensen kunnen zich vaak maar enkele seconden concentreren.

  • Snelle mentale vermoeidheid, vooral bij cognitieve inspanning (zoals een les van een uur).

  • Verslapping van aandacht leidt tot fouten en voortijdig stoppen van activiteiten.

• Problemen met selectieve aandacht:

  • Onvermogen om irrelevante prikkels te filteren (zoals achtergrondgeluiden).

  • Snel afgeleid, overprikkeld en vermoeid.

  • Moeite met drukke of lawaaierige omgevingen.

  • Verhoogde stressgevoeligheid.

• Trage informatieverwerking:

  • Verwerking van informatie verloopt aanzienlijk trager.

  • Moeite met snelle reacties en spreken.

  • Taken met tijdsdruk of complexe informatie zijn moeilijk te volgen.

  • Verdeelde aandacht is beperkt, wat multi-tasken bijna onmogelijk maakt (bijv. autorijden en praten, of koken met meerdere pannen).

Aanpak aandachtsproblemen bij mensen met hersenletsel:

1. Prikkelarme omgeving:

   • Rustige omgeving creëren zonder afleidingen (radio uit, koptelefoon gebruiken).

   • Visuele prikkels beperken met wanden of schermen.

2. Aandachtstraining:

   • Starten met korte opdrachten (±15 minuten), gevolgd door pauzes.

   • Geleidelijk opbouwen naarmate uithoudingsvermogen toeneemt.

3. Taken opdelen:

   • Grote taken verdelen in kleine, beheersbare deeltaken.

   • Taken één voor één aanbieden om overbelasting te voorkomen.

4. Geen tijdsdruk:

   • Voldoende tijd geven voor taakuitvoering om stress te verminderen.

5. Korte, duidelijke instructies:

   • Instructies moeten helder en beknopt zijn om verwarring te vermijden.

6. Eén taak tegelijk:

   • Vermijd multitasking; focus op één opdracht per keer.

7. Minimale verstoringen:

   • Taakuitvoering mag niet onderbroken worden om focus te behouden.

8. Recuperatiepauzes:

   • Regelmatige rustpauzes plannen ter preventie van mentale vermoeidheid.

9. Grenzen aangeven:

   • Personen leren om eigen grenzen aan te geven en op tijd rust te nemen.

Geheugenproblemen na hersenletsel:

• Retrospectief geheugen:

  • Herinneringen aan verleden (waar men woont, familie herkennen) meestal intact.

  • Soms lichte problemen met terughalen van eerdere gebeurtenissen.

• Moeite met leren van nieuwe informatie:

  • Problemen met onthouden van basisinformatie (locatie ziekenhuis, namen).

  • Veel herhaling nodig om nieuwe informatie op te slaan.

  • Lager studierendement bij studiehervatting → sneller ontmoedigd.

• Verlies van recente herinneringen:

  • Niet meer weten wat recent is gebeurd (bijv. weekendactiviteiten).

  • Herhaling van vragen doordat men vergeet dat ze eerder zijn gesteld.

  • Moeite om familie over recente gebeurtenissen te vertellen.

• Prospectief geheugen:

  • Problemen met onthouden van toekomstige acties (afspraken vergeten).

  • Heeft impact op dagelijks functioneren.

Post-traumatische amnesie (PTA):

1. Eerste fase van PTA:

   • Geheugen volledig verstoord, persoon weet niet wat er gebeurt.

   • Verwardheid, onjuiste verhalen (confabulatie).

   • Geen herinnering aan omgeving of recente gebeurtenissen.

2. Verbetering van PTA:

   • Geheugen herstelt geleidelijk, maar vaak blijvend geheugenverlies.

   • Geen herinnering aan periode net vóór het letsel (bijv. ongeval, route naar werk).

3. Verwarring en desoriëntatie:

   • Desoriëntatie en verwarring blijven aanwezig.

   • Confabulatie: persoon verzint informatie om geheugenlacunes op te vullen (bijv. ongeval i.p.v. beroerte).

Aanpak van geheugenproblemen

• Vaste routines en dagstructuur

  • Creëer een consistente dagelijkse routine voor herkenning en geheugenondersteuning via herhaling.

• Voorkom fouten

  • Begeleid de persoon actief (bijv. naar fysiotherapie) om fouten en verwarring te voorkomen.

• Opdrachten één voor één geven

  • Bied duidelijke, stapsgewijze instructies om taken beter uitvoerbaar te maken.

• Gebruik van lijstjes en agenda’s

  • Noteer alles in agenda’s of lijstjes; helpt de persoon én familieleden overzicht te behouden.

• Labels en visuele hulpmiddelen

  • Label deuren, meubels en routes om oriëntatie te verbeteren.

• Vertrouwde voorwerpen gebruiken

  • Plaats herkenbare items zoals foto’s op de kamer voor comfort en geheugenondersteuning.

• Consistentie in plaatsing van voorwerpen

  • Zorg dat spullen altijd op dezelfde plek liggen om verwarring te voorkomen.

• Strategieën voor geheugensteuntjes

  • Leer technieken zoals associaties maken of logisch ordenen om informatie beter te onthouden.

• Gebruik van visuele hulpmiddelen

  • Planningsborden, lijstjes en andere hulpmiddelen helpen bij informatieorganisatie.

• Oriëntatiehulpmiddelen

  • Duidelijke klokken, agenda’s of kalenders (zichtbaar op de gang) helpen bij tijds- en plaatsbepaling.

• Confabulatie niet corrigeren, maar afleiden

  • Corrigeer verzonnen herinneringen niet direct; leid af en herhaal juiste info op een rustig moment.

• Duidelijke communicatie

  • Vertel altijd eerst wat je gaat doen, zodat de persoon zich kan voorbereiden.

Afasie (taalstoornissen na hersenletsel)

• Algemeen

  • Geen motorisch probleem, maar een stoornis in taalverwerking (begrijpen en uiten).

1. Expressieve afasie (Broca)

   • Moeite met spreken of woorden vinden; variërend van lichte woordvindingsproblemen tot nauwelijks kunnen praten of foutieve ja/nee-antwoorden.

2. Receptieve afasie (Wernicke)

   • Personen praten vloeiend maar begrijpen zichzelf of anderen niet goed; taalgebruik is vaak betekenisloos of onlogisch.

3. Verstoorde taalverwerking

   • Zowel begrijpen als uiten is aangetast, wat communicatie zeer moeilijk maakt.

4. Anomische afasie

   • Specifiek probleem met woordvinden; persoon weet wat hij wil zeggen maar kan het juiste woord niet vinden, gebruikt vage omschrijvingen of onjuiste woorden.

Aanpak bij Afasie

• Rustige en stressvrije omgeving

  • Geef tijd en ruimte om te communiceren.

  • Vermijd tijdsdruk en stress, die taalproblemen kunnen verergeren.

• Actieve betrokkenheid van de persoon

  • Spreek rechtstreeks met de persoon, niet over hen.

  • Gebruik normale taal, vermijd kinderlijke taal.

• Vermijden van figuurlijke taal en humor

  • Geen grapjes, metaforen of beeldspraak gebruiken.

  • Wees duidelijk, direct en houd de boodschap simpel.

• Gebruik van alternatieve communicatiemiddelen

  • Schrijven, wijzen, pictogrammen of gebaren kunnen helpen.

  • Probeer uit wat het beste werkt voor de persoon.

• Betrek familieleden

  • Familie kan helpen bij het begrijpen van de communicatie.

  • Ze bieden emotionele en praktische ondersteuning.

Apraxie (vooral links hemisferisch)

• Kenmerken

  • Moeite met uitvoeren van complexe handelingen ondanks intacte motoriek.

  • Problemen met het plannen en coördineren van handelingen (bijv. kammen, gebruik van bestek).

  • Geen verlamming, maar verstoring in het motorisch planningsproces.

• Aanpak

  • Vaardigheden opnieuw aanleren via begeleide oefeningen.

  • Gebruik van gestructureerde stappenplannen.

Hersenbeschadiging rechterhersenhelft: Visueel-ruimtelijke stoornissen

• Verlies van ruimtelijke oriëntatie

  • Moeite met lokaliseren van objecten (bijv. auto niet kunnen terugvinden).

• Verstoord lichaamsbesef

  • Moeite met herkennen van eigen lichaamsdelen of aangeven waar aanraking plaatsvindt.

  • Lichaamsdelen kunnen als vreemd worden ervaren.

• Problemen met visueel-ruimtelijke taken

  • Moeite met natekenen van figuren.

  • Problemen met puzzels of blokpatronen leggen.

Neglect

(rechterhemisferisch, vaak linkszijdig)

• Kenmerken

  • Negeert linkerzijde van ruimte of lichaam, ondanks intact zicht.

  • Ervaart linkerzijde alsof het niet bestaat.

• Gedrag en symptomen

  • Vraagt om linkerarm uit bed te halen, terwijl die al daar ligt.

  • Tekent alleen rechterkant van een klok of gebruikt alleen rechterhelft van papier.

  • Botst tegen objecten aan de linkerkant, negeert linkerzijde op het bord, kamt alleen rechterkant van haar.

  • Spreekt alleen mensen aan de rechterkant aan.

• Impact

  • Blijvende stoornis, kan verbeteren maar verdwijnt zelden helemaal.

  • Grote risico’s in dagelijks leven, zoals in verkeer of bij lezen.

  • Vaak ongeschikt om auto te rijden.

Aanpak van neglect

• Doel: Patiënt bewust maken van het negeren van linkerzijde van ruimte/lichaam.

• Therapie: Trainen van strategieën zoals bewust oogbewegingen en focusverandering.

• Resultaat: Aandachtstechnieken kunnen neglect verbeteren, maar vaak blijft het deels aanwezig.

Executieve functies

• Belangrijk in nieuwe/complexe situaties zonder routine.

• Vaardigheden: Anticiperen, flexibiliteit, probleemoplossing, zelfstandig handelen, initiatief nemen.

• Gevolgen van schade aan frontale hersenen:

  • Moeite met doelen stellen, keuzes maken, plannen en organiseren.

  • Chaotisch werken zonder volledig begrip van de taak.

  • Gebrek aan initiatief, monitoring, probleemoplossing.

  • Voorbeeld: boodschappen niet kunnen afwerken, geen alternatieven bedenken bij obstakels.

• Aanpak:

  • Moeilijk direct te trainen.

  • Gebruik van dagplanning en voorbereiding op veranderingen.

  • Vroegtijdige communicatie voorkomt verwarring en frustratie.

Emotionele, gedrags- en karakterveranderingen

• Emotionele verwerking is complex en langdurig.

• Veelvoorkomende reacties:

  • Prikkelbaarheid, snelle boosheid door overprikkeling.

  • Soms agressie (slaan/schoppen).

  • Initiatiefverlies, apathie (geen plan = passiviteit, weinig gespreksparticipatie).

• Apathie ≠ depressie; soms moeilijk onderscheid.

• Rigiditeit: vasthouden aan plannen door gebrek aan flexibiliteit.

• Impulsiviteit, weinig zelfcontrole: risico op gevaarlijk/onhandig gedrag.

• Verbaal ongepast gedrag: impulsieve, niet-relevante, soms ongepaste opmerkingen.

• Overeten: kan leiden tot overgewicht, vooral na kunstmatige voeding.

• Moeilijkheden met financiën: risico op financiële misstanden; soms bewindvoering nodig.

• Sociaal onaangepast gedrag: luidheid, onderbrekingen, ongepastheid.

• Gebrek aan ziekte-inzicht: ontkenning, vertraagd bewustzijn van beperkingen.

  • Verwerkingsproces = rouwproces voor patiënt én omgeving.

• Revalidatie bemoeilijkt door ontkenning; geduld en ruimte zijn cruciaal.

Omgaan met gedragsproblemen

• Omgevingsfactoren aanpakken:

  • Rustige, veilige omgeving creëren.

  • Voldoende slaap, vermijden van overprikkeling.

• Structuur en consistentie:

  • Structuur = veiligheid.

  • Team moet uniforme regels en aanpak volgen.

• Bekrachtiging van gedrag:

  • Negatieve aandacht versterkt negatief gedrag.

  • Ongepast gedrag negeren, afleiden.

  • Korte, duidelijke correctie (“Dit is niet gepast”), zonder discussie.

• Time-out techniek:

  • Indien nodig korte time-out geven.

  • Direct ingrijpen zonder discussie.

Expressieve afasie (Broca)

Moeite met spreken of woorden vinden; variërend van lichte woordvindingsproblemen tot nauwelijks kunnen praten of foutieve ja/nee-antwoorden.

Receptieve afasie (Wernicke)

Personen praten vloeiend maar begrijpen zichzelf of anderen niet goed; taalgebruik is vaak betekenisloos of onlogisch.

Verstoorde taalverwerking

Zowel begrijpen als uiten is aangetast, wat communicatie zeer moeilijk maakt.

Anomische afasie

Specifiek probleem met woordvinden; persoon weet wat hij wil zeggen maar kan het juiste woord niet vinden, gebruikt vage omschrijvingen of onjuiste woorden.