Lecture Notes on Phonetics and Phonology

Vocabulary flashcards for review.

Fonetyka

Bada fizyczne właściwości dźwięków mowy (artykulacyjne, akustyczne, audytywne).

Fonologia

Bada funkcje dźwięków w systemie języka (czyli fonemy i ich relacje).

Fonem

Najmniejszy dźwięk w języku, abstrakcja, który pozwala odróżnić znaczenie słów.

Segment

Wymowa głosek na granicy dwóch wyrazów, która z uwagi na szybką wymowę może tworzyć jakby jeden wyraz.

Cechy prozodyczne

Akcent, intonacja, tempo, rytm, pauzy.

Sylaba

Część wyrazu, którą wymawiamy jednym ,,ruchem głosu’’. Najczęściej zawiera samogłoskę - to ona jest sercem sylaby.

Jądro sylaby

Zawsze samogłoska (np. a, o, e).

Nagłos

Tego, co jest przed samogłoską (np. ,,k’’ w wyrazie ,,kot’’).

Zgłoski/zakończenia

Tego, co jest po samogłosce (np. ,,t’’ w wyrazie ,,kot’’).

Sylabą otwarta

Kończy się samogłoską (np. ,,ma’’, ,,ko’’).

Sylaba zamknięta

Kończy się spółgłoską (np. ,,kot’’, ,,dom’’).

Zestrój akcentowy

Grupa wyrazów, które razem tworzą jedną całość akcentową - wymawiamy je tak, jakby były jednym słowem z jednym akcentem.

Fraza fonetyczna

Większa całość dźwiękowa w wypowiedzi - taki odcinek mowy, który mówimy bez większej przerwy (pauzy).

Głoska

Najmniejszy dźwięk mowy, który wymawiamy i słyszymy.

Opozycja fonologiczna

Relacja wiążąca dwie głoski takie, że istnieje co najmniej jeden kontekst, w których ich wzajemna substytucja powoduje zmianę znaczenia segmentu językowego wyrazu. Jest ona relacją symetryczną.

Neutralizacja

W pewnych warunkach dana opozycja może ulec neutralizacji, tzn. opozycja istniejąca w danym języku w określonych warunkach może być usunięta, np. opozycja dźwięczna-bezdźwięczna ulega zniesieniu.

Następ

Moment przechodzenia narządów mowy od położenia obojętnego do układu właściwego danej głosce.

Szczyt

Moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej dla danej głoski.

Zestęp

Powrót narządów do położenia obojętnego.

Wysokość głosu

Zależy od częstotliwości drgań falującego powietrza; im wyższa liczba drgań, tym większa jest wysokość głosu.

Natężenie głosu

Powstaje w związku z siłą, z jaką faluje powietrze; im siła jest większa, tym wzmacnia się natężenie głosu; jeżeli siła poruszająca fale maleje, to natężenie głosu spada.

Barwa głosu

To ta właściwość głosek, po której rozpoznajemy różnicę, kiedy głoski mają tę samą wysokość i to samo natężenie.

Samogłoska

Powstaje bez przeszkód w jamie ustnej. Jest dźwięczna. Może tworzyć jądro sylaby (bez niej nie ma sylaby).

Spółgłoska

Powstaje z przeszkodą (np. zamykamy usta, dotykamy językiem). Może być dźwięczna lub bezdźwięczna. Nie może sama stworzyć sylaby (musi być z samogłoską).

Fonetyka opisowa

Bada i opisuje, jak brzmią i łączą się głoski w danym języku tu i teraz.

Fonetyka historyczna

Sprawdza, jak zmieniały się dźwięki języka na przestrzeni dziejów.

Fonetyka eksperymentalna

Używa specjalnego sprzętu, żeby dokładnie zmierzyć dźwięki mowy - patrzy na nie tak, jak naukowcy badają zjawiska przyrodnicze.

Fonetyka artykulacyjna

Bada, jak mówimy dźwięki, czyli co robią usta, język, zęby i gardło, żeby powstał dźwięk, np, [p] powstaje przez zwarcie warg.

Fonetyka akustyczna

Bada, jak brzmią dźwięki, ich wysokość, długość, głośność. Patrzy na dźwięki jak na fale dźwiękowe, nie na to, co robią usta.

Fonetyka percepcyjna

Dział fonetyki, który bada, jak człowiek słyszy i rozpoznaje dźwięki mowy. Nie skupia się na tym, jak mówimy, tylko jak słuchamy. Patrzy na mowę ,,od strony słuchacza’’.

Metoda akustyczna

Bada, jak brzmią dźwięki - ich barwę, formanty,czyli ,,kształt’’ dźwięku. Używa sprzętów takich jak spektroskop, sonograf, tomograf.

Metoda kimograficzna

Bada ruchy wiązadeł głosowych (czyli fałdów głosowych) podczas mówienia. Zapisuje czas i sposób ich drgania - pozwala zobaczyć, kiedy są otwarte, a kiedy zamknięte.

Metoda palatograficzna

Pokazuje, gdzie język dotyka podniebienia, kiedy mówimy. Pomaga badać dźwięki trudne w izolacji. Używa się cienkiej folii pokrytej proszkiem (np.talkiem, czekoladą).

Metoda rentgenograficzna

Robi zdjęcia rentgenowskie w czasie mówienia, by zobaczyć ustawienie narządów (np. języka, warg). Pokazuje pozycje artykulacyjne głosek.

Metoda laryngoskopowa

Pozwala obserwować pracę krtani i wiązadeł głosowych podczas mowy. Używa się laryngoskopu lub stroboskopu.

Aparat oddechowy

Składa się z przepony, płuc, oskrzeli i tchawicy - odpowiada za dopływ i wypływ powietrza potrzebnego do mówienia.

Aparat fonacyjny

To krtań - narząd zbudowany z chrząstek i mięśni, ma kształt piramidy i znajduje się mniej więcej w połowie szyi.

Aparat artykulacyjny

Składa się z jamy gardłowej, ustnej i nosowej.

Prozodia

Dział językoznawstwa zajmujący się akcentem, intonacją, długością dźwięków (iloczasem). Odpowiada m.in. za rytm i melodię mowy.

Cechy prozodyczne

Dotyczą zmian w sile głosu, wysokości tonu i długości trwania dźwięków. To one sprawiają, że mowa brzmi naturalne.

Kadencja

Niski ton na końcu zdania (twierdzenia, pytania uzupełniające).

Antykadencja

Wysoki ton na końcu (pytania otwarte, zdania oczekujące dalszego ciągu).

Akcent paroksytoniczny

Na drugą sylabę od końca - w większości wyrazów.

Akcent proparoksytoniczny

Na trzecią sylabę od końca - 1 i 2 os. l. mn. czasu przeszłego.

Akcent proproparoksytoniczny

Na czwartą - 1 i 2 os. l. mn. trybu przypuszczającego.

proproparoksytoniczny

Na piątą sylabę od końca - jeśli 1 lub 2 os. l. mn. trybu przypuszczającego stanowi połączenie akcentowe z zaimkiem zwrotnym.

Akcent oksytoniczny

Na ostatnią sylabę - w rzeczownikach jednosylabowych z cząstką arcy-, eks-, wice-, super-.

Akcent inicjalny

Na pierwszą sylabę - maniera oratorska w wystąpieniach publicznych (przemówienia, kazania).

Akcent zdaniowy

To wyróżnienie wyrazu w zdaniu - poprzez podkreślenie go głosem.

Akcent neutralny

Zwykły, codzienny sposób mówienia, bez podkreślania żadnego wyrazu. Najczęściej akcent pada na ostatni wyraz zdania albo frazy.

Akcent logiczny

Wprowadza do wypowiedzenia szersze tło znaczeniowe, presuponuje kontekst, czyli uzupełnia informację semantyczną o elementy, których w danym zdaniu nie zawarto, ale musiały wystąpić w kontekście.

Akcent ekspresywny (emfatyczny)

Pokazuje emocje, zwykle towarzyszy mu zmiana tonu głosu, wydłużenie dźwięku albo mocniejsze zaakcentowanie słowa.

Błędy w artykulacji

Wymowa niezgodna z obowiązującą normą.

Błędy w intonacji

Ton głosu niepasujący do treści.

Błędy w akcentowaniu

Nacisk w złym miejscu w wyrazie lub zdaniu.

Fonetyczne środki językowe

Środki oparte na dźwiękach.

Onomatopeja

Wyraz naśladujący dźwięk, np. miau, tik-tak, hau.

Aliteracja

Powtórzenie tych samych głosek na początku wyrazów, np. Szedł Sasza suchą szosą

Eufonia

Miłe dla ucha brzmienie, np. Cicho szumią srebrne brzozy

Rymy

Podobne brzmienie na końcu wyrazów.

Rymy gramatyczne

Mają taką samą formę gramatyczną, np. widzę las - idzie czas (oba czasowniki w mianowniku)

Rymy niegramatyczne

Mają inną formę gramatyczną, np. widziałem kota - krzyczała złota (czasownik + przymiotnik)

Rymy męskie

Mają jedną sylabę, np. las-czas.

Rymy żeńskie

Mają więcej niż jedną sylabę, np. zielona-zmęczona

Rymy dokładne

Rymujące się głoski są identyczne lub minimalnie różne, np. ominie-zaginie.

Rymy niedokładne

Nie są identyczne w brzmieniu, ale mają podobne brzmienie lub współdźwięczność, np. jeden-siedem.

Rymy częstochowskie

Banalne, proste, np. kochać-szlochać.

Morfologiczne środki językowe

Dotyczą budowy wyrazów.

Zdrobnienia

Wyraz w wersji ,,mniejszej’’, np. mamusia.

Zgrubienia

Wyraz w wersji ,,większej’’, np. kocisko.

Neologizmy

Nowe wyrazy, np. śmiesznologia (zabawa słowem).

Składniowe środki językowe

Dotyczą budowy zdań.

Anakolut

Błąd w budowie zdania, np. Idąc do pracy padał śnieg.

Antyteza

Przeciwieństwo w jednym zdaniu, np. Lepiej się z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć’’.

Apostrofa

Bezpośredni zwrot do osoby, rzeczy bądź bóstwa, np. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?

Elipsa

Pominięcie czegoś, co i tak jest oczywiste, np. Wypij wody.

Epifora

Powtórzenie słowa na końcu zdania, np. Chcę śpiewać. Umieć śpiewać. Żyć, by śpiewać.

Inwersja

Przestawienie szyku wyrazów, np. Szumią drzewa nad rzeką (zamiast drzewa szumią nad rzeką).

Paralelizm

Podobna budowa zdań, np. Kocham morze. Kocham niebo.

Przerzutnia

Przeniesienie części zdania do kolejnego wersu, np. Idę ulicą - ciemno, pada, zimno.

Powtórzenie

Wielokrotne użycie tego samego słowa, np. Cisza, cisza wszędzie.

Pytanie retoryczne

Pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi, np. Czy można zapomnieć dzieciństwo?

Wykrzyknienie

Wyraz emocji, np. Och! Ale pięknie!

Leksykalne środki językowe

Dotyczą słów i ich znaczenia.

Archaizmy

Stare, już nieużywane słowa, np. waćpan, białogłowa.

Peryfraza

Opis zamiast jednego słowa, np. król zwierząt - lew.

Eufemizm

Delikatne określenie czegoś trudnego, np. odszedł zamiast umarł.

Hiperbola

Przesadzone określenie, np. Umieram z głodu

Epitet

Określenie rzeczownika, np. smutne oczy.

Porównanie

Wskazuje podobieństwo, np. Szybki jak wiatr.

Porównanie homeryckie

Bardzo rozbudowane porównanie, np. Szła jak księżniczka, której krok budzi ciszę, a spojrzenie zatrzymuje wiatr.

Koartykulacja (współdziałanie głosek)

Sytuacja, kiedy jedna głoska wpływa na sposób wymawiania sąsiedniej głoski.

Antycypacja (wpływ wsteczny)

Narządy mowy wcześniej przygotowują się na kolejną głoskę, np. trawka → trafka (głoska w zmienia się w f pod wpływem bezdźwięcznego k).

Perseweracja (wpływ postępowy)

Poprzednia głoska wpływa na kolejną, np. krzyk → kszyk (rz staje się sz, bo działa na nią bezdźwięczne k).

Udźwięcznienie

Głoska bezdźwięczna zmienia się w dźwięczną, np. brat matki → brad matki.

Ubezdźwięcznienie

Dźwięczna zmienia się w bezdźwięczną, np. trawka → trafka.

Upodobnienie ze względu na miejsce artykulacji

Głoska zmienia swoje miejsce wymowy, żeby łatwiej połączyć ją z następną, np. śśinieć

Upodobnienie ze względu na miękkość

Zmiękczamy spółgłoski pod wpływem sąsiednich miękkich, np. zjechać → z’jechać

Rozsunięcie artykulacyjne

Między dwiema spółgłoskami pojawia się dodatkowy dźwięk, np. sześćset → szejset

Szczelinowa wymowa spółgłosek nosowych

Zamiast dwóch dźwięków, pojawia się jedna nosowa samogłoska, np. awans → awąs