HC13: morfologie

linguïstische niveaus

• fonetiek

• fonologie

• morfologie

• semantiek

• syntaxis

• pragmatiek

fonetiek

klankvorming

fonologie

klankleer

morfologie

woordvormingsleer

semantiek

woordbetekenisleer

syntaxis

zinsleer

pragmatiek

taalgebruik

morfologie: betekenis

= leer van woordvorming en woordstructuur

regels/ principes VB oneetbaar: on vanvoor, drinkbaar: baar vanachter

• onderzocht als statisch gegeven

• onderzocht als dynamisch gegeven

ontstaan van nieuwe woorden en woorden die verdwijnen of overname van woorden (nu: Engels, vroeger: FR), maar passen aan aan het NL VB sms’en

snel VB fishing

morfologie: functies

2 types morfologie:

• in functie van woordenschatuitbreiding, lexicon wordt gevoed door nieuwe woorden→ verandering cultuur, maatschappij en technologie

VB samenstellingen of afleidingen

• aanpassingen van woorden door toevoeging van foneem (grammaticale functie=> past het in de zin)

VB De operaliefhebber zag gisteren een nieuwe productie in de Munt

VB De twee operaliefhebbers zagen gisteren een nieuwe productie in de Munt

= flexiemorfemen

soort morfemen

• vrije morfemen

• gebonden morfeem

• allomorf

• betekenisarme morfemen

vrije morfemen

= kleinste grammaticale structuur die zelfstandig kan voorkomen in een zin

• inhoudswoorden (uitgebreid) VB kast en stoel

• functiewoorden (beperkt)

  • voornaamwoorden VB hij, me

  • lidwoorden

  • partikel VB te

gebonden morfeem

= morfeem dat op zich geen zelfstandige positie kan opnemen in de zin, je moet het koppelen aan een vrij morfeem→ voor- of achtervoegsels

VB appelen, onmisbaar

allomorf

= vormvarianten van een morfeem die geen betekenisverschil geven

VB verkleinmorfemen (-je, -pje, -tje): aapje, bloempje, appeltje

VB meervoudsmorfemen (-en, -s): appelen, appels

VB persoonsmorfemen (-aar, -er): wandelaar, prater

betekenisarme morfemen

= combinatie van klanken, waarvan we de oorspronkelijke betekenis niet meer kennen→ naar waar ze verwijzen bestaat niet meer/ niet meer gebruikt wordt

VB onnozel: on is negatie, nozel?

VB aalbes: bes, aal?

morfologie: woord

= linguistisch eenheid met minstens 1 vrij morfeem

• geleed woord

• ongeleed woord

ongeleed woord

= woord dat bestaat uit 1 vrij morfeem

VB kast, zetel, huis, appel

geleed woord

= woord dat uit meer stukken bestaat

→ combinatie vrije morfemen VB zitbank

→ combinatie vrij en 1/meer gebonden morfeem VB onmisbaar

3 types geleedheid

1. composita

2. derivatie

3. flexie

composita

= afleidingen

betekenis achterhalen→ verschillende stukken te kennen

derivatie

afleidingen

→ prefix of affix

stam

altijd bewaren, komt terug in andere woorden=> vergemakkelijking van begip

VB bakker, gebak, bakken, bakkerij

lexicale morfologie: taal is productief

woordvorming is productief proces, afhankelijk van communicatieve, culturele, maatschappelijke behoefte en technologische evolutie

• nieuwe zaken/ concepten benoemen

VB ‘twinning is winning’, non-binaire voornaamwoorden

• subcategorieën

VB toestel: keukentoestel, verwarmingstoestel…

VB moeder: schoonmoeder, stiefmoeder…

• concepten die in onbruik zijn te schrappen, verdwijnen

VB tikmachine of koffiemolen

beperkingen op woordvorming

in praktijk zijn er beperkingen op uitbreiding woordenschat

→ overbelasting: geen alternatief voor een woord die al bestaat met dezelfde betekenis

→ sommige samenstellingen zijn foutief VB bloempoot voor stengel

→ te lange samenstellingen: te complex (soms blijven ze in de vorm van een afkorting)

→ regels obv vorm

vormbeperkingen voor uitbreiding woordenschat

• fonologisch: je combineert niet alle klanken

VB gepraat, niet gopraat of gipraat

sonoriteitshiërarchie

• morfologisch: nooit 2 voorvoegsels met doffe e

VB beschrijven niet gebeschrijven

• morfo-semantisch: volgorde

VB (on) + eet + baar: negatie altijd vooraan - stam - suffix (baar)

• woordklasse: meer inhoudswoorden M dan functiewoorden (nauwelijks verandering)

betekenisbeperking voor uitbreiding

vermidjing van homoniemen en synoniemen

• als bestaand woord gebruikt word, dan wordt er niet eenzelfde woord met exact dezelfde betekenis gecreëerd wordt

=> vermijden van overload

uitzondering: onefficiënt of inefficiënt

morfologie: woorden vormen

• composita

• derivaties

• samenstellende afleidingen: niet veel voorkomend

• conversie: van bepaald woord andere woordsoort M

• woordversmeltingen VB brunch: breakfast en lunch

• afkapping: lange woorden korter M, vaak eufemistische bedoeling

• acroniem

acroniem

= afkorting die als een woord wordt uitgesproken, letterwoord

VB OCMW: Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn

VB AIDS

composita

= samenstellingen

→ combinatie 2 vrije morfemen (2 inhoudswoorden combineren: eindeloos via bepaalde principes)

VB hand-doek, braad-pan, smelt-kroes, leven-s-werk (met bindmorfeem)

in vele talen

weinig beperkingen

• samenstellingen zijn transparant (betekenis makkelijk te achterhalen a.d.h.v componenten) VB waterweg, snelweg

• verduisterde samenstellingen: betekenis moet geleerd worden, doordat de componenten niet zo duidelijk zijn VB aalbes, onnozel, aardbei, ontfermen

→ verandering van taal

composita: opbouw

right-hand-head-rule

morfeem van 1 categorie combineren met een morfeem van een andere categorie, combinatie zal altijd behoren tot categorie 2

• rechterdeel = hoofd/ stam

• ander deel = modificatie

VB tomatensoep: soort soep - soeptomaten: soort tomaten

composita: right-hand-head-rule

betekenis van de samenstelling voorspellen obv:

• betekenis van aparte concepten

• rekening houden met combinatie (volgorde)

VB zakgeld: soort geld - geldzak: soort zak

VB postzegel: soort zegel - postzegelverzamelaar: soort verzamelaar

composita: tot welke woordsoort horen ze?

• voorzetselsamenstelling met voorzetselhoofd

• nomensamenstelling met nominaal hoofd (hoofd is een znw)

• adjectiefsamenstelling met adjectivistisch hoofd

• werkwoordsamenstelling met verbaal hoofd

samenstelling vernoemd naar hoofd

nomensamenstelling

• nomen + nomen VB ketting-zaag, boom-stam

• ww + nomen VB rol-stoel, was-tafel

• adjectief + nomen VB snel-weg, heet-hoofd

• voorzetsel + nomen VB voor-tuin

adjectiefsamenstelling

• nomen + adjectief VB vuur-vast, toren-hoog

• werkwoord + adjectief VB plaag-ziek, twist-ziek

• adjectief + adjectief VB stom-dronken, doof-stom

• voorzetsel + adjectief VB door-nat

werkwoordsamenstelling

• nomen + adjectief VB bek-vechten, brood-roven

• werkwoord + werkwoord VB zwaaf-vliegen, slaap-wandelen

• adjectief+ werkwoord VB warm-lopen, wit-wassen

• voorzetsel + werkwoord VB in-springen

voorzetselsamenstelling

= beperkt (minder combinaties), niet vaak voorkomend

• voorzetsel + voorzetsel VB binnen-in, boven-op

• werkwoord + voorzetsel VB slokop

derivatie

= afleiding

→ vrij morfeem + gebonden morfeem: toevoegsel/ affix (kan overal voorkomen)

VB zolder + ing: met stammorfeem, heeft altijd zelfde betekenis→ affix betekenisnuance

woordsoort blijft hetzelfde 

• znw: hertog - hertogdom

• bvnw VB aardig - onaardig

• ww. VB lezen -herlezen

volgorde is niet vrij

affix

niet-lexicale toevoeging of lexicale toevoeging met vaste betekenis

VB nieuwe film, grammaticale film

VB twijfelaar: iemand die twijfelt - bed

lexicaal affix

redelijk vaste betekenis (-aar, neo-…)

• prefix = voorvoegsel VB herdrukken, ontdoen

• suffix = achtervoegsel VB lengte, openbaar, menselijk, waarheid

• circumfix: affix rond een woord (zowel voor als achter, beide) VB gebergte, gebeente, gehemelte

• interfix: bindfoneem VB beroepsmisvorming, bestuursvergadering, boerenzoon…

• infix: affix in een woord (niet in NL) VB latijn 

4 groepen van nomina met suffix

• persoonsnamen

• abstracte woorden

VB vergeetachtig, schoonheid, vriendschap

• verzamelnamen/ zakennamen

VB bakkerij, monding

• diminutieven

VB bloempje, veel alomorfen maar andere vormen

persoonsnamen: groep van nomina met suffix

hoge graad van polysemie, kunnen verschillende betekenissen hebben

VB twijfelaar: wij twijfelt (/bed)

VB gijzelaar: wie gegijzeld wordt (/wie iemand gijzelt)

VB metselaar = wij metselt

VB schipper = iemand die met een schip vaart

VB wetenschapper = iemand die wetenschap beoefent

-er of -aar is afhankelijk van foneem=> relatie met fonologie: heeft te maken met eindfoneem van de stam→ l zet je -aar, bij n ook -aar

prefix

• negatie

VB contraproductief, onzin, wanorde

• versterking

VB supermarkt, hypermarkten, kei goed

speciale vorm: reduplicatie

om meervoud weer te geven of om te versterken→ woord te herhalen

in NL nauwelijks

VB ‘leukleuk’ of ‘blingbling’, herhaling van hetzelfde morfeem

samenstellende afleiding

combinatie 2 vrij morfeem en met gebonden morfeem

tussenliggende combinatie komt niet voor of is semantisch niet relevant voor geheel

VB laatbloeier, laatbloei of bloeier: bestaat niet/ niet relevant

conversie

= afleiding van een bestaand woord om nieuwe woordsoort te vormen=> verandering concept

VB boor (werktuig) - boren (handeling)

VB google (zoekmachine) - googleen (handeling)

VB groen (adjectief, de kleur) - het groen (substantief, het gebladerte)

vaak geen affix

woordversmelting

samenvoegen van 2 of meer afgekapte woorden

VB brunch: breakfast en lunch, brexit: Britisch en exit, labradoedel: labrador en poedel

afkapping

woordvorm waarvan deel is afgekort om negatieve connotatie te vermijden

VB homo(seksueel), doof(stom)

woord bewerken

lexicale morfologie leidt tot woordenschat uitbreiding

flexionele morfolgoie leidt tot aanpassing van bestaande woorden

→ flexiemorfemen: vervullen grammaticale functie om te passen in zinsstructuur

VB verbuiging adjectief: vaak toevoeging -e: hese stem

VB vervoeging werkwoorden: afhankelijk van getal, tijd en persoon: hij loopt

VB vergrotende/ overtreffende trap: interessanter/st

VB meervoudsvorm znw: spinnen

flexionele morfologie (nut en manier)

NL weinig flexiemorfemen: weinig naamvallen VB Ans jas (weinig toegepast in NL)

nut: woorden staan niet geïsoleerd→ in combinatie met ander woord

hoe? aanpassen aan tijd, getal, geslacht en naamval

VB hij gaat naar huis, hij praat met hem

verschil flexie- en derivatiemorfemen

flexiemorfeem: verder van stammorfeem (kern), dan derivatiemorfeem

VB gulzigheid - gulzigheden, veulen - veulentjes

flexiemorfologie: verandert nooit de woordsoort en klemtoon

flexiemorfologie: voorspelbare betekenis

woorden overnemen

• ontleningen

• merknamen = merknaam na verloop van tijd ingeburgerd als soortnaam VB pampers, pritt

• onomatopee = klanknabootsing VB koekoek, cuckoo (Engels'), coucou (frans) of miauwen

• woord(betekenis)en creëren: zelf creëren

  • zelf woord creeëren VB epiberen

  • woordbetekenissen uitbreiden VB muis: dier en pc-bediening

ontlening

= woorden die uit andere taal worden overgenomen, gebeurt in veel talen nemen vaak door inburgeringsproces

• leenwoorden = woorden die onveranderd worden overgenomen: spelling, fonologie en morfologie blijven oorspronkelijke vorm hebben VB sowieso, rage, überhaupt (duits), déjà vu (frans)

• bastaardwoorden = woorden die aangepast worden aan de taal qua spelling of fonologie VB sfeer, venster

boulvard: dubbele ontlening, NL: bolwerk→ FR: boulevard→ NL: boulevard

waarom ontlenen?

• uit gemak VB belangrijke handelsproducten, zoals koffie en chocola

• om te variëren VB synoniemen ‘ruimtevaarder’: ‘astronaut’ of ‘kosmonaut’

• om te nuanceren VB loser is meer dan verliezer, accountant is meer dan boekhouder

• om te pronken VB consultant ipv raadgever, manager ipv leider

• uit schaamte VB transpireren ipv zweten

• uit besparing/ korter VB blondine ipv meisje met blond haar

• uit modegevoeligheid VB rage→ hyper, super→ mega

woorden ontleend vanuit het Nederlands

VB Noord-Amerika: cookie komt van koekje

VB Japan: biru komt van bier

VB Nederlands - Frans - Nederlands: bolwerk - boulevard

morfologie: normale versprekingen

leren veel uit fouten die we maken in het spontane spreken of bij pathalogische gevallen

spontaan spreken: inzicht waarop woordprocesvorming werken

VB normale versprekingen

• vastloopfouten

VB ik dacht dat het park gewagend was (voldoet nog steeds aan regels van voltooid deelwoord) ipv ik dacht dat de wagen geparkeerd was

• morfeemverschuivingen

VB hij berg dat opt ipv hij bergt dat op

• malapropismen = onbewuste verwisseling/ verhaspeling met amusementswaarde

VB een vitaal (fataal) ogenblik

Hij is wel oud, maar nog niet aan het demonteren (dementeren)

De patiënt kreeg enkel een placenta (placebo)

experiment morfologie

experiment om te weten of kinderen de morfologie expliciet apart opslagen in lexicon of impliciet leren en dan toepassen

Wug bestaat niet, maar iedereen maakte er Wugs van=> morfologische regel van meervoud toepassen (impliciet leren)

3 type morfologische verschillen/ verwantschappen

1. complexiteit:

2. versmelting

3. concreetheid

morfologisch verschil/ verwantschap: complexiteit

= complexiteit van woorden

• morfologisch niet- complexe talen

weinig vormverandering VB chinees (toontaal: prosodie/ intonatie is !)

• morfologisch complexe taal/ flecterende taal

VB Engels of Latijn

morfologisch verschil/ verwantschap: versmelting

• fuserende talen

veel affigering = veel affixen VB NL, FR, ENG, Latijn

• agglutinerende talen:

weinig affigeren, veel samenstellingen VB Turks, Hongaars

morfologisch verschil/ verwantschap: concreetheid

= manier waarop woorden verwijzen naar objecten

• analytische talen VB FR

• polysynthetische talen VB amazonetalen

• monosynthetische talen VB Esperanto

kennis over woorden

morfologie linken aan andere linguïstische niveaus

• fonologie

• syntaxis

• spelling

morfologie linken aan fonologie

de vorm past zich aan aan de klank en de klank heeft een invloed op de vorm: bij sterke en zwakke werkwoorden

STERK WW:

VB spreken - sprak - gesproken

ZWAKKE WW:

VB knippen, geknipt (stammorfeem eindigt op SL slotklank)

VB zeggen, gezegd (stammorfeem eindigt op SH)

morfologie linken aan syntaxis

syllabegrenzen komt niet altijd overeen met morfeemstructuur

VB adempauze: 2 morfemen (adem - pauze), 4 syllabes (a - dem - pau -ze )

flexiemorfologie geeft bijdrage aan syntaxis: meer volgorde vrijheid voor vrije morfemen dan voor gebonden morfemen

VB de man loopt achter de hond - de hond loopt achter de man, andere betekenis

morfologie linken met spelling

finale verscherping: op eind stemhebbende medeklinker, stemloos uitspreken

VB hand → zelfde schrijfwijze=> makkelijk om betekenis te achterhalen

VB menselijk → ‘ek’ zeggen, maar altijd zelfde schrijfwijze van de stem=> herkenbaar, schrijven wordt makkelijker

spellingsysteem houdt rekening met betekenis en productie