Hoofdstuk 1 : de ontrafeling van de middeleeuwse orde (1450- 1650)

1.1. Wetenschappelijke vooruitgang & geleidelijke emancipatie v.d politiek (Denkers)

• Leonardo Da Vinci

• Niccolo Machiavelli

• Thomas More

1.1. Leonardo Da vinci

‘renaissance man’ → meester in kunst, architectuur, wiskunde & wetenschap

Doel: de natuur en wereld ontcijferen via onderzoek adhv 2 “passies”

1. Wiskunde → logica, orde, structuur

2. Experimenten (empirische houding) → via ervaring tot kennis komen

• Mercantilisme

• Eerste vormen van secularisering

1.1. Leonardo Da vinci (Mercantilisme)

Context :

• Italië destijds verdeeld in verschillende vorstendommen

• Kerk had lang rem gezet op handel → Kooplieden riskeerden eigen kapitaal = handel beperkt

→ Opkomst Mercantilisme = Economie wordt taak v. Overheid

Kern :

• Vorst stimuleert handel & nationale rijkdom

• DOEL : inkomen v. natie vergroten

HOE?

• Import beperken

• Export vergroten

• Handel ondersteunen (bv. schepen, bescherming, investeringen)

1.1. Leonardo Da Vinci (Eerste vormen van secularisering)

• Langzame secularisering (afstand kerk & staat)

→ Niet meer geleid door traditie, kerk, geestelijken, MAAR mannen m. “visie & creativiteit”

= Maatschappij geleidt door rede & wetenschap & staatsmacht

1.1. Nicollo Machiavelli (IL PRINCIPE)

→ brak ‘traditionele vorstenspiegels’ : leerboek met vorstenideaal (goede vorst te zijn)

→ Politiek = kijken naar wat nodig is, niet naar wat moreel “goed” is

= 1e wetenschappelijke benadering v. politiek (empirisch, gebaseerd op ervaring)

1.1. Nicollo Machiavelli (secularisering v. politiek)

• Politiek moet afstand nemen van de Kerk.

• Kritiek op de Kerk als instelling (volgen eigen regels niet na)

→ Niet antireligieus → religie blijft sociaal bindmiddel.

1.1. Nicollo Machiavelli ( Raison d’état)

Passage vanuit IL PRINCIPE

→ “Doel heiligt alle middelen”

→ Heerser mag hard of onethisch optreden als dat nodig is.

Doel = goed besturen v. staat in het algemeen belang (raison d’état)

1.1. Nicollo Machiavelli (Mensbeeld)

• Mens is in politiek van nature slecht.

• Burgers kunnen zichzelf niet besturen → sterke leider nodig.

1.1 Nicollo Machiavelli (privaat bezit)

• Burger accepteert elk regime zolang privébezit beschermd blijft.

• “Vrijheid” = zekerheid over eigen bezit.

1.1 Nicollo Machiavelli (Machiavellisme)

Macht gebruiken zonder morele grenzen → doel > middelen.

→ DOEL heiligt alle middelen, je mag alles doen om doel te bereiken

1.1. Thomas More

• Utopia (2 delen)

→ beschrijving v. sociale en economische veranderingen in Engeland

→ beschrijven v. ideale maatschappij

• Utopisme

1.1. Thomas More (Utopia - deel 1)

= beschrijving v. sociale en economische veranderingen in Engeland

• Opkomst v. kapitalisme (winstgerichtheid)

• ‘Enclosure beweging’ = landbouwgronden gingen over tot ‘privébezit’ ipv gemeenschappelijk bezit door rijke landeigenaars

→ Gevolg: massale armoede, boeren verliezen toegang tot land.

1.1. Thomas More (Utopia - deel 2)

= beschrijving v. ideale samenleving

• Spiegelbeeld v. Engeland : alle problematieke v. deel 1 opgelost

• Geen privébezit van productiemiddelen → land = gemeenschappelijk.

• Geen geld, geen winstmaximalisatie.

• Maatschappij gebaseerd op gelijkheid, rechtvaardigheid en samenwerking.

→ Geen revolutionair proces, niet besproken hoe te geraken bij ideale sml

1.1. Thomas More (Utopisme)

• Afwijzen van onrechtvaardige bestaande orde op morele/religieuze gronden.

• Projecteren van een ideale, denkbeeldige wereld als tegenbeeld van de realiteit.

1.2. Einde katholieke hegemonie : reformatie & contrareformatie

• Wat is katholieke hegemonie?

• Martin Luther

• Calvijn

1.2 Wat is katholieke hegemonie?

Hegemonie = 1 groep heeft groot overwicht op meerdere domeinen (politiek, cultuur, economie)

• Kerk had eeuwenlang macht over politiek, cultuur, economie, geloof.

Deze dominantie brokkelt geleidelijk af → Reformatie

(Aanleiding)

• Reis naar Rome → ziet decadentie v. geestelijken

→ Gedrag is contradictorisch met Dogma dat burgers moeten volgen

Dogma = onbetwistbare leer voor gelovigen (voorwaarden voor geloof)

• Luther = antiklerikaal, maar niet antireligieus

1.2 Martin Luther (95 stellingen)

Kritiek omgezet in 95 stellingen

→ gespijkerd aan kerk

• Kritiek op aflatenhandel → de kerk misbruikt gelovigen om rijkdom te verzamelen.

• Start van de Reformatie → meer nadruk op bijbel, niet paus

1.2 Martin Luther (Kern v. boodschap)

• pleit voor religieuze bevrijding v.d mens

Reformatie = ontstaan protestantisme (bijbel centraal, niet kerk)

MAAR: Vrijheid ≠ gelijkheid.

• Mensheid heeft heersers & onderdanen nodig

• autoritaire staat noodzakelijk om religieuze rust te garanderen.

• Te veel vrijheid → conflict → religie onmogelijk

1.2 Martin Luther (Thomas Müntzer)

Müntzer geïnspireerd door Luther

→ leidt boeren tot protest tegen hebzucht v. edelen

• boeren eisten maatschappij zonder privébezit & gelijkheid centraal

→ Luther keert zich tegen opstand → hij gelooft niet in gelijkheid.

1.2 Calvijn

= andere ‘protestant’ (kritiek op kerk)

→ Centrale dogma = mens is hulpeloos en voorbestemd door God voor hemel/hel (radicalisatie v. Luthers visie)

≠ visie katholieken → via levenswijze lot veranderen mogelijk

1.2 Calvijn (Génèneve - reformatie)

Wilt plaatselijke kerk hervormen

→ vanwege harde leer niet welkom

Later teruggevraagd → Keert terug op voorwaarde dat zijn leer verplicht wordt

• tegenstanders worden verbannen, gevangengenomen of geëxecuteerd

==> Politieke macht

1.2 Calvijn (Génèneve - handelsstad)

Genève = handelscentrum → winst & rente essentieel → negatief gezien door katholieken

Calvijn :

• Winst is niet slecht (resultaat v. arbeid)

• Winst niet gebruiken voor ‘Pracht & Praal’

→ moet geherinvesteerd worden in economie

• Rente toegestaan, maar onder strenge regels.

1.2 Calvijn (Génèneve - Theocratie)

Onder leiding v. Calvijn Génève wordt een theocratie:

→ Religie = basis van staatsmacht

Bestuur =

• Ministerie → groep protestanten, die leer verdedigt & verspreid

• Consistorie → religieuze rechtbank, , zorgt voor naleving v. leer bij burgers

→ Ongelijkheid (rijk & arm) in sml, maar gelijk voor de wet bij overtreding v. leer

1.3 Koloniale ontmoetingen (Dispuut v. Valladolid 1550-1551)

Koning v. Spanje :

→ debat over hoe men inheemse bevolking ging behandelen & katholieke kerk gingen verspreiden in Zuid-Amerika

2 kampen (2 grote spaanse figuren v.d kerk)

1.3 Koloniale ontmoetingen (Dispuut v. Valladolid 1550-1551) Kamp 1

Juan Ginés De Sepulveda

• Pleit voor brutale onderwerping: geweld, slavernij, gedwongen kerstening

• Inheemse volkeren = “afgodendienaren”, “barbaren”, “van nature slaaf”.

• gelooft in Aristoteles’ idee van natuurlijke slavernij

• Oorlog voeren is gerechtvaardigd om hun “misdaden” uit te roeien (offers, kannibalisme…)

1.3 Koloniale ontmoetingen (Dispuut v. Valladolid 1550-1551) Kamp 2

Bartolomé de las Casas

• Pleit voor vreedzame bekering v.d inheemse bevolking door de bijbel

• Tegen geweld en tegen gedwongen bekering.

• Erkent natuurlijke slavernij als concept, maar: inheemsen zijn níet de barbaren van Aristoteles

→ indien verwerping v. christendom = ketters → bij ketters wel geweld mogelijk

1.3 Koloniale ontmoetingen (Dispuut v. Valladolid 1550-1551) Werkelijke verovering

Conquistadores = soldaat + priester tegelijk:

• verantwoordelijkheid christendom te verspreiden, maar gebruikten extreme brutaliteit

→ Encomienda-systeem

1.3 Koloniale ontmoetingen (Dispuut v. Valladolid 1550-1551) Encomienda-systeem

• Onmenselijke vorm van slavernij:

  • Inheemsen “krijgen” taal, bijbel, bescherming.

  • In ruil: onbetaalde arbeid + helft van hun oogst afstaan.

• Werkelijkheid → wrede uitbuiting, systeem bleef bestaan ondanks plan tot “verzachting”.

• Verzet van inheemsen → Spanje schakelt over naar Afrikaanse slaven → start van individuele slavernij

==> “ontmoeting” met de Andere = start van Europees debat over menselijkheid, rechtvaardigheid en koloniale macht.

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649)

Oorzaak: Kapitalistische veranderingen → spanningen koning vs. parlement.
Kern:

• Karel I wil absoluut gezag (macht van God).

• Ontbindt parlement (1629), maar moet het terugroepen voor belastingen.

• Grand Remonstrance: eisen van Puriteinen (protestantse parlementsleden) om macht van koning te beperken.

• Karel I weigert → Burgeroorlog → Karel I onthoofd.

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) The model Army

Olivier Cromwell

= militaire leider v. parlement

→ noemde zijn troepen ‘ new model army’ : nieuwe manier voor oorlogvoering

• Niet vechten voor geld → vechten voor gedeelde geloof in iets (eisen parlement)

= Anti-monarchistische strijdkracht

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) The Levellers

Perifere groep met een democratischere & sociale boodschap dan Cromwell

→ Tegen koning & parlement

→ beschuldigden Cromwell tirannie te vervangen v. koning met nieuwe tirannie

→ “Agreement of the People” : volkssoevereiniteit centraal, verkiezingen

Probleem: beperkte definitie van “het volk” → vooral rijken

• Privébezit = heilig.

• Zien maatschappelijke breuklijn arm–rijk.

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) Diggers

Perifere groep die afsplitst v. Levellers vanwege privébezit

→ Tegen privébezit → pleitten voor gemeenschappelijke landbouwgrond (“common grounds”)

→ Breuklijn ‘arm & rijk’ = gevolg v. afpakken v. gronden

→ Radicaal egalitair

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) Emancipatie v. de vrouw

Context

→ Kerk zag vrouwen als ondergeschikt (‘Godswil’)

→ Vrouwen protesteerden mee met de Levellers, maar kregen geen stemrecht

• Mary Astell → Bekritiseerde kerk over onderschikking

=> Mannen onderschikken vrouwen, niet God

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) Wetenschappelijke inzichten & ontwikkelingen

=> Gaan gepaard met veranderingen in wereldbeeld v. denkers

• Bacon: kennis via waarneming & experiment.

• Hobbes: dynamisch mensbeeld, egoïstisch.

• Descartes: rede centraal (“Ik denk dus ik ben”).

• Spinoza: God via rede; Bijbel = morele verhalen, geen wetenschap.

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) Wetenschappelijke inzichten & ontwikkelingen (Thomas Hobbes)

Britse politiek filosoof

→ In ‘Natuurstaat’ :

• Mens : nature slecht & egoïstisch & zelfrealisatie centraal (homo-homini-lupus samenleving)

• Oorlog van iedereen tegen iedereen

→ Oplossingen :

1. Leviathan : absoluut autoritair gezag (sterke leider) centraal

2. Onvoorwaardelijk sociaal contract : burgers geven vrijheid op voor zekerheid & veiligheid

3. 1 staatsgodsdienst

1.4. De glorieuze revolutie (1625-1649) Wetenschappelijke inzichten & ontwikkelingen (Baruch Spinoza)

• Rationalist (geïnspireerd door descartes) : breekt met middeleeuwse interpretatie van Bijbel

= Bijbel is geen wetenschappelijk werk

• Weerlegt “Leviathan”

= Egoïsme kan enkel stopgezet worden door liefde voor God/morele ontwikkeling (niet sociaal contract)

• Democratie = betere manier om ‘Oorlogsituatie’ v. natuurstaat op te lossen (niet alleenheerser)

= beste staatsvorm om conflicterende belangen te balanceren