2.kafli

hvenær byrjaði sólkerfið að myndast

fyrir ca 4567m árum

úr hverju myndast sólkerfið

gasþoku sem dregst saman vegna þyngdarkrafts

hvað veldur því að gasþoka fer að snúast og verður svo meða tímanum að minni gasþokum sem snúast hraðar

höggbylgja frá sprengistjörnu nálægt

úr hverju geta reikisstjörnur bara myndast

efnum á föstu formi

reikistjörnur nálægt sól (þar sem er heitt)

berghnettir sem eru litlir og úr þyngri efnum

reikistjörnur eftir snjólínu

úr berg, málmum og vatni á föstu fyrst, vaxa hratt og verða nægilega stórar til að sópa til sín gasi og stækka þá enn hraðar

hvenæt hættir vöxtur gasrisa

þegar það kviknar á sólinni, sólvindur blæs gasinu í burtu

innra sólkerfið

litlir hnettir næst sólu

jarðfræðileg virkni á tunglinu og merkúr

minnstir, engin jarðfræðileg virkni

jarðfræðileg virkni á mars

0,5 minni en jörð, jarðfræðileg virkni að fjara út

jarðfræðileg virkni á jörðinni, venus

stærstir, enn þá jarðfræðileg virkni

af hverju orsakast jarðfræðileg virkni

varmaflæði innan úr plánetu út á yfirborð

hvers vegna myndast varminn

hrörnunar geislavirkra efna

því meiri massi því meiri..?

varmi

kólnun úti í geim fer eftir (skoða jöfnu í glósum-kólnunartími)

yfirborðsfleti

kólnunartími lengri fyrir X hnetti

stærri

út frá hverju má reikna aldur yfirborðs

þéttleika loftsteinagíga

gamalt yfirborð varðveitir uppsafnaða loftsteina árekstra yfir…

langan tíma → margir gígar → gamalt yfirborð → engin jarðfræðileg virkni sem endurnýjar yfirborð

gígar á jörðu

50 (yngsti er 50.000ára)

gígar á venus

900 (eldra yfirborð, 500milljón ára)

gígar á tungli

hundruð þúsunda (ekki jafn mikið alls staðar)

höfin: 3.200má

hálendið: 4.400 má

yfirborð tungls er tvískipt í hvað

hálendi og höf

hálendi tungls

mikið af gígum, 4200má

höf tungls

oft hringlaga, dekkra basalt (hraunúr möttli), yngri; færri gígar 3800-3200má, bara á nærhlið (skorpa fjærhliðar þykkari)

skýring á dekkra basalti í höfum tungls

seint í myndunarsögu tunglsins verða stórir árekstrar → mynda stórar dældir

fyrir 3900-3800má bráðnar tunglið að innan vegna barmamyndunnnar geilsavirkrar hrörnunar → kvika stígur upp og fyllir í dældirnar

af hverju er skorpa á fjærhlið tunglsins þykkari

tengist myndun tunglsins, þyngri efnin sökkva í átt til jarðar útaf þyngdarsviðinu á meðan léttu efnin fljóta upp i þyngdarsviðinu (skorpan er úr léttari efnum svo hún er þykkari fjær)

myndun tungls (risaárekstur)

getur ekki hafa komið annars staðar frá og heldur ekki myndast með jörðinni, það myndaðist í risaárekstri (Hartmann og Melosh)

ca 100má eftir að jörðin myndaðist rakst hnöttur á stæðr við mars á jörðuna (Theia) og tunglið myndast á braut um jörðina úr möttulefnum beggja hnatta

lofthjúpar:

merkúr, tungl = enginn

mars = smá, 1/100 af þrýstingi á Jörðu

jörðin = fínn, 1atm við yfirborð (78%N2 og 21% O2)

venur = alltof þykkur, 96atm (96%CO2 og 3,5% N2)

af hverju er enginn loftshjúpur á merkúr og tungli

of lítill þyngdarkraftur, loftsameindir tapast út í geim

af hverju er svona mikið O2 á jörðu

ljóstillífun

af hverju er miklu meira N2 á venus en á jörðu

engar lífverur á venus (meiri N2 (3,5% af 96 er meira en 78% af 1))

af hverju er loftþrýstingur 96 atm (MIIIKIÐ) á venus miðað við 1 atm á jörðu

CO2 sem ætti að vera á lofthjúpi jarðar er núna bundið í jarðlögum, aðallega sem CaCO3 (CO2-hringrásin)

af hverju er svona heitt á venus

ætti að vera um 230° en skýringin á hitanum eru öfgagróðurhúsaáhrif

af hverju er lofthjúpur venusar svona þykkur

því á venusi voru aldrei nein úthöf, og því ekker sem sagt fjarlægt CO2 úr lofthjúpnum = mikil gróðurhúsaáhrif í dag (+ ský úr H2SO4)

pælingar um lofthjúp mars

á mars gæti hafa verið þykkari lofthjúpur áður fyrr, meðan eldvirkni var meir → hiti gæti hafa verið meiri en 0°c → fljótandi vatn → líf??

mars staðreyndir

rauðleit á himni

ógreinileg í sjónaukum (engin kennileiti sjáanlega nema ísinn á pólunum og dökk svæði)

fyrstu geimför 1964

hálent + gamalt suðurhvel og láglendi á norðurhveli (gamall hafsbotn?? - en vatn ekki mögulegt í dag útaf kulda og litlum lofþrýsting)

4 kennileiti

ólympusfjall: stærra en íslanf (600km)

þarsísbungan + 3eldfjöll

marinerdalurinn: (4000km langur, 100-600km breiður), ef maður stendur á brúninni þá sér maður ekki brúnina hinum meign

hellasdalurinn: 2200km þvermál (lægsti punkturinn á Mars)

aðalspurning - var/er líf á mars (örverur)

mikil ummerki um fljótandi vatn (árfarvegi, farvegir jökulhlaups)

vitum að líf kom fram á jörðu mjög snemma (ca 800m árum eftir myndun jarðar)

ef vatn var á Mars í ca1000má þá hefði líf átt möguleika að myndast

mars jepparnir (curiosity og perseverance) hafa fundið merki um forn stöðuvötn

ef líf kom fram…

er huxanlegt að það sé ennþá til staðar, ef til vill djúpt í jarðlögum þar sem vatn er fljótandi og jarðhiti til staðar

satúrnus

10x stærri en jörðin (þvermál, 1000x rúmmál)

lítill eðlismassi (0,69 g/cm3 - flýtur á vatni)

gasrir (74%H og 24%He)

hringir!! (geilar í hringjum)

títan og enceladus (tungl sem eru nógu merkileg til að muna)

hringir satúrnusar

miklu þynnri en pappírsblað (hlutfallslega), gerðir úr snjóboltum(cm-10m) og ryki

hvers vegna eru hringirnir?

innan roche-markanna (2,45*radús plánetu) geta tungl ekki þjappast saman

líka hringir um júpíter, úranus og neptúnus

hvers vegna eru hringir satúrnusar miklu bjartar?

eru líklega nýir (100má?)

mynduðust ef til vill þegar halastjarna eða smástirni fór inn fyrir roche-mörkin og sundraðist, eða smástirni sem rakst á eitthvert tungl satúrnusar sem þá sundraðist

geilar (gaps) í hringjunum

vegna þyngdarkrafts frá tunglunum, t.d. cassini-eyðan vegna tunglsins Mímas

títan

stærst, með lofthjúp, huygens-geimfarið lenti 2004.

stöðuvötn úr ch4, c2h6 o.fl.

enceladus

lítið tungl (500km) en hefur fljótandi vatn undir ísskorpu, vatnið gýs upp í goshverum, og myndar E-hringinn

kuipersbeltið

er smástirnabelti ~hundruð þúsunda íshnatta í “skífu” fyrir utan braut neptúnusar

innri brúnin er í ~30au

ytri brúnin er í ? (fjarlægustu hnettir í ~100au)

einstaka stórir hnettir í kuipersbeltinu

eris, quaoar, varuna, sedna

einstaka halastjörnur koma úr kuipersbeltinu..

þær hafa stuttan umferðatíma (<150 ár)

td halastjarna halleys sem komu 1910, 1986, 1066 kemur aftur 2062/3 (sumar rekast á júpíter, eins og shoemaker-Levy-9)

Oort-ský

kúlalaga fyrir utan kuipersbeltið

nær út í ~1 ljósár frá sólu

halastjörnur í Oortskýinu

mjög langan umferðatíma ~200.000ár og koma úr öllum áttum

fjöldi þeirra bendir til að um 10í12 íshnettir séu í Oortskýinu

önnur sólkerfi

fyrsta reikistjarna utan okkar sólkerfis finnst 1995

núna eru ~5000 reikistjörnur í um 4000 sólkerfum (exoplanets-fjarhnettir)

þverganga - kepler - ljós