młoda polska

Okres Młodej Polski

Przełom XIX i XX wieku ( około 1890 - 1918 ). Zwiastunem tej epoki był tomik poetycki „ Kwiaty zła” Charles’a Baudelaire’a w 1857 r.

Inne imiona Młodej Polski

Modernizm, neoromantyzm, fin de siècle

Modernizm

Termin nazywający zjawiska artystyczne zrywające z pozytywistycznym realizmem i obiektywizmem, polemizujące z tradycja na koszt nowoczesności. Równoległa nazwa epoki.

Neoromantyzm

Równoległa nazwa epoki. Wskazuje na silne nawiązanie do tradycji romantycznej.

• odrodzenie metafizyki,

• powrót indywidualizmu,

• tematyka narodowo - patriotyczna,

• przesycenie literatury i sztuki liryzmem

• Ukazywanie świata emocji

• Bohater buntownik

Fin de siècle

( fr. Koniec wieku ) równoważna nazwa epoki. Zwraca uwagę na schyłkowy charakter epoki : rozpad tradycyjnych wartości (religii, moralności, rodziny ) oraz obowiązującego ładu społecznego.

Podstawa / początek młodej polski

• Nasilającą się w prasie krytyka pozytywizmu, połączona z propagowaniem nowych prądów w literaturze is sztuce.

• Duża rola czasopism kulturalno - literackich takich jak wydawane od 1887r. Warszawskie „życie”

• Dojście do głosu twórców urodzonych w latach 60

Trzy fazy młodej polski

• 1890 - 1900 → najmocniejsze nastroje pesymizmu i poczucie schyłkowości

• 1901 - 1905 → pojawiają się hasła aktywizmu i optymizmu

• Rewolucja w Rosji (1905 - 1907) → zmiana / przełom → 1906 - 1918 → wznowienie dyskusji o powinnościach narodowych i społecznych literatury oraz osłabiła się idea sztuki dla sztuki

Belle epoque

Okres poprzedzający epokę młodej polski (lata 70 - 1914 ) ( fr. Piękna epoka ). Nazywana też druga rewolucja przemysłową.

• czas stabilizacji po wojnie francusko - pruskiej → intensywny rozwój nauki i techniki → wiele nowych wynalazków → rozwój gospodarczy

• Bogacenie się miast, rozwój metropolii

• Nowe miejsca rozrywki - teatry rewirowe, kabarety

• Tworzono lekka w odbiorze sztukę kierowana do niewykształconych niższych warstw społecznych → początek kultury popularnej

Dekadentyzm

Charakterystyczna dla dla przełomu XIX i XX w. postawa światopoglądowa i artystyczna wyrażająca się kryzysem duchowym, pesymizmem oraz świadomością upadku dotychczasowych wartości.

Cechy dekadentyzmu

• pesymizm

• Przeświadczenie o nieuchronnym upadku cywilizacji, kultury, wartości / zmierzch dotychczasowego ładu / lek przed nadchodzącą katastrofą (katastrofizm)

• Relatywizm moralny - wartości i oceny moralne są względne

• Pustka wewnętrzna

• Niemoc wobec rzeczywistości

• Skrajna melancholia

• Hedonizm lub ucieczka w sztukę

• Wyraz duchowych niepokojów epoki

• Ideowe odrzucenie poprzednich postulatów

Katastrofizm

Postawa wyrażająca przekonanie o zbliżającym się końcu cywilizacji, rozpadzie jej wartości i tradycji

Osobowość dekadenta

• skupienie na sobie (egoizm)

• Poczucie społecznego wyobcowania

• Pesymistyczna świadomość niemocy

• Znużenie i zniechęcenie

• Poszukiwali nowych inspiracji intelektualnych i duchowych w filozofiach wschodu, powrocie do chrześcijańskiego mistycyzmu czy fascynacji satanizmem, demonizujemy i ezoteryką (zaspokajanie metafizycznych tęsknot)

• Zachowania anarchistyczne i ekstrawaganckie wymierzonych przeciwko drobnomieszczańskiej moralności (cyganeria artystyczna)

Cyganeria

Luźne stowarzyszenie artystów, których ekscentryczny tryb życia wyrażał prostego wobec norm i zasad społecznych. Oryginalny niekonwencjonalny i ekscentryczny tryb życia. Wyrównaniami się strojem ( długie peleryny i kapelusze )

Filister

Symbol kryzysu mieszczańskiej obyczajowości. Drobnomieszczanin skupiony na pomnażaniu majątku, z ograniczonymi potrzebami duchowymi i intelektualnymi. Moralność sprowadzała się do zewnętrznej przyzwoitości. Przez brak ambicji i hipokryzję filister stał się obiektem ataku nowego pokolenia.

Filozofia modernizmu

• nie istnieje żadna wspólna zasada organizująca istnienie świata

• Nauka jest zawodna → zbyt ogólne wnioski na podstawie powtarzających się wypadków nie uwzględniając wyjątków podważających zasadę uniwersalności.

• Niepodważalne kategorie jak prawdą, dobro, piękno stały się względne

• Rzeczywistość to wyobrażenie kształtowane przez człowieka (istnieje tyle ile odbiera ją)

• Mie ma jednego obrazu świata a wiele

Artur schopenhauer

Pesymizm

• „Świat jest moim wyobrażeniem” - to człowiek i jego świadomość stwarzają świat

• Kluczowym pojęciem jest wola, która często utożsamiana była z popędem płciowym. Rozumiana jako energia wyrażająca żądzę życia / instynkt każdej istoty.

• Wola (opisana wyżej) + poczucie własnej skończoności, bezsilność, przekonanie że świat jest zły i pełen cierpienia = podstawa pesymizmu

• Złagodzenie cierpień może przynieść nirwana, chrześcijańska bezinteresowna miłość i tworzenie sztuki lub jej kontemplowanie.

Friedrich Nietzsche

Nietzscheanizm / nihilizm

• filisterski model życia → wystąpienie przeciw przeciętności

• Sprzeciwia się powszechnym zasadom ładu społecznego takim jak -

  • wszyscy są równi

  • Każdy powinien być wolny

  • Wartości moralne są niepodważalne

• Wiara w nadczłowieka

• Chrześcijaństwo szkodliwe poprzez hamowanie człowieka w drodze do urzeczywistnienia „woli mocy”

• „Bóg umarł” - hasło przewodnie powyższej idei i podstawa nihilizmu

  • nihilizm - upadek dotychczasowych idei i wartości oraz poczuciu bezcelowości istnienia

• „ przewartościowanie wszelkich wartości”

Henri Bergson

Intuicjonizm

• istnienie podlega ciągłym przemianą

• Rzeczywistość jest zmienna i dynamiczna

• Wszechświatem i człowiekiem kieruje nieprzerwany, życionośny elan vital (pęd życiowy)

• Dlatego że świat się zmienia musimy poznawać świat poprzez intuicje (instynkt), a nie tradycyjnym opartym na intelekcie, doświadczeniu i wrażeniach zmysłowych

Pesymizm

Przekonanie że świat jest zły, pełen cierpienia. Wątpienie w sens i cel istnienia.

Nirwana

• wdg religii wschodnich, oznacza stań ostatecznego wyzwolenia duszy od cierpienia i pragnień uzyskany poprzez reinkarnacje

• Poczucie spokoju, zapomnienia, wyzbycie się pragnień

Nihilizm

• upadek dotychczasowych idei i wartości oraz poczuciu bezcelowości istnienia. Neguje istnienie stałego porządku moralnego, społecznego, wartości, celowości istnienia oraz prawdziwość ludzkiego poznania

Nietzscheanizm

• przekonanie o upadku dotychczasowego świata wartości

• Krytyka chrześcijaństwa jako religi pielęgnującej słabość

• Idea nadczłowieka

Nadczłowiek

Jednostka wybitna fizycznie i intelektualnie z przewaga duchową. Czyni ja to zdolna do przekraczania granic oraz pozwala na wyznaczanie nowych praw.

Intuicjonizm

Pogląd - Podstawowym narzędziem poznania jest intuicja

Naturalizm

• wierne oddanie rzeczywistości

• Autor badacz

• Zachowanie człowieka jest zdeterminowane przez instynkt, cechy dziedziczne, środowisko, moment historyczny

• Szczgólne uwzględnienie popędów biologicznych człowieka

• Autentyczny język bohaterów (uwzględnia np. pochodzenie)

• Czasem brutalne opisy

• Teoria walki o byt - najsilniejszy wygra ma najwiecej samic itd.

• Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski, Gabriela Zapolska

Parnasizm

• odwołanie do wzorców klasycznych

• Dążenie do doskonałości formy

• Działo miało przedewszyskim zachwycać

• Autonomia sztuki „ sztuka dla sztuki”

Sztuka dla sztuki

• postulat młodopolski głoszący że sztuka

  • Nie powinna pełnić roli użytkowej

  • Nie musi być zrozumiała

  • To wyraz wrażliwości artysty, który przezywa silniej i odbiera świat głębiej niż zwykli ludzie

• Pełną swoboda twórcza

Symbolizm

• istnieje ukryta strona rzeczywistości i chcą ją odkryć

• Sięgają do tajemnicy istnienia

• Odwołanie do strefy emocjonalnej

• Symbole - obraz otwierający świat skojarzeń

• Wyrażanie niewyrażalnego za pomocą wieloznacznych sformułowań i obrazów

• Wesele - Stanisław Wyspiański

• Manifest „Symbolizm” Jana Moreasa - deklaracja programowa

Impresionizm

• oddawanie nastrojów, wrażenia tego co ulotne

• Subiektywność doznań

• Nastrojowość

• W malarstwie - jasne pastelowe barwy, zatrzymanie chwili, fascynacja grą światła i koloru

  • claude monet

• Psychizacja krajobrazu

• Syntestezja - łączenie różnych zmysłów. „Srebrna noc” morze dźwięków”

Ekspresjonizm

• opis świata wewnętrznego człowieka

  • przeżycia i emocje

• Człowiek jako usposobienie człowieczeństwa a nie indywidualna jednostka

• Kontrastowe zestawienia, makabra, deformacja

• Bunt na boga, los, naturę i porządek społeczny

• Jan Kasprowicz „koniec świata”

• Odrzucenie przez twórców ograniczeń konwencji literackiej

• Ostre kolory i kontury

  • głównie Austria i Niemcy

    • Oskar kokoschanka, Emil nolda

Poeci przeklęci

• dbałość o formę

• Tematyka przemijania, śmierci, zła i erotyzmu

• Paul Varlain, Arthur Rimbaud, Stephan Mallarme

Secesja

Malarstwo / architektura

• bogata ornamentyka nawiązująca do roślin i owadów

• Faliste linie (nie proste)

• Gustav Klimt, Antoni Gaudi

Artysta w młodej Polsce

• wyjątkowy, samotnik, ale dobrze dogaduje się z podobnymi sobie

• Kapłan sztuki - odkrywa jej tajniki przed ludem

• Niezrozumiany, wyobcowany (poeta wyklęty)

• Przywiązuje wagę do wizerunku - ubranie

• Manifestuje wolność lekceważąc zasady moralne

• Nadużywa alkoholu i narkotyków

Kobieta fatalna (femme fatale)

• kobieta prowadząca mężczyzn do zguby

• Pociąga, inspiruje, ale niszczy

• Jej wizerunek łączy się z młodopolska fascynacja erotyka postrzegana w mistycznym aspekcie

Chłopomania (ludomania)

Temat / inspiracja

• przesadne idealizowanie chłopów i życia na wsi

• Fascynacja kultura chłopska

• W mieszkańcach wsi dostrzegano autentyzm, związek z natura

• Wieś to ostoja tradycji

• Wyprawy autorów na wieś

• Chłop bohaterem literackim

• Powstanie stylu zakopiańskiego

Tatry

Temat / inspiracja

• fascynacja majestatem i malowniczością

• Metaforyczny obraz młodopolskich nastrojów

• Zakopane nieformalna stolica artystów

• Tatry często ujmowane w konwencji impresjonistycznej lub symbolicznej

Spleen

Temat / inspiracja

• melancholia

• Przygnębienie, apatia

• Często łączy się z poczuciem pustki, nudy

• Liryka

• Malarstwo

Najważniejsze miasto skupiające artystów

Kraków

Chłop w literaturze

• kultywuje obyczaje

• Ziemia najwyższą wartością

• Religijny

• Skupiony na rodzinie Io gospodarstwie

• Skłonny do awantur

• Maciej Boryna / chłopi, Jakub Szela / wesele

Temat artysta- przykład

Elviva l’arte - Kazimierz przerwa tetmajer

Temat śmierć - przykład

Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach - jan Kasprowicz

Temat wieś - przykład

Chłopi - Władysław Stanisław Reymont

Wesele - Stanisław Wyspiański

Temat miłości fizycznej - przykład

Lubie, kiedy kobieta - Kazimierz przerwa - tetmajer

Temat patriotyzm - przykład

Chłopi - Władysław Stanisław Reymont

Wesele - Stanisław Wyspiański

Deszcz jesienny - Leopold Staff

Rozdziobią nas kruki - Stefana Żeromski

Temat miasto - przykład

Moralność pani dulskiej - Gabriela Zapolska

Temat tatry / natura - przykład

Melodia mgieł nocnych - Kazimierz przerwa - Tetmajera

Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach - jan Kasprowicz

Kazimierz Przerwa - Tetmajer ( bio )

1865 - 1940

• poeta

• Powieściopisarz

• Dramaturg

• Syn powstańca listopadowego

• Studiował filozofie na uni jagiellońskim

• Związany ze środowiskiem krakowskiej bohemy artystycznej

Kazimierz Przerwa - Tetmajer ( poglądy sztuka )

• dekadentyzm

• Zafascynowany schopenhauerem i nietzschego oraz duchowością wschodu

• Uwielbienie dla sztuki jako najwyższego osiągnięcia jednostki

• Odważne ukazywanie tematyki miłosno - erotycznej

• Tatry i Podhale często tematem utworów

Kazimierz Przerwa - Tetmajer (Utwory)

Eviva l’arte

Hymn do nirwany

lubię, kiedy kobieta

Melodia mgieł nocnych (nad czarnym stawem gąsienicowym )

Koniec wieku XIX

[nie wierze w nic…]

Leopold staff ( bio )

1878 - 1957

• poeta

• Eseista

• Tłumacz z języka francuskiego

• Studiował prawo, filozofię i romanistykę na uni lwowskim

• Należał do towarzystwa literatów dziennikarzy polskich

Leopold staff (poglądy / twórczość )

• Inspirował się filozofia nietzschego, schopehauera oraz franciszkanizmem czy klasycyzmem

• Poezja nawiązywała do klasycznej prostoty → wyrażała filozofię ładu i pogodzenia z życiem

Leopold staff ( utwory )

Kowal

Deszcz jesienny

Sonet szalony

O miłości wroga

Curriculum viate

Estetyka

Jan Kasprowicz ( bio )

• poeta

• Dramaturg

• Krytyk

• Publicysta

• Tłumacz

• Urodził się w ubogiej chłopskiej rodzinie

• Studiował filozofie i historię na uniwersytetach w Lipsku i we Wrocławiu

Jak saprowicz ( poglądy / twórczość )

• na jego twórczość wpłynęła

  • bieda w domu rodzinnym

  • Religijność domu

  • Burzliwe życie osobiste

  • Zaangażowanie w działalność socjalistyczną ( dwa razy aresztowany)

• Niedola polskiej egzystencji

• Kondycja człowieka, Jago samotność

• Refleksje filozoficzne

  • dobro a zło

  • Cierpienie jako nieodłączny element życia

  • Katastrofizm

• W późniejszej karierz przerzucił się na katolicyzm ( franciszkanizm)

Jan Kasprowicz ( utwory )

Księga ubogich

Dies irae

Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach

Stanisław Wyspiański ( bio )

1869 - 1907

• człowiek renesansu

• Artysta totalny

• Czwarty wieszcz

• Poetam i dramatopisarz

• Malarz

• Ilustrator

• Dekorator

• Witrażysta

• Projektant mebli i wnętrz

• Reformator sztuki drukarskiej

• Inscenizatorów

• Kostiumologiem

• „ a ja przyrzekam że będę chodził zawsze poza […] barierę. Zawsze ponad wymierzonym poziomem”

• Studia na krakowskiej Akademi sztuk pięknych - dyrektor jan Matejko - asystował mu wraz z Józefom mehofferem

• Ożenił się z chłopką

Stanislaw Wyspiański ( poglądy / twórczość )

• walka o wolność → odwołanie do romantyzmu

• Wizję legendarnych początków narodu

• Nawiązania do mitologii

• Autentyczne wydarzenia

• Pastele głównie

• Autoportrety, portrety rodziny, przyjaciół i ważne były portrety dzieci

• Pejzaże głównie Krakowa często te same o różnych porach dnia

Wesele cechy

• marazm

• Brak jedności

• Sentymentalizm zamiast realnych działań

• Powtarzanie błędów historycznych

• Przywiązanie do symboli i iluzji

• Obecność postaci fantastycznych

• Chlopomania

• Zatarta granica miedzy jawa a snem

• ‚Walka narodowowyzwoleńcza

• Pesymizm

• Krytyka narodowej bierności

Stanislaw Wyspiański ( utwory )

Wesele

Noc listopadowa

Gabriela Zapolska ( bio )

• pisarka

• Aktorka

• Publicystka

• Prowadziła szkole teatralna

Gabriela Zapolska ( utwory )

Moralność pani dulskiej

Kaśka kariatyda

Manazeria ludzka

Moralność pani Dulskiej

• Tragifarsa kołtuńska

• Zagadnienia społeczno - obyczajowe

• Komizm, cechy farsowe

• Wydarzenia są pozornym źródłem komizmu, przedewszystkim mają ukazać tragizm opisanej sytuacji i tragizm postaci

• Dramat obyczajowo - psychologiczny

• Konwencja naturalistyczna