Neuropsychologie – Hoofdstuk 8: Taal

Een set Nederlandstalige vocabulaire-flashcards met de belangrijkste begrippen uit Hoofdstuk 8 (Taal) van de cursus Neuropsychologie en Psychofarmacologie.

Structuralisme

20e-eeuwse stroming in de taalkunde waarin de combinatie van linguïstiek en psychologie centraal stond; maakte onderscheid tussen taal en spraak.

Ferdinand de Saussure

Taalkundige die als eerste onderscheid maakte tussen ‘la langue’, ‘la parole’ en ‘la langage’.

La langue

Het taalsysteem met concepten (signifié) en klanken (signifiant) die samen het talige symbool (‘signe’) vormen.

La parole

Het fysiologische proces van het articuleren van concepten via klankeenheden in het spraakkanaal.

La langage

Het algemene, menselijke taalvermogen.

Generatieve linguïstiek

Door Noam Chomsky ontwikkelde theorie die taal beschrijft via diepte- en oppervlaktestructuren en uitgaat van een aangeboren universele grammatica.

Dieptestructuur

Onderliggende syntactische vorm waarin de betekenis van een zin gecodeerd ligt.

Oppervlaktestructuur

De uiteindelijke vorm waarin een zin wordt uitgesproken of opgeschreven.

Universele grammatica (UG)

Aangeboren set grammaticale principes; input bepaalt welke regels voor een specifieke taal geactiveerd worden.

1-woordfase

Ontwikkelingsfase (±10–14 mnd) waarin kinderen enkel losse woorden produceren.

Telegramstijlfase

Fase (±1,5–2 jr) waarin kinderen korte, functiewoorden­arme zinnetjes gebruiken.

Differentiatiefase

Periode waarin kindertaal steeds complexer wordt en richting volwassentaal evolueert.

Linguïstische modaliteiten

De manieren waarop taal gebruikt wordt: spreken, begrijpen, lezen en schrijven.

Psycholinguistische blauwdruk van Levelt

Model dat taalverwerking opdeelt in niveaus: semantiek, fonologie, morfologie, syntaxis en pragmatiek.

Semantiek

Betekenisleer; beschrijft hoe woorden en zinnen concepten uitdrukken.

Fonologie

Klankleer; bestudeert de abstracte klankeenheden (fonemen) van een taal.

Morfologie

Leer van woordstructuur; onderzoekt morfemen en woordvorming.

Syntaxis

Zinsleer; regels voor het combineren van woorden tot zinnen.

Pragmatiek

Relatie tussen taaluitingen en de communicatieve context waarin ze voorkomen.

Mentaal lexicon

Interne ‘woordenbibliotheek’ waarin kennis over woorden (vorm, betekenis, grammatica) is opgeslagen.

Lexicale eenheid (lemma)

Item in het mentale lexicon met grammaticale en semantische informatie over een woord.

Spoonerisme

Verspreking waarbij beginfonemen of lettergrepen van woorden omgewisseld worden (bv. ‘doden aan de zijk’).

Conceptualisator

Eerste component in spraakproductie die de preverbale boodschap voorbereidt.

Formulator

Component die grammaticale en fonologische informatie selecteert en interne spraak opbouwt.

Articulator

Motorisch systeem dat interne spraak uitspreekt; snelste discrete motorische activiteit van de mens.

Afasie

Verworven taalstoornis door hersenletsel die spreken, begrijpen, lezen en/of schrijven aantast.

Afasie van Broca

Niet-vloeiende, agrammaticale spraak (‘telegramstijl’) met relatief behoud van begrip voor korte zinnen.

Afasie van Wernicke

Vloeiende maar semantisch verstoorde spraak met neologismen en ernstig begrip­sverlies.

Conductieafasie

Vloeiende spraak met fonologische fouten; nazeggen ernstig gestoord, begrip redelijk intact.

Transcorticale sensorische afasie

Vloeiende spraak met slecht begrip; nazeggen opvallend intact.

Transcorticale motorische afasie

Niet-vloeiende spraak met goed begrip; nazeggen intact, spontaan spreken moeilijk.

Amnestische afasie

Vloeiende spraak met woordvindproblemen, circumlocuties en intact begrip.

Globale afasie

Ernstige stoornis waarbij zowel spraakproductie als begrip zwaar aangedaan zijn.

Dysartrie

Motorische spraakstoornis door uitval van articulatiespieren; leidt tot onduidelijke uitspraak.

Spraakapraxie

Stoornis in programmering van articulatiebewegingen bij intacte spieren; problemen vooral bij wisselende patronen.

Transparante spelling

Spelling waarin één grafeem vrijwel altijd één uitspraak heeft (bv. Italiaans).

Niet-transparante spelling

Spelling met veel variaties in uitspraak per grafeem (bv. Engels).

Dyslexie

Leesstoornis die verschillende vormen kan aannemen (oppervlakte, fonologisch, diep, perifeer, neglect, aandacht).

Agrafie

Schrijfstoornis analoog aan de typen dyslexie, maar dan voor schrijven.

Oppervlaktedyslexie

Leesstoornis waarbij onregelmatig gespelde woorden fout worden uitgesproken door regularisatie.

Fonologische dyslexie

Probleem met het lezen van pseudowoorden door gestoorde grafeem-foneem­omzetting.

Diepe dyslexie

Stoornis met semantische leesfouten (bv. ‘hond’ lezen als ‘kat’).

Perifere dyslexie

Leesmoeilijkheden op letter- of klankniveau, vaak evident bij lange woorden (lengte-effect).

Neglect dyslexie

Onvermogen om grafemen aan begin of einde van een woord te identificeren.

Aandachtdyslexie

Moeite om letters te benoemen wanneer meerdere tegelijk worden aangeboden.

Fasciculus arcuatus

Wittestofbaan die frontale en temporale taalgebieden verbindt; letsel leidt vaak tot conductieafasie.

Wernicke-Lichtheim model

Klassiek model met drie kerngebieden (Broca, Wernicke, fasciculus arcuatus) en hun rol in productie, begrip en nazeggen.

Directe route (visueel inputlexicon)

Leesmethode waarbij geschreven woorden direct via een visuele woordvorm toegang krijgen tot betekenis.

Indirecte route (foneem-grafeemomzetting)

Leesmethode waarbij letters naar fonemen worden omgezet; essentieel voor het lezen van onbekende of pseudowoorden.

Dynamische afasie

Stoornis gekenmerkt door moeite met initiëren van spraak terwijl begrip en nazeggen intact zijn; defect in overgang van innerlijke naar lineaire spraak.