Latin General You've got this

Quis multa gracilis te puer in rosa

perfusus liquidis urget odoribus

grato, Pyrrha, sub antro?

cui flavam religas comam

simplex munditiis? heu quotiens fidem

mutatosque deos flebit et aspera

nigris aequora ventis

emirabitur insolens

qui nunc te fruitur credulus aurea,

qui semper vacuam, semper amabilem

sperat, nescius aurae

fallacis. miseri, quibus

intemptata nites. me tabula sacer

votiva paries indicat uvida

suspendisse potenti

vestimenta maris deo.

Horace Odes 1.5 Asclepiadic metres not after 23 BC.
Which slender boy amid many roses,

covered in pure scents plies you, Pyrrha, within the pleasing cave?

For whom have you tied your yellow hair

, unassuming in elegance Alas, how often, will he cry for faith and the gods (who’ve) changed, inexperienced (in these things) and

at seas roughened by black winds

marvel

who now trusting you delights in you, golden,

who often hopes you always be free, always loveable

he, unaware of deceitful gold.

Miserable ones, for whom

you, untried, shine. The sacred wall

by votive tablets, shows me having hung

Wet vestments for the powerful god of the sea.

Scriberis Vario fortis et hostium

victor Maeonii carminis alite,

quam rem cumque ferox navibus aut equis

miles te duce gesserit.

nos, Agrippa, neque haec dicere nec gravem

Pelidae stomachum cedere nescii

nec cursus duplicis per mare Ulixei

nec saevam Pelopis domum

conamur, tenues grandia, dum pudor

inbellisque lyrae Musa potens vetat

laudes egregii Caesaris et tuas

culpa deterere ingeni.

quis Martem tunica tectum adamantina

digne scripserit aut pulvere Troico

nigrum Merionen aut ope Palladis

Tydiden superis parem?

nos convivia, nos proelia virginum

sectis in iuvenes unguibus acrium

cantamus, vacui sive quid urimur,

non praeter solitum leves.

Horace Odes 1.6 Alcaic and Sapphic stanzas

Victor, you will be written of by Variius, by him a bird of Maeonian songs, as strong and enemy?

which things with ships or horses

fierce soldiers accomplished with you as leader.

Agrippa, we attempt (conamur) neither to say these things nor (are we nom pl.) able to withdraw the heavy stomach (great anger) of the son of Peleus,

nor the race through the sea of duplicitous Ulysses (or back and forth trip, purposely ambiguous)

nor the violent house of Pelops,

you have grand (things), with pudor

and a Muse with power over unwarlike lyrics forbids

praises of eminent Caesar and your (praise) and restrains me with the fault of nature.

Th army covered with steel tunics

who worthily will write or Meriones black with Trojan dust

or with the might of Pallas

Tydides equal to the gods?

We dinners, we battles of sharp Virgins

with claws sheathed against youth,

we sing, or if we, whether empty/bored, whether burn for something,

we are playful, not beyond custom.

Laudabunt alii claram Rhodon aut Mytilenen

aut Epheson bimarisve Corinthi

moenia vel Baccho Thebas vel Apolline Delphos

insignis aut Thessala Tempe;

sunt quibus unum opus est intactae Palladis urbem

carmine perpetuo celebrare et

undique decerptam fronti praeponere olivam;

plurimus in Iunonis honorem

aptum dicet equis Argos ditisque Mycenas:

me nec tam patiens Lacedaemon

nec tam Larisae percussit campus opimae

quam domus Albuneae resonantis

et praeceps Anio ac Tiburni lucus et uda

mobilibus pomaria rivis.

albus ut obscuro deterget nubila caelo

saepe Notus neque parturit imbris

perpetuos, sic tu sapiens finire memento

tristitiam vitaeque labores

molli, Plance, mero, seu te fulgentia signis

castra tenent seu densa tenebit

Tiburis umbra tui. Teucer Salamina patremque

cum fugeret, tamen uda Lyaeo

tempora populea fertur vinxisse corona

sic tristis adfatus amicos:

‘quo nos cumque feret melior fortuna parente,

ibimus—o socii comitesque,

nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro:

certus enim promisit Apollo

ambiguam tellure nova Salamina futuram.

o fortes peioraque passi

mecum saepe viri, nunc vino pellite curas;

cras ingens iterabimus aequor.’

Horace Odes 1.7 Archilicean

Ille mi par esse deo videtur,

ille, si fas est, superare divos,

qui sedens adversus identidem te

spectat et audit

5dulce ridentem, misero quod omnis

eripit sensus mihi; nam simul te,

Lesbia, aspexi, nihil est super mi

[vocis in ore]1

lingua sed torpet, tenuis sub artus

10flamma demanat, sonitu suopte

tintinant aures, gemina teguntur

lumina nocte.

otium, Catulle, tibi molestumst:

otio exultas nimiumque gestis.

15otium et reges prius et beatas

perdidit urbes.

Sapphic metre, Poem 51 by Catullus is a close, but not slavish translation of Sappho 31.

That one seems to be to be equal to a god,

that one, if can be said, (seems) to surpass the gods

who sitting across from you again and again sees you and hears

(you) laughing sweetly, which steals all senses from from

miserable me? For at the same time

I saw you, Lesbia, nothing iremains

of my voice in my mouth

the tongue lies lazy, under my limbs,

a delicate flame runs, with their own sound,

the ears ring, twin eyes

are covered with the night.

Lazing about, Catulus, is bad for you

In lazing about you rejoice and you become too excited.

In times past, lazing about has destroyed both kings and blessed cities.

Qvid est, Catulle? quid moraris emori?

sella in curuli struma Nonius sedet,

per consulatum peierat Vatinius:

quid est, Catulle? quid moraris emori?

Catullus 52 Choliambic

Rīsī nesciŏ quem modo ē corōnā,

quī, cum mīrificē Vatīniāna

meus crīmina Calvos explicāsset,

admīrāns ait haec manūsque tollēns,

"Dī magnī, salapūtium disertum!"

Catullus 53 Hendecasyllabics

Othonis caput oppido est pusillum,
Et eri rustica semilauta crura,
Subtile et leue peditum Libonis,
Si non omnia, displicere uellem
Tibi et Fuficio, seni recocto
Irascere iterum meis iambis
Immerentibus, unice imperator.

catullus 54 Hendecasyllabic

Oramvs, si forte non molestumst,

demonstres ubi sint tuae tenebrae.

te campo quaesivimus minore,

te in circo, te in omnibus libellis,

5te in templo summi Iovis sacrato;

in Magni simul ambulatione

femellas omnes, amice, prendi,

quas vultu vidi tamen sereno.

a, vel te sic ipse flagitabam,2

10“Camerium mihi, pessimae puellae!”

quaedam inquit, nudum reduc<ta pectus>,

“en, hic in roseis latet papillis.”

13sed te iam ferre Herculi labos est.

LVIII.1non custos si fingar ille Cretum,

3non Ladas ego pinnipesve Perseus,

2non si Pegaseo ferar volatu,

non Rhesi niveae citaeque bigae;

5adde huc plumipedas volatilesque,

ventorumque simul require cursum,

quos iunctos, Cameri, mihi dicares:

defessus tamen omnibus medullis

et multis langoribus peresus

10essem te, mi amice, quaeritando.

LV.14tanto ten1 fastu negas, amice?

15dic nobis ubi sis futurus, ede

audacter, committe, crede luci.

num te lacteolae tenent puellae?

si linguam clauso tenes in ore,

fructus proicies amoris omnes:

20verbosa gaudet Venus loquella.

vel si vis, licet obseres palatum,

dum vestri sim2 particeps amoris.

catullus 55 Hendecasyllabics

Orem ridiculam, Cato, et iocosam

dignamque auribus et tuo cachinno.

ride, quicquid amas, Cato, Catullum:

res est ridicula et nimis iocosa.

5deprendi modo pupulum puellae

trusantem: hunc ego, si placet Dionae,

protelo rigida mea cecidi.

Hendecasyllabic, Catullus 56,

Pulchre convenit improbis cinaedis,
Mamurrae pathicoque Caesarique.
nec mirum: maculae pares utrisque,
urbana altera et illa Formiana,
impressae resident nec eluentur:
morbosi pariter gemelli utrique,
uno in lecticulo erudituli ambo,
non hic quam ille magis vorax adulter,
rivales socii puellularum:
pulchre convenit improbis cinaedis.

Catullus 57 elegiac couplet. This meter consists of alternating lines of dactylic hexameter and dactylic pentameter.

Caelī, Lesbia nostra, Lesbia illa,
illa Lesbia, quam Catullus ūnam
plūs quam sē atque suōs amāvit omnēs,
nunc in quadriviīs et angiportīs
glūbit magnanimī Remī nepōtēs.

Hendecasyllabics. catullus 58

Bononiensis Rufa Rufulum fellat

uxor Meneni, saepe quam in sepulcretis

vidistis ipso rapere de rogo cenam,

cum devolutum ex igne prosequens panem

5ab semiraso tunderetur ustore.

Catullus 59 Elegiac couplets consist of alternating lines of dactylic hexameter and dactylic pentameter.

Num tē leaena montibus Libystīnīs

aut Scylla lātrāns īnfimā inguinum parte

tam mente dūrā prōcreāvit ac taetrā,

ut supplicis vōcem in novissimō cāsū

contemptam habērēs, ā nimis ferō corde?

Catullus 60 Limping iambics.

Collis o Heliconii

cultor, Uraniae genus,

qui rapis teneram ad virum

virginem, o Hymenaee Hymen,

o Hymen Hymenaee;

cinge tempora floribus

suave olentis amaraci,

flammeum cape laetus, huc

huc veni, niveo gerens

luteum pede soccum;

excitusque hilari die,

nuptialia concinens

voce carmina tinnula,

pelle humum pedibus, manu

pineam quate taedam.

namque Iunia Manlio,

qualis Idalium colens

venit ad Phrygium Venus

iudicem, bona cum bona

nubet alite virgo,

floridis velut enitens

myrtus Asia ramulis

quos Hamadryades deae

ludicrum sibi roscido

nutriunt umore.

quare age, huc aditum ferens,

perge linquere Thespiae

rupis Aonios specus,

nympha quos super irrigat

frigerans Aganippe.

ac domum dominam voca

coniugis cupidam novi,

mentem amore revinciens,

ut tenax hedera huc et huc

arborem implicat errans.

vosque item simul, integrae

virgines, quibus advenit

par dies, agite in modum

dicite, o Hymenaee Hymen,

o Hymen Hymenaee.

ut libentius, audiens

se citarier ad suum

munus, huc aditum ferat

dux bonae Veneris, boni

coniugator amoris.

quis deus magis est ama-

tis petendus amantibus?

quem colent homines magis

caelitum, o Hymenaee Hymen,

o Hymen Hymenaee?

te suis tremulus parens

invocat, tibi virgines

zonula solvunt sinus,

te timens cupida novos

captat aure maritus.

tu fero iuveni in manus

floridam ipse puellulam

dedis a gremio suae

matris, o Hymenaee Hymen,

o Hymen Hymenaee.

nil potest sine te Venus,

fama quod bona comprobet,

commodi capere, at potest

te volente. quis huic deo

compararier ausit?

nulla quit sine te domus

liberos dare, nec parens

stirpe nitier; ac potest

te volente. quis huic deo

compararier ausit?

quae tuis careat sacris,

non queat dare praesides

terra finibus: at queat

te volente. quis huic deo

compararier ausit?

claustra pandite ianuae.

virgo adest. viden ut faces

splendidas quatiunt comas?

. . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

tardet ingenuus pudor.

quem tamen magis audiens,

flet quod ire necesse est.

flere desine. non tibi Au-

runculeia periculum est,

ne qua femina pulcrior

clarum ab Oceano diem

viderit venientem.

talis in vario solet

diuitis domini hortulo

stare flos hyacinthinus.

sed moraris, abit dies.

prodeas nova nupta.

prodeas nova nupta, si

iam videtur, et audias

nostra verba. viden? faces

aureas quatiunt comas:

prodeas nova nupta.

non tuus levis in mala

deditus vir adultera,

probra turpia persequens,

a tuis teneris volet

secubare papillis,

lenta sed velut adsitas

vitis implicat arbores,

implicabitur in tuum

complexum. sed abit dies:

prodeas nova nupta.

o cubile, quod omnibus

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

candido pede lecti,

quae tuo veniunt ero,

quanta gaudia, quae vaga

nocte, quae medio die

gaudeat! sed abit dies:

prodeas nova nupta.

tollite, o pueri, faces:

flammeum video venire.

ite concinite in modum

'io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.'

ne diu taceat procax

Fescennina iocatio,

nec nuces pueris neget

desertum domini audiens

concubinus amorem.

da nuces pueris, iners

concubine! satis diu

lusisti nucibus: lubet

iam seruire Talasio.

concubine, nuces da.

sordebant tibi villicae,

concubine, hodie atque heri:

nunc tuum cinerarius

tondet os. miser a miser

concubine, nuces da.

diceris male te a tuis

unguentate glabris marite

abstinere, sed abstine.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

scimus haec tibi quae licent

sola cognita, sed marito

ista non eadem licent.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

nupta, tu quoque quae tuus

vir petet cave ne neges,

ni petitum aliunde eat.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

en tibi domus ut potens

et beata viri tui,

quae tibi sine serviat

(io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee)

usque dum tremulum movens

cana tempus anilitas

omnia omnibus annuit.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

transfer omine cum bono

limen aureolos pedes,

rasilemque subi forem.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

aspice intus ut accubans

vir tuus Tyrio in toro

totus immineat tibi.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

illi non minus ac tibi

pectore uritur intimo

flamma, sed penite magis.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

mitte brachiolum teres,

praetextate, puellulae:

iam cubile adeat viri.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

vos bonae senibus viris

cognitae bene feminae,

collocate puellulam.

io Hymen Hymenaee io,

io Hymen Hymenaee.

iam licet venias, marite:

uxor in thalamo tibi est,

ore floridulo nitens,

alba parthenice velut

luteumve papauer.

at, marite, ita me iuvent

caelites, nihilo minus

pulcer es, neque te Venus

neglegit. sed abit dies:

perge, ne remorare.

non diu remoratus es:

iam venis. bona te Venus

iuverit, quoniam palam

quod cupis cupis, et bonum

non abscondis amorem.

ille pulveris Africi

siderumque micantium

subducat numerum prius,

qui vestri numerare volt

multa milia ludi.

ludite ut lubet, et brevi

liberos date. non decet

tam vetus sine liberis

nomen esse, sed indidem

semper ingenerari.

Torquatus volo parvulus

matris e gremio suae

porrigens teneras manus

dulce rideat ad patrem

semihiante labello.

sit suo similis patri

Manlio et facile insciis

noscitetur ab omnibus,

et pudicitiam suae

matris indicet ore.

talis illius a bona

matre laus genus approbet,

qualis unica ab optima

matre Telemacho manet

fama Penelopeo.

claudite ostia, virgines:

lusimus satis. at boni

coniuges, bene vivite et

munere assiduo valentem

exercete iuventam.

Catullus 61 Glyconic meter

Vesper adest, iuvenēs, cōnsurgite: Vesper Olympō

exspectāta diū vix tandem lūmina tollit.

Surgere iam tempus, iam pinguīs linquere mēnsās,

iam veniet virgō, iam dīcētūr hymenaeus.

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee! 5

Cernitis, innūptae, iuvenēs? cōnsurgite contrā;

nīmīrum Oetaeōs ostendit Noctifer ignēs.

Sīc certē est; viden ut pernīciter exsiluēre?

Nōn temere exsiluēre, canent quod vincere pār est.

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee! 10

Nōn facilis nōbīs, aequālēs, palma parāta est:

aspicite, innūptae sēcum ut meditāta requīrunt.

Non frūstrā meditantur: habent memorābile quod sit;

nec mīrum, penitus quae tōtā mente labōrant.

Nōs aliō mentēs, aliō dīvīsimus aurēs; 15

iūre igitur vincēmur: amat victōria cūram.

Quārē nunc animōs saltem convertite vestrōs;

dīcere iam incipient, iam respondēre decēbit.

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee!

Hespere, quis caelō fertur crūdēlior ignis? 20

Quī nātam possīs complexū āvellere mātris,

complexū mātris retinentem āvellere nātam,

et iuvenī ardentī castam dōnāre puellam.

Quid faciunt hostēs captā crūdēlius urbe?

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee! 25

Hespere, quis caelō lūcet iūcundior ignis?

quī dēspōnsa tuā firmēs cōnūbia flammā,

quae pepigēre virī, pepigērunt ante parentēs,

nec iunxēre prius quam sē tuus extulit ārdor.

Quid datur ā dīvīs fēlīcī optātius hōrā? 30

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee!

Hesperus ē nōbīs, aequālēs, abstulit ūnam.

Namque tuō adventū vigilat cū̆stōdia semper;

nocte latent fūrēs, quōs īdem saepe revertēns,

Hespere, mūtātō comprēndis nōmine Eōus, 35

at lubet innūptīs fīctō tē carpere questū.

Quid tum, sī carpunt, tacitā quem mente requīrunt?

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee!

Ut flōs in saeptīs sēcrētus nāscitur hortīs,

ignōtus pecorī, nūllō convolsus arātrō, 40

quem mulcent aurae, firmat sōl, ēducat imber;

multī illum puerī, multae optāvēre puellae:

īdem cum tenuī carptus dēflōruit unguī,

nūllī illum puerī, nullae optāvēre puellae:

sīc virgō, dum intācta manet, dum cāra suīs est; 45

cum castum āmīsit pollūtō corpore flōrem,

nec puerīs iūcunda manet, nec cāra puellīs.

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee!

Ut vidua in nūdō vītis quae nāscitur arvō,

numquam sē extollit, numquam mītem ēducat ūvam, 50

sed tenerum prōnō dēflectēns pondere corpus

iam iam contingit summum rādīce flagellum;

hanc nūllī agricolae, nūllī coluēre iuvencī:

at sī forte eadem est ulmō coniūncta marītō,

multī illam agricolae, multī coluēre iuvencī: 55

sīc virgō dum intācta manet, dum inculta senēscit;

cum pār cōnŭbium mātūrō tempore adepta est,

cāra virō magis et minus est invīsa parentī.

Et tū nē pugnā cum tālī coniuge virgō.

nōn aequom est pugnāre, pater cui trādidit ipse, 60

ipse pater cum mātre, quibus pārēre necesse est.

Virginitās nōn tōta tua est, ex parte parentum est,

tertia pars patre est, pars est data tertia mātrī,

tertia sōla tua est: nōlī pugnāre duōbus,

quī generō suŏ iūra simul cum dōte dedērunt. 65

Hȳmēn ō Hymenaee, Hȳmēn ades ō Hymenaee!

Catullus 62 Dactylic hexameter.

Super alta vectus Attis celerī rate maria

Phrygium ut nemus citātō cupidē pede tetigit

adiitque opāca silvīs redimīta loca deae,

stimulātus ibi furentī rabiē vagus animīs

dēvellit īlī acūtō sibi pondera silice.

Itaque ut relicta sēnsit sibi membra sine virō

etiam recente terrae sola sanguine maculāns,

niveīs citāta cēpit manibus leve typanum,

typanum, tubam Cybellēs, tua, māter, initia,

quatiēnsque terga taurī tenerīs cava digitīs

canere haec suīs adorta est tremebunda comitibus:

'Agite! Īte ad alta, Gallae, Cybelēs nemora simul.

Simul īte, Dindymēnae dominae vaga pecora,

aliēna quae petentēs velut exsulēs loca

sectam meam exsecūtae, duce mē, mihi comitēs,

rapidum salum tulistis truculentaque pelagī

et corpus ēvirāstis Veneris nimiō odiō.

Hilarāte erae citātīs errōribus animum.

Mora tarda mente cēdat. Simul īte, sequiminī,

Phrygiam ad domum Cybellēs, Phrygia ad nemora deae,

ubi cymbalum sonat vōx, ubi tympana reboant,

tībīcen ubi canit Phryx curvō grave calamō,

ubi capita Maenadēs vī iaciunt hederigerae,

ubi sacra sāncta acūtīs ululātibus agitant,

ubi suēvit illa dīvae volitāre vaga cohors,

quō nōs decet citātīs celerāre tripudiīs.’

Simul haec comitibus Attis cecinit, notha mulier,

thiasus repente linguīs trepidantibus ululat,

leve tympanum remūgit, cava cymbala recrepant,

viridem citus adit Īdam properante pede chorus.

Furibunda simul anhēlāns vaga vadit animam agēns

comitāta tympanō Attis per opāca nemora dux.

Velutī iuvenca vītāns onus indomita iugī,

rapidae ducem secuntur Gallae properipedem.

Itaque, ut domum Cybellēs tetigēre lassulae,

nimiō ē labōre somnum capiunt sine Cerere.

Piger hīs labante languōre oculōs sopor operit;

abit in quiēte mollī rabidus furor animī.

Sed ubi ōris aureī Sōl radiantibus oculīs

lūstrāvit aethera album, sola dūra, mare ferum,

pepulitque noctis umbrās vegetīs sonipedibus,

ibi Somnus excitam Attin fugiēns citus abiit;

trepidante eum recēpit dea Pāsithea sinū.

Ita dē quiēte mollī rapidā sine rabiē

simul ipsa pectore Attis sua facta recoluit,

liquidāque mente vīdit sine quīs ubique foret,

animō aestuante rūsum reditum ad vada tetulit.

Ibi maria vasta vīsēns lacrimantibus oculīs,

patriam allocūta maesta est ita vōce miseriter:

'Patria, ō meī creātrīx, patria, ō mea genetrīx,

ego quam miser relinquēns, dominōs ut erifugae

famulī solent, ad Īdae tetulī nemora pedem,

ut apud nivem et ferārum gelida stabula forem,

et eārum omnia adīrem furibunda latibula,

ubinam aut quibus locīs tē positam, patria, reor?

Cupit ipsa pūpula ad tē sibi dērigere aciem,

rabiē ferā carēns dum breve tempus animus est.

Egone ā meā remōta haec ferar in nemora domō?

Patriā, bonīs, amīcīs, genitōribus aberō?

Aberō forō, palaestrā, stadiō et gyminasiīs?

Miser, ā, miser, querendum est etiam atque etiam, anime.

Quod enim genus figūrae est, ego nōn quod obierim?

Ego mulier, ego adulēscēns, ego ephēbus, ego puer,

ego gymnasī fuī flōs, ego eram decus oleī:

mihi iānuae frequentēs, mihi līmina tepida,

mihi flōridis corōllīs redīmita domus erat,

linquendum ubi esset ortō mihi Sōle cubiculum.

Ego nunc deum ministra et Cybelēs famula ferar?

Ego Maenas, ego meī pars, ego vir sterilis erō?

Ego viridis algida Īdae nive amicta loca colam?

Ego vītam agam sub altīs Phrygiae columinibus,

ubi cerva silvicultrīx, ubi aper nemorivagus?

Iam, iam dolet quod ēgī, iam, iamque paenitet.'

Roseīs ut huic labellīs sonitus citus abiit

geminās deōrum ad aurēs nova nūntia referēns,

ibi iūncta iuga resolvēns Cybelē leōnibus

laevumque pecoris hostem stimulāns ita loquitur:

'Agedum,' inquit, 'age, ferōx ī, fac ut hunc furor agitet,

fac utī furōris ictū reditum in nemora ferat,

mea līberē nimis quī fugere imperia cupit.

Age, caede terga caudā, tua verbera patere,

fac cūncta mūgientī fremitū loca retonent,

rutilam ferōx torōsā cervīce quate iubam.'

Ait haec mināx Cybellē religatque iuga manū.

Ferus ipse sēsē adhortāns rapidum incitat animō,

vādit, fremit, refringit virgulta pede vagō.

At ubi ūmida albicantis loca lītoris adiit,

teneramque vīdit Attin prope marmora pelagī,

facit impetum. Illa dēmēns fugit in nemora fera;

ibi semper omne vītae spatium famula fuit.

Dea magna, dea Cybēbē, dea, domina Dindymī,

procul ā meā tuus sit furor omnis, era, domō;

aliōs age incitātōs, aliōs age rabidōs.

Catullus 63 Galliambic.

haec vestis priscis hominum variata figuris

heroum mira virtutes indicat arte.

namque fluentisono prospectans litore Diae,

Thesea cedentem celeri cum classe tuetur

indomitos in corde gerens Ariadna furores,

necdum etiam sese quae visit visere credit,

utpote fallaci quae tum primum excita somno

desertam in sola miseram se cernat harena.

immemor at iuvenis fugiens pellit vada remis,

irrita ventosae linquens promissa procellae.

quem procul ex alga maestis Minois ocellis,

saxea ut effigies bacchantis, prospicit, eheu,

prospicit et magnis curarum fluctuat undis,

non flavo retinens subtilem vertice mitram,

non contecta levi velatum pectus amictu,

non tereti strophio lactentis vincta papillas,

omnia quae toto delapsa e corpore passim

ipsius ante pedes fluctus salis alludebant.

sed neque tum mitrae neque tum fluitantis amictus

illa vicem curans toto ex te pectore, Theseu,

toto animo, tota pendebat perdita mente.

misera, assiduis quam luctibus externavit

spinosas Erycina serens in pectore curas,

illa tempestate, ferox quo ex tempore Theseus

egressus curuis e litoribus Piraei

attigit iniusti regis Gortynia templa.

nam perhibent olim crudeli peste coactam

Androgeoneae poenas exsolvere caedis

electos iuvenes simul et decus innuptarum

Cecropiam solitam esse dapem dare Minotauro.

quis angusta malis cum moenia vexarentur,

ipse suum Theseus pro caris corpus Athenis

proicere optavit potius quam talia Cretam

funera Cecropiae nec funera portarentur.

atque ita nave levi nitens ac lenibus auris

magnanimum ad Minoa venit sedesque superbas.

hunc simul ac cupido conspexit lumine virgo

regia, quam suavis exspirans castus odores

lectulus in molli complexu matris alebat,

quales Eurotae praecingunt flumina myrtus

aurave distinctos educit verna colores,

non prius ex illo flagrantia declinavit

lumina, quam cuncto concepit corpore flammam

funditus atque imis exarsit tota medullis.

heu misere exagitans immiti corde furores

sancte puer, curis hominum qui gaudia misces,

quaeque regis Golgos quaeque Idalium frondosum,

qualibus incensam iactastis mente puellam

fluctibus, in flavo saepe hospite suspirantem!

quantos illa tulit languenti corde timores!

quanto saepe magis fulgore expallvit auri,

cum saevum cupiens contra contendere monstrum

aut mortem appeteret Theseus aut praemia laudis!

non ingrata tamen frustra munuscula divis

promittens tacito succepit vota labello.

nam velut in summo quatientem brachia Tauro

quercum aut conigeram sudanti cortice pinum

indomitus turbo contorquens flamine robur,

eruit (illa procul radicitus exturbata

prona cadit, late quaevis cumque obvia frangens,)

sic domito saevum prostravit corpore Theseus

nequiquam vanis iactantem cornua ventis.

inde pedem sospes multa cum laude reflexit

errabunda regens tenui vestigia filo,

ne labyrintheis e flexibus egredientem

tecti frustraretur inobservabilis error.

sed quid ego a primo digressus carmine plura

commemorem, ut linquens genitoris filia vultum,

ut consanguineae complexum, ut denique matris,

quae misera in gnata deperdita laeta

omnibus his Thesei dulcem praeoptarit amorem:

venerit aut ut vecta rati spumosa ad litora Diae

aut ut eam devinctam lumina somno

liquerit immemori discedens pectore coniunx?

saepe illam perhibent ardenti corde furentem

clarisonas imo fudisse e pectore voces,

ac tum praeruptos tristem conscendere montes,

unde aciem pelagi vastos protenderet aestus,

tum tremuli salis adversas procurrere in undas

mollia nudatae tollentem tegmina surae,

atque haec extremis maestam dixisse querellis,

frigidulos udo singultus ore cientem:

'sicine me patriis avectam, perfide, ab aris

perfide, deserto liquisti in litore, Theseu?

sicine discedens neglecto numine divum,

immemor a! devota domum periuria portas?

nullane res potuit crudelis flectere mentis

consilium? tibi nulla fuit clementia praesto,

immite ut nostri vellet miserescere pectus?

at non haec quondam blanda promissa dedisti

voce mihi, non haec miserae sperare iubebas,

sed conubia laeta, sed optatos hymenaeos,

quae cuncta aereii discerpunt irrita venti.

nunc iam nulla viro iuranti femina credat,

nulla viri speret sermones esse fideles;

quis dum aliquid cupiens animus praegestit apisci,

nil metuunt iurare, nihil promittere parcunt:

sed simul ac cupidae mentis satiata libido est,

dicta nihil metuere, nihil periuria curant.

certe ego te in medio versantem turbine leti

eripui, et potius germanum amittere crevi,

quam tibi fallaci supremo in tempore dessem.

pro quo dilaceranda feris dabor alitibusque

praeda, neque iniacta tumulabor mortua terra.

quaenam te genuit sola sub rupe leaena,

quod mare conceptum spumantibus exspuit undis,

quae Syrtis, quae Scylla rapax, quae vasta Carybdis,

talia qui reddis pro dulci praemia vita?

si tibi non cordi fuerant conubia nostra,

saeva quod horrebas prisci praecepta parentis,

attamen in vestras potuisti ducere sedes,

quae tibi iucundo famularer serva labore,

candida permulcens liquidis vestigia lymphis,

purpureave tuum consternens veste cubile.

sed quid ego ignaris nequiquam conquerar auris,

externata malo, quae nullis sensibus auctae

nec missas audire queunt nec reddere voces?

ille autem prope iam mediis versatur in undis,

nec quisquam apparet vacua mortalis in alga.

sic nimis insultans extremo tempore saeva

fors etiam nostris inuidit questibus auris.

Iuppiter omnipotens, utinam ne tempore primo

Gnosia Cecropiae tetigissent litora puppes,

indomito nec dira ferens stipendia tauro

perfidus in Cretam religasset navita funem,

nec malus hic celans dulci crudelia forma

consilia in nostris requiesset sedibus hospes!

nam quo me referam? quali spe perdita nitor?

Idaeosne petam montes? at gurgite lato

discernens ponti truculentum dividit aequor.

an patris auxilium sperem? quemne ipsa reliqui

respersum iuvenem fraterna caede secuta?

coniugis an fido consoler memet amore?

quine fugit lentos incurvans gurgite remos?

praeterea nullo colitur sola insula tecto,

nec patet egressus pelagi cingentibus undis.

nulla fugae ratio, nulla spes: omnia muta,

omnia sunt deserta, ostentant omnia letum.

non tamen ante mihi languescent lumina morte,

nec prius a fesso secedent corpore sensus,

quam iustam a divis exposcam prodita multam

caelestumque fidem postrema comprecer hora.

'quare facta virum multantes vindice poena

Eumenides, quibus anguino redimita capillo

frons exspirantis praeportat pectoris iras,

huc huc adventate, meas audite querellas,

quas ego, vae misera, extremis proferre medullis

cogor inops, ardens, amenti caeca furore.

quae quoniam verae nascuntur pectore ab imo,

vos nolite pati nostrum vanescere luctum,

sed quali solam Theseus me mente reliquit,

tali mente, deae, funestet seque suosque.'

has postquam maesto profudit pectore voces,

supplicium saevis exposcens anxia factis,

annuit inuicto caelestum numine rector;

quo motu tellus atque horrida contremuerunt

aequora concussitque micantia sidera mundus.

ipse autem caeca mentem caligine Theseus

consitus oblito dimisit pectore cuncta,

quae mandata prius constanti mente tenebat,

dulcia nec maesto sustollens signa parenti

sospitem Erechtheum se ostendit visere portum.

namque ferunt olim, classi cum moenia divae

linquentem gnatum ventis concrederet Aegeus,

talia complexum iuveni mandata dedisse:

'gnate mihi longa iucundior unice vita,

gnate, ego quem in dubios cogor dimittere casus,

reddite in extrema nuper mihi fine senectae,

quandoquidem fortuna mea ac tua feruida virtus

eripit inuito mihi te, cui languida nondum

lumina sunt gnati cara saturata figura,

non ego te gaudens laetanti pectore mittam,

nec te ferre sinam fortunae signa secundae,

sed primum multas expromam mente querellas,

canitiem terra atque infuso pulvere foedans,

inde infecta vago suspendam lintea malo,

nostros ut luctus nostraeque incendia mentis

carbasus obscurata dicet ferrugine Hibera.

quod tibi si sancti concesserit incola Itoni,

quae nostrum genus ac sedes defendere Erecthei

annuit, ut tauri respergas sanguine dextram,

tum vero facito ut memori tibi condita corde

haec vigeant mandata, nec ulla oblitteret aetas;

ut simul ac nostros inuisent lumina collis,

funestam antennae deponant undique vestem,

candidaque intorti sustollant vela rudentes,

quam primum cernens ut laeta gaudia mente

agnoscam, cum te reducem aetas prospera sistet.'

haec mandata prius constanti mente tenentem

Thesea ceu pulsae ventorum flamine nubes

aereum nivei montis liquere cacumen.

at pater, ut summa prospectum ex arce petebat,

anxia in assiduos absumens lumina fletus,

cum primum infecti conspexit lintea veli,

praecipitem sese scopulorum e vertice iecit,

amissum credens immiti Thesea fato.

sic funēsta domus ingressus tecta paterna

morte ferox Theseus, qualem Minoidi luctum

obtulerat mente immemori, talem ipse recepit.

quae tum prospectans cedentem maesta carinam

multiplices animo volvebat saucia curas.

at parte ex alia florens volitabat Iacchus

cum thiaso Satyrorum et Nysigenis Silenis,

te quaerens, Ariadna, tuoque incensus amore.

Cui Thyades passim lymphata mente furebant
euhoe bacchantes, euhoe capita inflectentes.
harum pars tecta quatiebant cuspide thyrsos,
pars e divulso iactabant membra iuvenco,
pars sese tortis serpentibus incingebant,
pars obscura cavis celebrabant orgia cistis,
orgia quae frustra cupiunt audire profani,
plangebant aliae proceris tympana palmis
aut tereti tenuis tinnitus aere ciebant,
multis raucisonos efflabant cornua bombos
barbaraque horribili stridebat tibia cantu.
talibus amplifice vestis decorata figuris
pulvinar complexa suo velabat amictu.
quae postquam cupide spectando Thessala pubes
expleta est, sanctis coepit decedere divis.
hic, qualis flatu placidum mare matutino
horrificans Zephyrus proclivas incitat undas
aurora exoriente vagi sub limina solis,
quae tarde primum clementi flamine pulsae
procedunt, leviterque sonant plangore cachinni,
post vento crescente magis magis increbescunt
purpureaque procul nantes ab luce refulgent,
sic tum vestibuli linquentes regia tecta
ad se quisque vago passim pede discedebant.
quorum post abitum princeps e vertice Peli
advenit Chiron portans silvestria dona:
nam quoscumque ferunt campi, quos Thessala magnis
montibus ora creat, quos propter fluminis undas
aura parit flores tepidi fecunda Favoni,
hos indistinctis plexos tulit ipse corollis,
quo permulsa domus iucundo risit odore.
confestim Penios adest, viridantia Tempe,
Tempe quae silvae cingunt super impendentes,
naiasin linquens Doris celebranda choreis,
non vacuus: namque ille tulit radicitus altas
fagos ac recto proceras stipite laurus,
non sine nutanti platano lentaque sorore
flammati Phaethontis et aeria cupressu.
haec circum sedes late contexta locavit,
vestibulum ut molli velatum fronde vireret.
post hunc consequitur sollerti corde Prometheus
extenuata gerens veteris vestigia poenae
quam quondam silici restrictus membra catena
persolvit pendens e verticibus praeruptis.
inde pater divum sancta cum coniuge natisque
advenit, caelo te solum, Phoebe, relinquens
unigenamque simul cultricem montibus Idri:
Pelea nam tecum pariter soror adspernata est
nec Thetidis taedas voluit celebrare iugalis.
qui postquam niveis flexerunt sedibus artus,
large multiplici constructae sunt dape mensae,
cum interea infirmo quatientes corpora motu
veridicos Parcae coeperunt edere cantus.
his corpus tremulum complectens undique vestis
candida purpurea talos incinxerat ora,
at roseae niveo residebant vertice vittae,
aeternumque manus carpebant rite laborem.
laeva colum molli lana retinebat amictum,
dextera tum leviter deducens fila supinis
formabat digitis, tum prono in pollice torquens
libratum tereti versabat turbine fusum,
atque ita decerpens aequabat semper opus dens,
laneaque aridulis haerebant morsa labellis
quae prius in levi fuerant exstantia filo.
ante pedes autem candentis mollia lanae
vellera virgati custodibant calathisci.
haec tum clarisona vellentes vellera voce
talia divino fuderunt carmine fata,
carmine perfidiae quod post nulla arguet aetas:
“o decus eximium magnis virtutibus augens,
Emathiae tutamen opis, clarissime nato,
accipe quod laeta tibi pandunt luce sorores,
veridicum oraclum. sed vos, quae fata secuntur,
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
adveniet tibi iam portans optata maritis
Hesperus, adveniet fausto cum sidere coniunx,
quae tibi flexanimo mentem perfundat amore
languidulosque paret tecum coniungere somnos
levia substernens robusto bracchia collo.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
nulla domus tales unquam contexit amores,
nullus amor tali coniunxit foedere amantes
qualis adest Thetidi, qualis concordia Peleo.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
nascetur vobis expers terroris Achilles,
hostibus haud tergo, sed forti pectore notus,
qui persaepe vago victor certamine cursus
flammea praevertet celeris vestigia cervae.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
non illi quisquam bello se conferet heros,
cum Phrygii Teucro manabunt sanguine campi
Troicaque obsidens longinquo moenia bello
periuri Pelopis vastabit tertius heres.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
illius egregias virtutes claraque facta
saepe fatebuntur gnatorum in funere matres,
cum incultum cano solvent a vertice crinem
putridaque infirmis variabunt pectora palmis.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
namque velut densas praecerpens messor aristas
sole sub ardenti flaventia demetit arva,
Troiugenum infesto prosternet corpora ferro.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
testis erit magnis virtutibus unda Scamandri,
quae passim rapido diffunditur Hellesponto,
cuius iter caesis angustans corporum acervis
alta tepefaciet permixta fiumina caede.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
denique testis erit morti quoque reddita praeda
cum teres excelso coacervatum aggere bustum
excipiet niveos percussae virginis artus.
Currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
nam simul ac fessis dederit fors copiam Achivis
urbis Dardaniae Neptunia solvere vincla,
alta Polyxenia madefient caede sepulcra,
quae, velut ancipiti succumbens victima ferro,
proiciet truncum submisso poplite corpus.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
quare agite optatos animi coniungite amores.
accipiat coniunx felici foedere divam,
dedatur cupido iam dudum nupta marito.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.
non illam nutrix orienti luce revisens
hesterno collum poterit circumdare filo
(currite ducentes subtegmina, currite, fusi),
anxia nec mater discordis maesta puellae
secubitu caros mittet sperare nepotes.
currite ducentes subtegmina, currite, fusi.”
talia praefantes quondam felicia Pelei
carmina divino cecinerunt pectore Parcae.
praesentes namque ante domos invisere castas
heroum et sese mortali ostendere coetu
caelicolae nondum spreta pietate solebant.
saepe pater divum templo in fulgente, revisens
annua cum festis venissent sacra diebus,
conspexit terra centum procumbere tauros.
saepe vagus Liber Parnasi vertice summo
Thyiadas effusis euantis crinibus egit,
cum Delphi tota certatim ex urbe ruentes
acciperent laeti divum fumantibus aris.
saepe in letifero belli certamine Mavors
aut rapidi Tritonis era aut Rhamnusia virgo
armatas hominum est praesens hortata catervas.
sed postquam tellus scelere est imbuta nefando,
iustitiamque omnes cupida de mente fugarunt,
perfudere manus fraterno sanguine fratres,
destitit exstinctos natus lugere parentes,
optavit genitor primaevi funera nati
Liber ut innuptae poteretur flore novercae,
ignaro mater substernens se impia nato
impia non verita est divos scelerare parentes,
omnia fanda nefanda malo permixta furore
iustificam nobis mentem avertere deorum.
quare nec talis dignantur visere coetus
nec se contingi patiuntur lumine claro.

Catullus 64 Dactylic Hexameter

Etsī mē assiduō cōnfectum cūra dolōre

sēvocat ā doctīs, Hortale, virginibus,

nec potis est dulcīs Mūsārum exprōmere fētūs

mēns animī, tantīs fluctuat ipsa malīs—

namque meī nūper Lēthaeō in gurgite frātris

pallidulum mānāns alluit unda pedem,

Troiā Rhoetēō quem subter lītore tellūs

ēreptum nostrīs obterit ex oculīs.

Numquam ego tē, vītā frāter amābilior,

aspiciam posthāc? at certē semper amābō,

semper maesta tuā carmina morte canam,

quālia sub dēnsīs rāmōrum concinit umbrīs

Daulias, absūmptī fāta gemēns Itylī—

sed tamen in tantīs maerōribus, Hortale, mittō

haec expressa tibī carmina Battiadae,

nē tua dicta vagīs nēquīquam crēdita ventīs

efflūxisse meō forte putēs animō,

ut missum spōnsī fūrtīvō mūnere mālum

prōcurrit castō virginis ē gremiō,

quod miserae oblītae mollī sub veste locātum,

dum adventū mātris prōsilit, excutitur,

atque illud prōnō praeceps agitur dēcursū,

huic mānat trīstī cōnscius ōre rubor.

Catullus 65 Elegiac Couplet

Omnia qui magni dispexit lumina mundi,

qui stellarum ortus comperit atque obitus,

flammeus ut rapidi solis nitor obscuretur,

ut cedant certis sidera temporibus,

5ut Triviam furtim sub Latmia saxa relegans

dulcis amor gyro devocet aerio,

idem me ille Conon caelesti in lumine vidit

e Bereniceo vertice caesariem

fulgentem clare, quam multis illa dearum1

10levia protendens bracchia pollicitast,

qua rex tempestate novo auctus hymenaeo

vastatum finis iverat Assyrios,

dulcia nocturnae portans vestigia rixae,

quam de virgineis gesserat exuviis.

15estne novis nuptis odio Venus † atque parentum†2

frustrantur falsis gaudia lacrimulis,

ubertim thalami quas intra limina fundunt?

non, ita me divi, vera gemunt, iuerint.

id mea me multis docuit regina querellis

20invisente novo proelia torva viro.

et tu non orbum luxti deserta cubile,

sed fratris cari flebile discidium?

quam penitus maestas exedit cura medullas!

ut tibi tum toto pectore sollicitae

sensibus ereptis mens excidit! at te ego certe

cognoram a parva virgine magnanimam.

anne bonum oblita’s facinus, quo regium adepta’s

coniugium, quo non fortius1 ausit alis?

sed tum maesta virum mittens quae verba locuta’s!

30Iuppiter, ut tristi lumina saepe manu!

quis te mutavit tantus deus? an quod amantes

non longe a caro corpore abesse volunt?

atque ibi me cunctis pro dulci coniuge divis

non sine taurino sanguine pollicita’s,

35si reditum tetulisset. is haud in tempore longo

captam Asiam Aegypti finibus addiderat.

quis ego pro factis caelesti reddita coetu

pristina vota novo munere dissoluo.

invita, o regina, tuo de vertice cessi,

40invita: adiuro teque tuumque caput,

digna ferat quod siquis inaniter adiurarit:

sed qui se ferro postulet esse parem?

ille quoque eversus mons est, quem maximum in oris

progenies Thiae clara supervehitur,

45cum Medi peperere novum mare, cumque iuventus

per medium classi barbara navit Athon.

quid facient crines, cum ferro talia cedant?

Iuppiter, ut Chalybon omne genus pereat,

et qui principio sub terra quaerere venas

50institit ac ferri stringere duritiem!

abiunctae paulo ante comae mea fata sorores

lugebant, cum se Memnonis Aethiopis

unigena impellens nutantibus aera pennis

obtulit Arsinoes Locridos ales equus,

55isque per aetherias me tollens avolat umbras

et Veneris casto collocat in gremio.

ipsa suum Zephyritis eo famulum legarat,

Graia Canopeis incola litoribus.

hic liquidi1 vario ne solum in lumine caeli

60ex Ariadnaeis aurea temporibus

fixa corona foret, sed nos quoque fulgeremus

devotae flavi verticis exuviae,

uvidulam a fluctu cedentem ad templa deum me

sidus in antiquis diva novum posuit:

65Virginis et saevi contingens namque Leonis

lumina, Callisto iuncta Lycaoniae,

vertor in occasum, tardum dux ante Booten,

qui vix sero alto mergitur Oceano.

sed quamquam me nocte premunt vestigia divum,

70lux autem canae Tethyi restituit,

(pace tua fari hic liceat, Rhamnusia virgo,

namque ego non ullo vera timore tegam.

nec si me infestis discerpent sidera dictis,

condita quin veri pectoris evoluam):

75non his tam laetor rebus, quam me afore semper,

afore me a dominae vertice discrucior,

quicum ego, dum virgo quondam fuit, omnibus expers

unguentis, una vilia2 multa bibi.

nunc vos, optato cum iunxit lumine taeda,

80non prius unanimis corpora coniugibus

tradite nudantes reiecta veste papillas

quam iucunda mihi munera libet onyx,

vester onyx, casto colitis quae iura cubili.

sed quae se impuro dedit adulterio,

illius a, mala dona levis bibat irrita pulvis:

namque ego ab indignis praemia nulla peto.

sed magis, o nuptae, semper concordia vestras,

semper amor sedes incolat assiduus.

tu vero, regina, tuens cum sidera divam

90placabis festis luminibus Venerem,

unguinis1 expertem non siveris2 esse tuam me,

sed potius largis affice muneribus.

sidera corruerint!3 iterum coma regia fiam:

proximus Hydrochoi fulgoret Oarion!

Catullus 66 elegiac couplet

Odvlci iucunda viro, iucunda parenti,

salve, teque bona Iuppiter auctet ope,

ianua, quam Balbo dicunt servisse benigne

olim, cum sedes ipse senex tenuit,

quamque ferunt rursus nato servisse maligne,

postquam es porrecto facta marita sene.

dic agedum nobis, quare mutata feraris

in dominum veterem deseruisse fidem.

“non (ita Caecilio placeam, cui tradita nunc sum)

culpa meast, quamquam dicitur esse mea,

nec peccatum a me quisquam pote dicere quicquam:

verum istuc populi lingua quiete tegit,

qui, quacumque aliquid reperitur non bene factum,

ad me omnes clamant: ianua, culpa tuast.”

15non istuc satis est uno te dicere verbo,

sec facere ut quivis sentiat et videat.

“qui possum? nemo quaerit nec scire laborat.”

nos volumus: nobis dicere ne dubita.

“primum igitur, virgo quod fertur tradita nobis,

20falsumst. non illam vir prior attigerat,

languidior tenera cui pendens sicula beta

numquam se mediam sustulit ad tunicam:

sed pater illius gnati violasse cubile

dicitur et miseram conscelerasse domum;

25sive quod impia mens caeco flagrabat amore,

seu quod iners sterili semine natus erat,

et quaerendum unde <unde>1 foret nervosius illud,

quod posset zonam solvere virgineam.”

egregium narras mira pietate parentem,

30qui ipse sui gnati minxerit in gremium.

“atqui non solum hoc se dicit cognitum habere

Brixia Cycneae supposita speculae,

flavus quam molli praecurrit flumine Mella,

Brixia Veronae mater amata meae;

35sed de Postumio et Corneli narrat amore,

cum quibus illa malum fecit adulterium.

dixerit hic aliquis: ‘qui tu istaec, ianua, nosti?

cui numquam domini limine abesse licet,

nec populum auscultare, sed hic suffixa tigillo

40tantum operire soles aut aperire domum?’

saepe illam audivi furtiva voce loquentem

solam cum ancillis haec sua flagitia,

nomine dicentem quos diximus, ut pote quae mi

speraret nec linguam esse nec auriculam.

45praeterea addebat quendam, quem dicere nolo

nomine, ne tollat rubra supercilia.

longus homost, magnas cui lites intulit olim

falsum mendaci ventre puerperium.”

Catullus 67 elegaic couplets

quod mihi fortuna casuque oppressus acerbo
conscriptum hoc lacrimis mittis epistolium,
naufragum ut eiectum spumantibus aequoris undis
subleuem et a mortis limine restituam,
quem neque sancta Venus molli requiescere somno 5
desertum in lecto caelibe perpetitur.
nec ueterum dulci scriptorum carmine Musae
oblectant, cum mens anxia peruigilat:
id gratum est mihi me quoniam tibi dicis amicum,
muneraque et Musarum hinc petis et Veneris. 10
sed tibi ne mea sint ignota incommoda, Mani,
neu me odisse putes hospitis officium
accipe quis merser fortunae fluctibus ipse,
ne amplius a misero dona beata petas.
tempore quo primum uestis mihi tradita pura est 15
iucundum cum aetas florida uer ageret,
multa satis lusi: non est dea nescia nostri,
quae dulcem curis miscet amaritiem.
sed totum hoc studium luctu fraterna mihi mors
abstulit. o misero frater adempte mihi, 20
tu mea tu moriens fregisti commoda, frater.
tecum una tota est nostra sepulta domus,
omnia tecum una perierunt gaudia nostra,
quae tuus in uita dulcis alebat amor.
cuius ego interitu tota de mente fugaui 25
haec studia atque omnes delicias animi.
quare quod scribis Veronae turpe Catullo.
esse quod hic quisquis de meliore nota
frigida deserto tepefactet membra cubili.
id, Mani, non est turpe, magis miserum est. 30
ignosces igitur si, quae mihi luctus ademit,
haec tibi non tribuo munera cum nequeo.
nam, quod scriptorum non magna est copia apud me,
hoc fit quod Romae uiuimus: illa domus,
illa mihi sedes, illic mea carpitur aetas; 35
huc una ex multis capsula me sequitur.
quod cum ita sit, nolim statuas nos mente maligna
id facere aut animo non satis ingenuo.
quod tibi non utriusque petenti copia posta est.
ultro ego deferrem copia siqua foret. 40

Non possum reticere, deae, qua me Allius in re
iuuerit aut quantis iuuerit officiis,
ne fugiens saeclis obliuiscentibus aetas
illius hoc caeca nocte tegat studium.
sed dicam uobis, uos porro dicite multis 45
milibus et facite haec carta loquatur anus.
[omnibus inque locis celebretur fama sepulti]
notescatque magis mortuus atque magis.
nec tenuem texens sublimis aranea telam
in deserto Alli nomine opus faciat. 50
nam, mihi quam dederit duplex Amathusia curam,
scitis, et in quo me corruerit genere,
cum tantum arderem quantum Trinacria rupes
lymphaque in Oetaeis Malia Thermopylis,
maesta neque assiduo tabescere pupula fletu 55
cessaret tristique imbre madere genae,
qualis in aerii perlucens uertice montis
riuus muscosa prosilit e lapide,
qui cum de prona praeceps est ualle uolutus
per medium densi transit iter populi, 60
dulce uiatori lasso in sudore leuamen,
cum grauis exustos aestus hiulcat agros.
hic uelut in nigro iactatis turbine nautis
lenius aspirans aura secunda uenit
iam prece Pollucis, iam Castoris implorata. 65
tale fuit nobis Allius auxilium.
is clausum lato patefecit limite campum,
isque domum nobis, isque dedit dominam,
ad quam communes exerceremus amores.
quo mea se molli candida diua pede 70
intulit. et trito fulgentem in limine plantam
innixa arguta constituit solea,
coniugis ut quondam flagrans aduenit amore
Protesilaeam Laodamia domum
inceptam frustra nondum cum sanguine sacro 75
hostia caelestes pacificasset eros.
nil mihi tam ualde placeat, Ramnusia uirgo.
quod temere inuitis suscipiatur eris.
quam ieiuna pium desiderat ara cruorem.
docta est amisso Laodamia uiro, 80
coniugis ante coacta noui dimittere collum
quam ueniens una atque altera rursus hiems
noctibus in longis auidum saturasset amorem,
posset ut abrupto uiuere coniugio,
quod scibant Parcae non longo tempore abesse, 85
si miles muros isset ad Iliacos.
nam tum Helenae raptu primores Argiuorum
coeperat ad sese Troia ciere uiros.
Troia (nefas!) commune sepulcrum Asiae Europaeque.
Troia uirum et uirtutum omnium acerba cinis, 90
qualiter et nostro letum miserabile fratri
attulit. ei misero frater adempte mihi,
ei misero fratri iucundum lumen ademptum,
tecum una tota est nostra sepulta domus,
omnia tecum una perierunt gaudia nostra, 95
quae tuus in uita dulcis alebat amor.
quem nunc tam longe non inter nota sepulcra
nec prope cognatos compositum cineres,
sed Troia obscena, Troia infelice sepultum
detinet extremo terra aliena solo. 100
ad quam tum properans fertur lecta undique pubes
Graecae penetrales deseruisse focos,
ne Paris abducta gauisus libera moecha
otia pacato degeret in thalamo.
quo tibi tum casu pulcerrima Laodamia 105
ereptum est uita dulcius atque anima
coniugium: tanto te absorbens uertice amoris
aestus in abruptum detulerat barathrum,
quale ferunt Graii Pheneum prope Cyllenaeum
siccare emulsa pingue palude solum 110
quod quondam caesis montis fodisse medullis
audit falsiparens Amphitryoniades,
tempore quo certa Stymphalia monstra sagitta
perculit imperio deterioris eri,
pluribus ut caeli tereretur ianua diuis, 115
Hebe nec longa uirginitate foret.
sed tuus altus amor barathro fuit altior illo
qui tamen indomitam ferre iugum docuit.
nam neque tam carum confecto aetate parenti
una caput seri nata nepotis alit, 120
qui, cum diuitiis uix tandem iuuentus auitis
nomen testatas intulit in tabulas,
impia derisi gentilis gaudia tollens
suscitat a cano uolturium capite.
nec tantum niueo gauisa est ulla columbo 125
compar, quae multo dicitur improbius
oscula mordenti semper decerpere rostro,
quam cum praecipue multiuola est mulier.
sed tu horum magnos uicisti sola furores,
ut semel es flauo conciliata uiro. 130
aut nihil aut paulum cui tum concedere digna
lux mea se nostrum contulit in gremium,
quam circumcursans hinc illinc saepe Cupido
fulgebat crocina candidus in tunica.
quae tamen etsi uno non est contenta Catullo 135
rara uerecundae furta feremus erae
ne nimium simus stultorum more molesti.
saepe etiam Iuno, maxima caelicolum,
coniugis in culpa flagrantem concoquit iram
noscens omniuoli plurima furta Iouis. 140
at quia nec diuis homines componier aequum est
ingratum tremuli tolle parentis onus.
nec tamen illa mihi dextra deducta paterna
fragrantem Assyrio uenit odore domum,
sed furtiua dedit mira munuscula nocte, 145
ipsius ex ipso dempta uiri gremio.
quare illud satis est si nobis is datur unis
quem lapide illa dies candidiore notat.
hoc tibi quod potui confectum carmine munus
pro multis, Alli, redditur officiis, 150
ne uestrum scabra tangat rubigine nomen
haec atque illa dies atque alia atque alia.
huc addent diui quam plurima quae Themis olim
antiquis solita est munera ferre piis.
sitis felices. et tu simul et tua uita, 155
et domus in qua olim lusimus et domina,
et qui principio nobis terram dedit auspex,
a quo sunt primo omnia nata bona,
et longe ante omnes mihi quae me carior ipso est.
lux mea, qua uiua uiuere dulce mihi est. 160

Catullus 68, Elegaic Couples

Egressum magna me accepit1 Aricia Roma

hospitio modico; rhetor comes Heliodorus,

Graecorum longe2 doctissimus: inde Forum Appi,

differtum nautis, cauponibus atque malignis.

5hoc iter ignavi divisimus, altius ac nos

praecinctis unum: minus est gravis Appia tardis.

hic ego propter aquam, quod erat deterrima, ventri

indico bellum, cenantis haud animo aequo

expectans comites.

10Iam nox inducere terris umbras et caelo diffundere signa parabat.

tum pueri nautis, pueris convicia nautae

ingerere: “huc appelle!” “trecentos inseris.” “ohe,

iam satis est.” dum aes exigitur, dum mula ligatur,

tota abit hora. mali culices ranaeque palustres

15avertunt somnos, absentem ut3 cantat amicam

multa prolutus vappa nauta atque viator

certatim. tandem fessus dormire viator

incipit ac missae pastum retinacula mulae

nauta piger saxo religat stertitque supinus.

20iamque dies aderat, nil cum procedere lintrem

sentimus, donec cerebrosus prosilit unus

ac mulae nautaeque caput lumbosque saligno fuste dolat.

Quarta vix demum exponimur hora.

ora manusque tua lavimus, Feronia, lympha.

25milia tum pransi tria repimus atque subimus

impositum saxis late candentibus Anxur.

huc venturus erat Maecenas optimus atque

Cocceius, missi magnis de rebus uterque

legati, aversos soliti componere amicos.

30hic oculis ego nigra meis collyria lippus

illinere. interea Maecenas advenit atque

Cocceius Capitoque simul Fonteius, ad unguem

factus homo, Antoni non ut magis alter amicus.

Fundos Aufidio Lusco praetore libenter

35linquimus, insani ridentes praemia scribae,

praetextam et latum clavum prunaeque vatillum.

in Mamurrarum lassi deinde urbe manemus,

Murena praebente domum, Capitone culinam.

postera1 lux oritur multo gratissima: namque

40Plotius et Varius2 Sinuessae Vergiliusque

occurrunt, animae qualis neque candidiores

terra tulit, neque quis me sit devinctior alter.

o qui complexus et gaudia quanta fuerunt!

nil ego contulerim1 iucundo sanus amico.

45Proxima Campano ponti quae villula, tectum

praebuit, et parochi quae debent ligna salemque.

hinc muli Capuae clitellas tempore ponunt.

lusum it Maecenas, dormitum ego Vergiliusque:

namque pila lippis inimicum et ludere crudis.

50hinc nos Coccei recipit plenissima villa,

quae super est Caudi2 cauponas.

Nunc mihi paucis Sarmenti scurrae pugnam Messique Cicirri,

Musa, velim memores, et quo patre natus uterque

contulerit litis. Messi clarum genus Osci;

55Sarmenti domina exstat: ab his maioribus orti

ad pugnam venere. prior Sarmentus: “equi te

esse feri similem dico.” ridemus, et ipse

Messius “accipio,” caput et movet. “o tua cornu

ni foret exsecto frons,” inquit, “quid faceres, cum

60sic mutilus minitaris3?” at illi foeda cicatrix

saetosam laevi frontem turpaverat oris.

Campanum in morbum, in faciem permulta iocatus,

pastorem saltaret uti Cyclopa rogabat:

nil illi larva4 aut tragicis opus esse cothurnis

multa Cicirrus ad haec: donasset iamne catenam

ex voto Laribus, quaerebat; scriba quod esset,

nilo deterius dominae1 ius esse; rogabat

denique, cur umquam fugisset, cui satis una

farris libra foret, gracili sic tamque pusillo.

70prorsus iucunde cenam producimus illam.

Tendimus hinc recta2 Beneventum; ubi sedulus

hospes

paene macros arsit dum turdos versat in igni;

nam vaga per veterem dilapso3 flamma culinam

Volcano summum properabat lambere tectum.

75convivas avidos cenam servosque timentis

tum rapere atque omnis restinguere velle videres.

Incipit ex illo montis Apulia notos

ostentare mihi, quos torret4 Atabulus et quos

numquam erepsemus, nisi nos vicina Trivici

80villa recepisset, lacrimoso non sine fumo,

udos cum foliis ramos urente camino.

hic ego mendacem stultissimus usque puellam

ad mediam noctem exspecto: somnus tamen aufert

intentum veneri; tum immundo somnia visu

85nocturnam vestem maculant ventremque supinum.

Quattuor hinc rapimur viginti et milia raedis,

mansuri oppidulo, quod versu dicere non est,

signis perfacile est: venit vilissima rerum

hic aqua; sed panis longe pulcherrimus, ultra

90callidus ut soleat umeris portare viator.

nam Canusi lapidosus (aquae non ditior urna),

qui locus a forti Diomede est conditus olim.1

flentibus hinc Varius discedit maestus amicis.

Inde Rubos fessi pervenimus, utpote longum

95carpentes iter et factum corruptius imbri.

postera tempestas melior, via peior ad usque

Bari moenia piscosi. dein2 Gnatia lymphis

iratis exstructa dedit risusque iocosque,

dum flamma sine tura liquescere limine sacro

100persuadere cupit. credat3 Iudaeus Apella,

non ego: namque deos didici securum agere aevum,

nec, si quid miri faciat natura, deos id

tristis ex alto caeli demittere4 tecto.

Brundisium longae finis chartaeque viaeque est.

Horace satires 1.5 dactylic hexameter

Non quia, Maecenas, Lydorum quidquid Etruscos

incoluit finis, nemo generosior est te,

nec quod avus tibi maternus fuit atque paternus,

olim qui magnis legionibus imperitarent,1

5ut plerique solent, naso suspendis adunco

ignotos,2 ut3 me libertino patre natum.4

Cum referre negas quali sit quisque parente

natus, dum ingenuus, persuades hoc tibi vere,

ante potestatem Tulli atque ignobile regnum

10multos saepe viros nullis maioribus ortos

et vixisse probos, amplis et honoribus auctos;

contra Laevinum, Valeri genus, unde Superbus

Tarquinius regno pulsus5 fugit, unius assis

non umquam pretio pluris licuisse, notante

15iudice quo nosti populo, qui stultus honores

saepe dat indignis et famae servit ineptus,

qui stupet in titulis et imaginibus. quid oportet

nos facere a volgo longe longeque6 remotos?

Namque esto, populus Laevino mallet honorem

quam Decio mandare novo, censorque moveret

Appius, ingenuo si non essem patre natus:

vel merito, quoniam in propria non pelle quiessem.

sed fulgente trahit constrictos Gloria curru

non minus ignotos generosis. quo tibi, Tilli,

25sumere depositum clavum fierique tribuno?

invidia accrevit, privato quae minor esset.

nam ut quisque insanus nigris medium impediit1 crus

pellibus et latum demisit2 pectore clavum,

audit continuo: “quis homo hic est3?” “quo patre natus?”

30ut4 si qui aegrotet quo morbo Barrus, haberi

et cupiat formosus, eat quacumque, puellis

iniciat5 curam quaerendi singula, quali

sit facie, sura, quali pede, dente, capillo:

sic qui promittit civis, urbem sibi curae,

35imperium fore et Italiam, delubra deorum,

quo patre sit natus, num ignota matre inhonestus,

omnis mortalis curare et quaerere cogit.6

“tune, Syri, Damae, aut Dionysi filius, audes

deicere de saxo civis aut tradere Cadmo?”

40“at Novius collega gradu post me sedet uno:

namque est ille, pater quod erat meus.” “hoc tibi Paulus

et Messalla videris? at hic, si plostra ducenta

concurrantque foro tria funera magna, sonabit1

cornua quod vincatque tubas: saltem tenet hoc nos.”

45Nunc ad me redeo libertino patre natum,

quem rodunt omnes libertino patre natum,2

nunc, quia sim3 tibi, Maecenas, convictor, at olim,

quod mihi pareret legio Romana tribuno.

dissimile hoc illi est, quia non, ut forsit honorem

50iure mihi invideat quivis, ita te quoque amicum,

praesertim cautum dignos adsumere, prava

ambitione procul. felicem dicere non hoc

me possim,4 casu quod te sortitus amicum:

nulla etenim mihi te fors obtulit; optimus olim

55Vergilius, post hunc Varius, dixere quid essem.

ut veni coram, singultim pauca locutus,

infans namque pudor prohibebat plura profari,

non ego me claro natum patre, non ego circum

me Satureiano vectari rura caballo,

60sed quod eram narro. respondes, ut tuus est mos,

pauca: abeo, et revocas nono post mense iubesque

esse in amicorum numero. magnum hoc ego duco,

quod placui tibi, qui turpi secernis honestum

non patre praeclaro, sed vita et pectore puro.

65Atqui si vitiis mediocribus ac mea5 paucis

mendosa est natura, alioqui1 recta, velut si

egregio inspersos reprehendas corpore naevos,

si neque avaritiam neque sordes nec2 mala lustra

obiciet vere quisquam mihi, purus et insons,

70ut me collaudem, si et vivo carus amicis;

causa fuit pater his, qui macro pauper agello

noluit in Flavi ludum me mittere, magni

quo pueri magnis e3 centurionibus orti,

laevo suspensi loculos tabulamque lacerto,

75ibant octonos referentes Idibus aeris,4

sed puerum est ausus Romam portare, docendum

artis, quas doceat quivis eques atque senator

semet prognatos. vestem servosque sequentis,

in magno ut populo, si qui5 vidisset, avita

80ex re praeberi sumptus mihi crederet illos.

ipse mihi custos incorruptissimus omnis

circum doctores aderat. quid multa? pudicum,

qui primus virtutis honos, servavit6 ab omni

non solum facto, verum opprobrio quoque turpi;

85nec timuit, sibi ne vitio quis verteret, olim

si praeco parvas aut, ut fuit ipse, coactor

mercedes sequerer: neque ego essem questus: at hoc7 nunc

laus illi debetur et a me gratia maior.

Nil me paeniteat sanum patris huius, eoque

90non, ut magna dolo factum negat esse suo pars,

quod non ingenuos habeat clarosque parentis,

sic me defendam. longe mea discrepat istis

et vox et ratio: nam si natura iuberet

a certis annis aevum remeare peractum

95atque alios legere ad fastum quoscumque parentis

optaret sibi quisque,1 meis contentus honestos2

fascibus et sellis nollem mihi sumere, demens

iudicio volgi, sanus fortasse tuo, quod

nollem onus haud umquam solitus portare molestum.

100nam mihi continuo maior quaerenda foret res

atque salutandi plures, ducendus et unus

et comes alter, uti ne solus rusve peregreve3

exirem, plures calones atque caballi

pascendi, ducenda petorrita. nunc mihi curto

105ire licet mulo vel si libet usque Tarentum,

mantica cui lumbos onere ulceret atque eques armos:

obiciet nemo sordes mihi, quas tibi, Tilli,

cum Tiburte via praetorem quinque sequuntur

te pueri, lasanum portantes oenophorumque.

110hoc ego commodius quam tu, praeclare senator,

milibus atque aliis vivo.

Quacumque libido est, incedo solus; percontor quanti holus ac far;

fallacem Circum vespertinumque4 pererro

saepe Forum; adsisto divinis; inde domum me

115ad porri et ciceris refero laganique catinum.

cena ministratur pueris tribus, et lapis albus

pocula cum cyatho duo sustinet; adstat echinus

vilis, cum patera gutus, Campana supellex.

deinde eo dormitum, non sollicitus mihi quod eras

20surgendum sit mane, obeundus Marsya, qui se

voltum ferre negat Noviorum posse minoris.

ad quartam iaceo; post hanc vagor; aut ego, lecto

aut scripto quod me tacitum iuvet, unguor olivo,

non quo fraudatis immundus Natta lucernis.

125ast ubi me fessum sol acrior ire lavatum

admonuit, fugio Campum lusumque trigonem.1

pransus non avide, quantum interpellet inani

ventre diem durare, domesticus otior.

Haec est vita solutorum misera ambitione gravique;

130his me consolor victurum suavius ac si

quaestor avus pater atque meus patruusque fuissent.

Horace satires 1.6 dactylic hexameter, before 33 BCE

Proscripti Regis Rupili pus atque venenum

hybrida quo pacto sit Persius ultus, opinor

omnibus et lippis notum et tonsoribus esse.

Persius hic permagna negotia dives habebat

5Clazomenis, etiam litis cum Rege molestas,

durus homo atque odio qui posset vincere Regem,

confidens, tumidus,1 adeo sermonis amari,

Sisennas, Barros ut equis praecurreret albis.

Ad Regem redeo. postquam nihil inter utrumque

10convenit (hoc etenim sunt omnes iure molesti,

quo fortes, quibus adversum bellum incidit: inter

Hectora Priamiden, animosum atque inter Achillem

ira fuit capitalis, ut ultima divideret mors,

non aliam ob causam, nisi quod virtus in utroque

15summa fuit: duo si discordia vexet inertis,

aut si disparibus bellum incidat, ut Diomedi

cum Lycio Glauco, discedat pigrior,2 ultro

muneribus missis), Bruto praetore tenente

ditem Asiam, Rupili et Persi par pugnat, uti non

compositum1 melius cum Bitho Bacchius. in ius2

acres procurrunt,3 magnum spectaculum uterque.

Persius exponit causam; ridetur ab omni

conventu; laudat Brutum laudatque cohortem;

solem Asiae Brutum appellat, stellasque salubris

25appellat comites, excepto Rege; Canem illum.

invisum agricolis sidus, venisse. ruebat

flumen ut hibernum, fertur quo rara securis.

tum Praenestinus salso multoque4 fluenti

expressa arbusto regerit convicia, durus

30vindemiator et invictus, cui saepe viator

cessisset magna compellans voce cuculum.

At Graecus, postquam est Italo perfusus aceto,

Persius exclamat: “per magnos, Brute, deos te

oro, qui reges consueris tollere, cur non

35hunc Regem iugulas? operum hoc, mihi crede, tuorum est.”

Horace satires 1.7 dactylic hexameter, before 42 BCE

Olim truncus eram ficulnus, inutile lignum,

cum faber, incertus scamnum faceretne Priapum,

maluit esse deum. deus inde ego, furum aviumque

maxima formido; nam fures dextra coercet

5obscenoque ruber porrectus ab inguine palus;

ast importunas volucres in vertice harundo

terret fixa vetatque novis considere in hortis.

huc prius angustis eiecta cadavera cellis

conservus vili1 portanda locabat in arca;

10hoc miserae plebi stabat commune sepulcrum,

Pantolabo scurrae Nomentanoque nepoti.

mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum

hic dabat, heredes monumentum ne sequeretur.2

nunc licet Esquiliis habitare salubribus atque

15Aggere in aprico spatiari, quo 3 modo tristes

albis informem spectabant ossibus agrum;

cum mihi non tantum furesque feraeque suetae

hunc vexare locum curae sunt1 atque labori,

quantum carminibus quae versant atque venenis

20humanos animos: has nullo perdere 2 possum

nec prohibere modo, simul ac vaga Luna decorum

protulit os, quin ossa legant herbasque nocentis.

Vidi egomet nigra succinctam vadere palla

Canidiam, pedibus nudis passoque capillo,

25cum Sagana maiore ululantem: pallor utrasque

fecerat horrendas aspectu. scalpere terram

unguibus et pullam divellere mordicus agnam

coeperunt; cruor in fossam confusus, ut inde

manis elicerent, animas responsa daturas.

30lanea et effigies erat, altera cerea: maior

lanea, quae poenis compesceret inferiorem;

cerea suppliciter stabat, servilibus ut quae

iam peritur a modis. Hecaten vocat altera, saevam

altera Tisiphonen: serpentes atque videres

35infernas errare canes, Lunamque rubentem,

ne foret his testis, post magna latere sepulcra.

mentior at si quid, merdis caput inquiner albis

corvorum, atque in me veniat mictum atque cacatum

Iulius et fragilis Pediatia furque Voranus.

40singula quid memorem, quo pacto alterna loquentes

umbrae cum Sagana resonarint3 triste et acutum,

utque lupi barbam variae cum dente colubrae

abdiderint furtim terris, et imagine cerea

largior arserit ignis, et ut non testis inultus

45horruerim voces Furiarum et facta duarum?

nam displosa sonat quantum vesica pepedi

diffissa nate ficus: at illae currere in urbem.

Canidiae dentes, altum Saganae caliendrum

excidere atque herbas atque incantata lacertis

50vincula cum magno risuque iocoque videres.

Horace satires 1.8 dactylic hexameter

Ibam forte Via Sacra, sicut meus est mos

nescio quid meditans nugarum, totus in illis.

accurrit1 quidam notus mihi nomine tantum,

arreptaque manu, “quid agis, dulcissime rerum?”

5“suaviter, ut nunc est,” inquam, “et cupio omnia

quae vis.”

Cum adsectaretur, “num quid vis?” occupo. at ille,

“noris nos,” inquit; “docti sumus.” hic ego,“pluris

hoc,” inquam, “mihi eris.” misere discedere quaerens,

ire modo ocius, interdum consistere, in aurem

10dicere nescio quid puero, cum sudor ad imos2

manaret talos. “o te, Bolane, cerebri

felicem!” aiebam tacitus, cum quidlibet ille

garriret, vicos,3 urbem laudaret.

Ut illi

nil respondebam, “misere cupis,” inquit, “abire;

15iamdudum video; sed nil agis; usque tenebo;

persequar4 hinc quo nunc iter est tibi.” “nil opus

est te

circumagi: quendam volo visere non tibi notum;

trans Tiberim longe cubat is, prope Caesaris hortos.”

“Nil habeo quod agam et non sum piger: usque sequar te.”

20Demitto auriculas, ut iniquae mentis asellus,

cum gravius dorso subiit onus.

Incipit ille: “si bene me novi, non Viscum pluris amicum,

non Varium facies: nam quis me scribere pluris

aut citius possit versus? quis membra movere

mollius? invideat quod et Hermogenes, ego canto.”

26Interpellandi locus hic erat: “est tibi mater,

cognati, quis te salvo est opus?”

“Haud mihi quisquam: omnis composui.”

“Felices! nunc ego resto. confice; namque instat fatum mihi triste, Sabella

30quod puero cecinit divina mota1 anus urna:

‘hunc neque dira venena nec hosticus auferet ensis

nec laterum dolor aut tussis nec tarda podagra;

garrulus hunc quando consumet cumque; loquaces,

si sapiat, vitet, simul atque adoleverit aetas.’”

35Ventum erat ad Vestae, quarta iam parte diei

praeterita, et casu tunc respondere vadato

debebat; quod ni fecisset, perdere litem.

“si me amas,” inquit, “paulum hic ades.”

“Inteream, si

aut valeo stare1 aut novi civilia iura; et propero quo scis.”

40“Dubius sum quid faciam,” inquit,

“tene relinquam an rem.” “me, sodes.” “non faciam,” ille,

et praecedere coepit. ego, ut contendere durum2

cum victore, sequor.

“Maecenas quomodo tecum?” hinc repetit: “paucorum hominum et mentis bene sanae.

45nemo dexterius fortuna est usus. haberes

magnum adiutorem, posset qui ferre secundas,

hunc hominem velles si tradere; dispeream, ni

summosses omnis.”

“Non isto vivimus3 illic

quo tu rere modo; domus hac nec purior ulla est

50nec magis his aliena malis; nil mi4 officit, inquam,

ditior hic aut est quia doctior; est locus uni

cuique suus.”

“Magnum narras, vix credibile!” “atqui5

sic habet.”

“Accendis, quare cupiam magis illi proximus esse.”

55“Velis tantummodo: quae tua virtus, expugnabis; et est qui vinci possit, eoque difficilis aditus primos habet.”

“Haud mihi deero: muneribus servos corrumpam; non, hodie si

exclusus fuero, desistam; tempora quaeram,

occurram in triviis, deducam. nil sine magno vita labore dedit mortalibus.”

60Haec dum agit, ecce

Fuscus Aristius occurrit, mihi carus et illum

qui pulchre nosset. consistimus. “unde venis?” et

“quo tendis?” rogat et respondet. vellere coepi

et pressare1 manu lentissima bracchia, nutans,

65distorquens oculos, ut me eriperet. male salsus

ridens dissimulare; meum iecur urere bilis.2

“certe nescio quid secreto velle loqui te aiebas mecum.”

“Memini bene, sed meliore tempore dicam; hodie tricesima sabbata: vin tu

curtis Iudaeis oppedere?”

70“Nulla mihi,” inquam,

“religio est.”

“At mi; sum paulo infirmior, unus multorum. ignosces; alias loquar.”

Huncine solem tam nigrum surrexe mihi! fugit improbus ac me

sub cultro linquit.

75Casu venit obvius illi adversarius, et, “quo tu turpissime?” magna

inclama voce, et “licet antestari?” ego vero

oppono auriculam. rapit in ius; clamor utrimque,

undique concursus. sic me servavit Apollo.

Horace satires 1.9 dactylic hexameter

[Lucili, quam sis mendosus, teste Catone

defensore tuo pervincam, qui male factos

emendare parat versus; hoc lenius ille,

quo melior vir est, longe subtilior illo,

5qui multum puer et loris et funibus udis

exoratus, ut esset opem qui ferre poetis

antiquis posset contra fastidia nostra,

grammaticorum equitum doctissimus. ut redeam

illuc:]1

Nempe incomposito dixi pede currere versus

Lucili. quis tam Lucili fautor inepte est,

ut non hoc fateatur? at idem, quod sale multo

urbem defricuit, charta laudatur eadem.

5Nec tamen hoc tribuens dederim quoque cetera; nam 2 sic

et Laberi mimos ut pulchra poemata mirer.

ergo non satis est risu diducere3 rictum

auditoris; et est quaedam tamen hic quoque virtus:

est brevitate opus, ut currat sententia neu se

10impediat verbis lassas onerantibus auris;

et sermone opus est modo tristi, saepe iocoso,

defendente vicem modo rhetoris atque poetae,

interdum urbani,1 parcentis viribus atque

extenuantis eas consulto. ridiculum acri

15fortius et melius magnas plerumque secat res.

illi scripta quibus comoedia prisca viris est

hoc stabant, hoc sunt imitandi; quos neque pulcher

Hermogenes umquam legit neque simius iste

nil praeter Calvum et doctus cantare Catullum.

20“At magnum fecit, quod verbis Graeca Latinis miscuit.”

O seri studiorum, quine putetis

difficile et mirum, Rhodio quod Pitholeonti contigit!

“At sermo lingua concinnus utraque

suavior, ut2 Chio nota si commixta Falerni est.”

25Cum versus facias, te ipsum percontor, an et cum

dura tibi peragenda rei sit causa Petilli?

scilicet oblitus3 patriaeque patrisque, Latine4

cum Pedius causas exsudet Publicola atque

Corvinus, patriis intermiscere petita

30verba foris malis, Canusini more bilinguis?

Atque 1 ego cum Graecos facerem, natus mare citra,

versiculos, vetuit me tali voce Quirinus,

post mediam noctem visus, cum somnia vera:

“In silvam non ligna feras insanius ac si

35magnas Graecorum malis implere catervas.”

Turgidus Alpinus iugulat dum Memnona dumque

defingit2 Rheni luteum caput, haec ego ludo,

quae neque in aede sonent certantia iudice Tarpa,

nec redeant iterum atque iterum spectanda 3 theatris.

40Arguta meretrice potes Davoque Chremeta

eludente senem comis garrire libellos

unus vivorum, Fundani; Pollio regum

facta canit pede ter percusso; forte epos acer,

ut nemo, Varius ducit; molle atque facetum

45Vergilio adnuerunt 4 gaudentes rure Camenae.

hoc erat, experto frustra Varrone Atacino

atque quibusdam aliis, melius quod scribere possem,5

inventore minor; neque ego illi detrahere ausim

haerentem capiti cum multa laude coronam.

At1 dixi fluere hunc lutulentum, saepe ferentem

plura quidem tollenda relinquendis. age, quaeso,2

tu nihil in magno doctus reprehendis Homero?

nil comis tragici mutat Lucilius Acci?

non ridet versus Enni gravitate minores,3

55cum de se loquitur non ut maiore reprensis?

quid vetat et nosmet Lucili scripta legentis

quaerere, num illius, num rerum dura negarit

versiculos natura magis factos4 et euntis

mollius, ac5 si quis, pedibus quid claudere senis,

60hoc tantum contentus, amet scripsisse ducentos

ante cibum versus, totidem cenatus? Etrusci

quale fuit Cassi rapido ferventius amni

ingenium, capsis quem fama est esse librisque

ambustum propriis.

Fuerit Lucilius, inquam,

65comis et urbanus,6 fuerit limatior idem

quam rudis et Graecis intacti carminis auctor

quamque poetarum seniorum turba: sed ille,

si foret hoc nostrum fato delapsus7 in aevum,

detereret sibi multa, recideret omne quod ultra

70perfectum traheretur, et in versu faciendo

saepe caput scaberet, vivos et roderet unguis.

Saepe stilum vertas, iterum quae digna legi sint

scripturus, neque te ut miretur turba labores,

contentus paucis lectoribus. an tua demens

75vilibus1 in ludis dictari carmina malis?

non ego; nam satis est equitem mihi plaudere, ut audax,

contemptis aliis, explosa Arbuscula dixit.

Men moveat cimex Pantilius, aut cruciet quod

vellicet absentem Demetrius, aut quod ineptus

80Fannius Hermogenis laedat conviva Tigelli?

Plotius et Varius, Maecenas Vergiliusque,

Valgius et probet haec Octavius optimus atque

Fuscus et haec utinam Viscorum laudet uterque!

ambitione relegata te dicere possum,

85Pollio, te, Messalla, tuo cum fratre, simulque

vos, Bibule et Servi, simul his te, candide Furni,

compluris alios, doctos ego quos et amicos

prudens praetereo; quibus haec, sint qualiacumque,

adridere velim, doliturus, si placeant spe

90deterius nostra. Demetri, teque, Tigelli,

discipularum2 inter iubeo plorare cathedras.

I, puer, atque meo citus haec subscribe libello.

Horace satires 1.10 dactylic hexameter

Lydia, dic, per omnis

te deos oro,4 Sybarin cur properes amando

perdere, cur apricum

oderit campum, patiens pulveris atque solis.

5cur neque militaris

inter aequalis equitat,5 Gallica nec lupatis

temperat6 ora frenis?

cur timet flavum Tiberim tangere? cur olivum

sanguine viperino

10cautius vitat neque iam livida gestat armis

bracchia, saepe disco,

saepe trans finem iaculo nobilis expedito?

quid latet, ut marinae

filium dicunt Thetidis sub lacrimosa Troiae

15funera, ne virilis

cultus in caedem et Lycias proriperet catervas?

Horace Odes 1.8 Alcaic meter

Vides ut alta stet nive candidum

Soracte, nec iam sustineant onus

silvae laborantes, geluque

flumina constiterint acuto?

5dissolve frigus ligna super foco

large reponens atque benignius

deprome quadrimum Sabina,

o Thaliarche, merum diota:

permitte divis cetera, qui simul

10stravere ventos aequore fervido

deproeliantis, nec cupressi

nec veteres agitantur orni.

quid sit futurum cras fuge quaerere et

quem Fors dierum cumque dabit lucro

15appone, nec dulcis amores

sperne puer neque tu choreas,

donec virenti canities abest

morosa. nunc et Campus et areae

lenesque sub noctem susurri

20composita repetantur hora,

nunc et latentis proditor intimo

gratus puellae risus ab angulo

pignusque dereptum lacertis

aut digito male pertinaci.

Horace Odes 1.9 Alcaic Meter

Mercuri, facunde nepos Atlantis,

qui feros cultus hominum recentum

voce formasti catus et decorae

more palaestrae,

5te canam, magni Iovis et deorum

nuntium curvaeque lyrae parentem,

callidum quidquid placuit iocoso

condere furto.

te, boves olim nisi reddidisses

10per dolum amotas, puerum minaci

voce dum terret, viduus pharetra

risit Apollo.

quin et Atridas duce te superbos

Ilio dives Priamus relicto

15Thessalosque ignis et iniqua Troiae

castra fefellit.

tu pias laetis animas reponis

sedibus virgaque levem coerces

aurea turbam, superis deorum

20gratus et imis.

Horace Odes 1.10 Sapphic

Quamvis digressu veteris confusus amici

laudo tamen, vacuis quod sedem figere Cumis

destinet atque unum civem donare Sibyllae.

ianua Baiarum est et gratum litus amoeni

secessus. ego vel Prochytam praepono Suburae; 5

nam quid tam miserum, tam solum vidimus, ut non

deterius credas horrere incendia, lapsus

tectorum adsiduos ac mille pericula saevae

urbis et Augusto recitantes mense poetas?

Sed dum tota domus raeda componitur una, 10

substitit ad veteres arcus madidamque Capenam.

hic, ubi nocturnae Numa constituebat amicae

(nunc sacri fontis nemus et delubra locantur

Iudaeis, quorum cophinus fenumque supellex;

omnis enim populo mercedem pendere iussa est 15

arbor et eiectis mendicat silva Camenis),

in vallem Egeriae descendimus et speluncas

dissimiles veris. quanto praesentius esset

numen aquis, viridi si margine cluderet undas

herba nec ingenuum violarent marmora tofum. 20

Hic tunc Umbricius 'quando artibus' inquit 'honestis

nullus in urbe locus, nulla emolumenta laborum,

res hodie minor est here quam fuit atque eadem cras

deteret exiguis aliquid, proponimus illuc

ire, fatigatas ubi Daedalus exuit alas, 25

dum nova canities, dum prima et recta senectus,

dum superest Lachesi quod torqueat et pedibus me

porto meis nullo dextram subeunte bacillo.

cedamus patria. vivant Artorius istic

et Catulus, maneant qui nigrum in candida vertunt, 30

quis facile est aedem conducere, flumina, portus,

siccandam eluviem, portandum ad busta cadaver,

et praebere caput domina venale sub hasta.

quondam hi cornicines et municipalis harenae

perpetui comites notaeque per oppida buccae 35

munera nunc edunt et, verso pollice vulgus

cum iubet, occidunt populariter; inde reversi

conducunt foricas, et cur non omnia? cum sint

quales ex humili magna ad fastigia rerum

extollit quotiens voluit Fortuna iocari. 40

Quid Romae faciam? mentiri nescio; librum,

si malus est, nequeo laudare et poscere; motus

astrorum ignoro; funus promittere patris

nec volo nec possum; ranarum viscera numquam

inspexi; ferre ad nuptam quae mittit adulter, 45

quae mandat, norunt alii; me nemo ministro

fur erit, atque ideo nulli comes exeo tamquam

mancus et extinctae corpus non utile dextrae.

quis nunc diligitur nisi conscius et cui fervens

aestuat occultis animus semperque tacendis? 50

nil tibi se debere putat, nil conferet umquam,

participem qui te secreti fecit honesti.

carus erit Verri qui Verrem tempore quo vult

accusare potest. tanti tibi non sit opaci

omnis harena Tagi quodque in mare volvitur aurum, 55

ut somno careas ponendaque praemia sumas

tristis et a magno semper timearis amico.

Quae nunc divitibus gens acceptissima nostris

et quos praecipue fugiam, properabo fateri,

nec pudor obstabit. non possum ferre, Quirites, 60

Graecam urbem. quamvis quota portio faecis Achaei?

iam pridem Syrus in Tiberim defluxit Orontes

et linguam et mores et cum tibicine chordas

obliquas nec non gentilia tympana secum

vexit et ad circum iussas prostare puellas. 65

ite, quibus grata est picta lupa barbara mitra.

rusticus ille tuus sumit trechedipna, Quirine,

et ceromatico fert niceteria collo.

hic alta Sicyone, ast hic Amydone relicta,

hic Andro, ille Samo, hic Trallibus aut Alabandis, 70

Esquilias dictumque petunt a vimine collem,

viscera magnarum domuum dominique futuri.

ingenium velox, audacia perdita, sermo

promptus et Isaeo torrentior: ede quid illum

esse putes. quemvis hominem secum attulit ad nos: 75

grammaticus, rhetor, geometres, pictor, aliptes,

augur, schoenobates, medicus, magus, omnia novit

Graeculus esuriens: in caelum iusseris, ibit.

in summa non Maurus erat neque Sarmata nec Thrax

qui sumpsit pinnas, mediis sed natus Athenis. 80

horum ego non fugiam conchylia? me prior ille

signabit fultusque toro meliore recumbet,

advectus Romam quo pruna et cottana vento?

usque adeo nihil est quod nostra infantia caelum

hausit Aventini baca nutrita Sabina? 85

Quid quod adulandi gens prudentissima laudat

sermonem indocti, faciem deformis amici,

et longum invalidi collum cervicibus aequat

Herculis Antaeum procul a tellure tenentis,

miratur vocem angustam, qua deterius nec 90

ille sonat quo mordetur gallina marito?

haec eadem licet et nobis laudare, sed illis

creditur. an melior cum Thaida sustinet aut cum

uxorem comoedus agit vel Dorida nullo

cultam palliolo? mulier nempe ipsa videtur, 95

non persona, loqui: vacua et plana omnia dicas

infra ventriculum et tenui distantia rima.

nec tamen Antiochus nec erit mirabilis illic

aut Stratocles aut cum molli Demetrius Haemo:

natio comoeda est. rides, maiore cachinno 100

concutitur; flet, si lacrimas conspexit amici,

nec dolet; igniculum brumae si tempore poscas,

accipit endromidem; si dixeris "aestuo," sudat.

non sumus ergo pares: melior, qui semper et omni

nocte dieque potest aliena sumere vultum 105

a facie, iactare manus laudare paratus,

si bene ructavit, si rectum minxit amicus,

si trulla inverso crepitum dedit aurea fundo.

Praeterea sanctum nihil +aut+ ab inguine tutum,

non matrona laris, non filia virgo, nec ipse 110

sponsus levis adhuc, non filius ante pudicus.

horum si nihil est, aviam resupinat amici.

[scire volunt secreta domus atque inde timeri.]

et quoniam coepit Graecorum mentio, transi

gymnasia atque audi facinus maioris abollae. 115

Stoicus occidit Baream delator amicum

discipulumque senex ripa nutritus in illa

ad quam Gorgonei delapsa est pinna caballi.

non est Romano cuiquam locus hic, ubi regnat

Protogenes aliquis vel Diphilus aut Hermarchus, 120

qui gentis vitio numquam partitur amicum,

solus habet. nam cum facilem stillavit in aurem

exiguum de naturae patriaeque veneno,

limine summoveor, perierunt tempora longi

servitii; nusquam minor est iactura clientis. 125

Quod porro officium, ne nobis blandiar, aut quod

pauperis hic meritum, si curet nocte togatus

currere, cum praetor lictorem inpellat et ire

praecipitem iubeat dudum vigilantibus orbis,

ne prior Albinam et Modiam collega salutet? 130

divitis hic servo cludit latus ingenuorum

filius; alter enim quantum in legione tribuni

accipiunt donat Calvinae vel Catienae,

ut semel aut iterum super illam palpitet; at tu,

cum tibi vestiti facies scorti placet, haeres 135

et dubitas alta Chionen deducere sella.

da testem Romae tam sanctum quam fuit hospes

numinis Idaei, procedat vel Numa vel qui

servavit trepidam flagranti ex aede Minervam:

protinus ad censum, de moribus ultima fiet 140

quaestio. "quot pascit servos? quot possidet agri

iugera? quam multa magnaque paropside cenat?"

quantum quisque sua nummorum servat in arca,

tantum habet et fidei. iures licet et Samothracum

et nostrorum aras, contemnere fulmina pauper 145

creditur atque deos dis ignoscentibus ipsis.

Quid quod materiam praebet causasque iocorum

omnibus hic idem, si foeda et scissa lacerna,

si toga sordidula est et rupta calceus alter

pelle patet, vel si consuto volnere crassum 150

atque recens linum ostendit non una cicatrix?

nil habet infelix paupertas durius in se

quam quod ridiculos homines facit. "exeat" inquit,

"si pudor est, et de pulvino surgat equestri,

cuius res legi non sufficit, et sedeant hic 155

lenonum pueri quocumque ex fornice nati,

hic plaudat nitidus praeconis filius inter

pinnirapi cultos iuvenes iuvenesque lanistae."

sic libitum vano, qui nos distinxit, Othoni.

quis gener hic placuit censu minor atque puellae 160

sarcinulis inpar? quis pauper scribitur heres?

quando in consilio est aedilibus? agmine facto

debuerant olim tenues migrasse Quirites.

Haut facile emergunt quorum virtutibus obstat

res angusta domi, sed Romae durior illis 165

conatus: magno hospitium miserabile, magno

servorum ventres, et frugi cenula magno.

fictilibus cenare pudet, quod turpe negabis

translatus subito ad Marsos mensamque Sabellam

contentusque illic veneto duroque cucullo. 170

Pars magna Italiae est, si verum admittimus, in qua

nemo togam sumit nisi mortuus. ipsa dierum

festorum herboso colitur si quando theatro

maiestas tandemque redit ad pulpita notum

exodium, cum personae pallentis hiatum 175

in gremio matris formidat rusticus infans,

aequales habitus illic similesque videbis

orchestram et populum; clari velamen honoris

sufficiunt tunicae summis aedilibus albae.

hic ultra vires habitus nitor, hic aliquid plus 180

quam satis est interdum aliena sumitur arca.

commune id vitium est: hic vivimus ambitiosa

paupertate omnes. quid te moror? omnia Romae

cum pretio. quid das, ut Cossum aliquando salutes,

ut te respiciat clauso Veiento labello? 185

ille metit barbam, crinem hic deponit amati;

plena domus libis venalibus: accipe et istud

fermentum tibi habe. praestare tributa clientes

cogimur et cultis augere peculia servis.

Quis timet aut timuit gelida Praeneste ruinam 190

aut positis nemorosa inter iuga Volsiniis aut

simplicibus Gabiis aut proni Tiburis arce?

nos urbem colimus tenui tibicine fultam

magna parte sui; nam sic labentibus obstat

vilicus et, veteris rimae cum texit hiatum, 195

securos pendente iubet dormire ruina.

vivendum est illic, ubi nulla incendia, nulli

nocte metus. iam poscit aquam, iam frivola transfert

Ucalegon, tabulata tibi iam tertia fumant:

tu nescis; nam si gradibus trepidatur ab imis, 200

ultimus ardebit quem tegula sola tuetur

a pluvia, molles ubi reddunt ova columbae.

lectus erat Cordo Procula minor, urceoli sex

ornamentum abaci, nec non et parvulus infra

cantharus et recubans sub eodem marmore Chiron, 205

iamque vetus Graecos servabat cista libellos

et divina opici rodebant carmina mures.

nil habuit Cordus, quis enim negat? et tamen illud

perdidit infelix totum nihil. ultimus autem

aerumnae cumulus, quod nudum et frusta rogantem 210

nemo cibo, nemo hospitio tectoque iuvabit.

Si magna Asturici cecidit domus, horrida mater,

pullati proceres, differt vadimonia praetor.

tum gemimus casus urbis, tunc odimus ignem.

ardet adhuc, et iam accurrit qui marmora donet, 215

conferat inpensas; hic nuda et candida signa,

hic aliquid praeclarum Euphranoris et Polycliti,

haec Asianorum vetera ornamenta deorum,

hic libros dabit et forulos mediamque Minervam,

hic modium argenti. meliora ac plura reponit 220

Persicus orborum lautissimus et merito iam

suspectus tamquam ipse suas incenderit aedes.

Si potes avelli circensibus, optima Sorae

aut Fabrateriae domus aut Frusinone paratur

quanti nunc tenebras unum conducis in annum. 225

hortulus hic puteusque brevis nec reste movendus

in tenuis plantas facili diffunditur haustu.

vive bidentis amans et culti vilicus horti

unde epulum possis centum dare Pythagoreis.

est aliquid, quocumque loco, quocumque recessu, 230

unius sese dominum fecisse lacertae.

Plurimus hic aeger moritur vigilando (sed ipsum

languorem peperit cibus inperfectus et haerens

ardenti stomacho); nam quae meritoria somnum

admittunt? magnis opibus dormitur in urbe. 235

inde caput morbi. raedarum transitus arto

vicorum in flexu et stantis convicia mandrae

eripient somnum Druso vitulisque marinis.

si vocat officium, turba cedente vehetur

dives et ingenti curret super ora Liburna 240

atque obiter leget aut scribet vel dormiet intus;

namque facit somnum clausa lectica fenestra.

ante tamen veniet: nobis properantibus obstat

unda prior, magno populus premit agmine lumbos

qui sequitur; ferit hic cubito, ferit assere duro 245

alter, at hic tignum capiti incutit, ille metretam.

pinguia crura luto, planta mox undique magna

calcor, et in digito clavus mihi militis haeret.

Nonne vides quanto celebretur sportula fumo?

centum convivae, sequitur sua quemque culina. 250

Corbulo vix ferret tot vasa ingentia, tot res

inpositas capiti, quas recto vertice portat

servulus infelix et cursu ventilat ignem.

scinduntur tunicae sartae modo, longa coruscat

serraco veniente abies, atque altera pinum 255

plaustra vehunt; nutant alte populoque minantur.

nam si procubuit qui saxa Ligustica portat

axis et eversum fudit super agmina montem,

quid superest de corporibus? quis membra, quis ossa

invenit? obtritum volgi perit omne cadaver 260

more animae. domus interea secura patellas

iam lavat et bucca foculum excitat et sonat unctis

striglibus et pleno componit lintea guto.

haec inter pueros varie properantur, at ille

iam sedet in ripa taetrumque novicius horret 265

porthmea nec sperat caenosi gurgitis alnum

infelix nec habet quem porrigat ore trientem.

Respice nunc alia ac diversa pericula noctis:

quod spatium tectis sublimibus unde cerebrum

testa ferit, quotiens rimosa et curta fenestris 270

vasa cadant, quanto percussum pondere signent

et laedant silicem. possis ignavus haberi

et subiti casus inprovidus, ad cenam si

intestatus eas: adeo tot fata, quot illa

nocte patent vigiles te praetereunte fenestrae. 275

ergo optes votumque feras miserabile tecum,

ut sint contentae patulas defundere pelves.

Ebrius ac petulans, qui nullum forte cecidit,

dat poenas, noctem patitur lugentis amicum

Pelidae, cubat in faciem, mox deinde supinus: 280

[ergo non aliter poterit dormire; quibusdam]

somnum rixa facit. sed quamvis inprobus annis

atque mero fervens cavet hunc quem coccina laena

vitari iubet et comitum longissimus ordo,

multum praeterea flammarum et aenea lampas. 285

me, quem luna solet deducere vel breve lumen

candelae, cuius dispenso et tempero filum,

contemnit. miserae cognosce prohoemia rixae,

si rixa est, ubi tu pulsas, ego vapulo tantum.

stat contra starique iubet. parere necesse est; 290

nam quid agas, cum te furiosus cogat et idem

fortior? "unde venis" exclamat, "cuius aceto,

cuius conche tumes? quis tecum sectile porrum

sutor et elixi verecis labra comedit?

nil mihi respondes? aut dic aut accipe calcem. 295

ede ubi consistas: in qua te quaero proseucha?"

dicere si temptes aliquid tacitusve recedas,

tantumdem est: feriunt pariter, vadimonia deinde

irati faciunt. libertas pauperis haec est:

pulsatus rogat et pugnis concisus adorat 300

ut liceat paucis cum dentibus inde reverti.

Nec tamen haec tantum metuas; nam qui spoliet te

non derit clausis domibus postquam omnis ubique

fixa catenatae siluit compago tabernae.

interdum et ferro subitus grassator agit rem: 305

armato quotiens tutae custode tenentur

et Pomptina palus et Gallinaria pinus,

sic inde huc omnes tamquam ad vivaria currunt.

qua fornace graves, qua non incude catenae?

maximus in vinclis ferri modus, ut timeas ne 310

vomer deficiat, ne marra et sarcula desint.

felices proavorum atavos, felicia dicas

saecula quae quondam sub regibus atque tribunis

viderunt uno contentam carcere Romam.

His alias poteram et pluris subnectere causas, 315

sed iumenta vocant et sol inclinat. eundum est;

nam mihi commota iamdudum mulio virga

adnuit. ergo vale nostri memor, et quotiens te

Roma tuo refici properantem reddet Aquino,

me quoque ad Helvinam Cererem vestramque Dianam 320

converte a Cumis. saturarum ego, ni pudet illas,

auditor gelidos veniam caligatus in agros.'

Juvenal Satire 3, dactylic hexameter, c. 110

Omnibus in terris, quae sunt a Gadibus usque

Auroram et Gangen, pauci dinoscere possunt

uera bona atque illis multum diuersa, remota

erroris nebula. quid enim ratione timemus

aut cupimus? quid tam dextro pede concipis ut te 5

conatus non paeniteat uotique peracti?

euertere domos totas optantibus ipsis

di faciles. nocitura toga, nocitura petuntur

militia; torrens dicendi copia multis

et sua mortifera est facundia; uiribus ille 10

confisus periit admirandisque lacertis;

sed pluris nimia congesta pecunia cura

strangulat et cuncta exuperans patrimonia census

quanto delphinis ballaena Britannica maior.

temporibus diris igitur iussuque Neronis 15

Longinum et magnos Senecae praediuitis hortos

clausit et egregias Lateranorum obsidet aedes

tota cohors: rarus uenit in cenacula miles.

pauca licet portes argenti uascula puri

nocte iter ingressus, gladium contumque timebis 20

et mota ad lunam trepidabis harundinis umbra:

cantabit uacuus coram latrone uiator.

prima fere uota et cunctis notissima templis

diuitiae, crescant ut opes, ut maxima toto

nostra sit arca foro. sed nulla aconita bibuntur 25

fictilibus; tunc illa time cum pocula sumes

gemmata et lato Setinum ardebit in auro.

iamne igitur laudas quod de sapientibus alter

ridebat, quotiens a limine mouerat unum

protuleratque pedem, flebat contrarius auctor? 30

sed facilis cuiuis rigidi censura cachinni:

mirandum est unde ille oculis suffecerit umor.

perpetuo risu pulmonem agitare solebat

Democritus, quamquam non essent urbibus illis

praetextae, trabeae, fasces, lectica, tribunal. 35

quid si uidisset praetorem curribus altis

extantem et medii sublimem puluere circi

in tunica Iouis et pictae Sarrana ferentem

ex umeris aulaea togae magnaeque coronae

tantum orbem, quanto ceruix non sufficit ulla? 40

quippe tenet sudans hanc publicus et, sibi consul

ne placeat, curru seruus portatur eodem.

da nunc et uolucrem, sceptro quae surgit eburno,

illinc cornicines, hinc praecedentia longi

agminis officia et niueos ad frena Quirites, 45

defossa in loculos quos sportula fecit amicos.

tum quoque materiam risus inuenit ad omnis

occursus hominum, cuius prudentia monstrat

summos posse uiros et magna exempla daturos

ueruecum in patria crassoque sub aere nasci. 50

ridebat curas nec non et gaudia uolgi,

interdum et lacrimas, cum Fortunae ipse minaci

mandaret laqueum mediumque ostenderet unguem.

ergo superuacua aut quae perniciosa petuntur?

propter quae fas est genua incerare deorum? 55

quosdam praecipitat subiecta potentia magnae

inuidiae, mergit longa atque insignis honorum

pagina. descendunt statuae restemque secuntur,

ipsas deinde rotas bigarum inpacta securis

caedit et inmeritis franguntur crura caballis. 60

iam strident ignes, iam follibus atque caminis

ardet adoratum populo caput et crepat ingens

Seianus, deinde ex facie toto orbe secunda

fiunt urceoli, pelues, sartago, matellae.

pone domi laurus, duc in Capitolia magnum 65

cretatumque bouem: Seianus ducitur unco

spectandus, gaudent omnes. 'quae labra, quis illi

uultus erat! numquam, si quid mihi credis, amaui

hunc hominem. sed quo cecidit sub crimine? quisnam

delator quibus indicibus, quo teste probauit?' 70

'nil horum; uerbosa et grandis epistula uenit

a Capreis.' 'bene habet, nil plus interrogo.' sed quid

turba Remi? sequitur fortunam, ut semper, et odit

damnatos. idem populus, si Nortia Tusco

fauisset, si oppressa foret secura senectus 75

principis, hac ipsa Seianum diceret hora

Augustum. iam pridem, ex quo suffragia nulli

uendimus, effudit curas; nam qui dabat olim

imperium, fasces, legiones, omnia, nunc se

continet atque duas tantum res anxius optat, 80

panem et circenses. 'perituros audio multos.'

'nil dubium, magna est fornacula.' 'pallidulus mi

Bruttidius meus ad Martis fuit obuius aram;

quam timeo, uictus ne poenas exigat Aiax

ut male defensus. curramus praecipites et, 85

dum iacet in ripa, calcemus Caesaris hostem.

sed uideant serui, ne quis neget et pauidum in ius

ceruice obstricta dominum trahat.' hi sermones

tunc de Seiano, secreta haec murmura uolgi.

uisne salutari sicut Seianus, habere 90

tantundem atque illi summas donare curules,

illum exercitibus praeponere, tutor haberi

principis angusta Caprearum in rupe sedentis

cum grege Chaldaeo? uis certe pila, cohortis,

egregios equites et castra domestica; quidni 95

haec cupias? et qui nolunt occidere quemquam

posse uolunt. sed quae praeclara et prospera tanti,

ut rebus laetis par sit mensura malorum?

huius qui trahitur praetextam sumere mauis

an Fidenarum Gabiorumque esse potestas 100

et de mensura ius dicere, uasa minora

frangere pannosus uacuis aedilis Vlubris?

ergo quid optandum foret ignorasse fateris

Seianum; nam qui nimios optabat honores

et nimias poscebat opes, numerosa parabat 105

excelsae turris tabulata, unde altior esset

casus et inpulsae praeceps inmane ruinae.

quid Crassos, quid Pompeios euertit et illum,

ad sua qui domitos deduxit flagra Quirites?

summus nempe locus nulla non arte petitus 110

magnaque numinibus uota exaudita malignis.

ad generum Cereris sine caede ac uulnere pauci

descendunt reges et sicca morte tyranni.

eloquium ac famam Demosthenis aut Ciceronis

incipit optare et totis quinquatribus optat 115

quisquis adhuc uno parcam colit asse Mineruam,

quem sequitur custos angustae uernula capsae.

eloquio sed uterque perit orator, utrumque

largus et exundans leto dedit ingenii fons.

ingenio manus est et ceruix caesa, nec umquam 120

sanguine causidici maduerunt rostra pusilli.

'o fortunatam natam me consule Romam:'

Antoni gladios potuit contemnere si sic

omnia dixisset. ridenda poemata malo

quam te, conspicuae diuina Philippica famae, 125

uolueris a prima quae proxima. saeuus et illum

exitus eripuit, quem mirabantur Athenae

torrentem et pleni moderantem frena theatri.

dis ille aduersis genitus fatoque sinistro,

quem pater ardentis massae fuligine lippus 130

a carbone et forcipibus gladiosque paranti

incude et luteo Volcano ad rhetora misit.

bellorum exuuiae, truncis adfixa tropaeis

lorica et fracta de casside buccula pendens

et curtum temone iugum uictaeque triremis 135

aplustre et summo tristis captiuos in arcu

humanis maiora bonis creduntur. ad hoc se

Romanus Graiusque et barbarus induperator

erexit, causas discriminis atque laboris

inde habuit: tanto maior famae sitis est quam 140

uirtutis. quis enim uirtutem amplectitur ipsam,

praemia si tollas? patriam tamen obruit olim

gloria paucorum et laudis titulique cupido

haesuri saxis cinerum custodibus, ad quae

discutienda ualent sterilis mala robora fici, 145

quandoquidem data sunt ipsis quoque fata sepulcris.

expende Hannibalem: quot libras in duce summo

inuenies? hic est quem non capit Africa Mauro

percussa oceano Niloque admota tepenti

rursus ad Aethiopum populos aliosque elephantos. 150

additur imperiis Hispania, Pyrenaeum

transilit. opposuit natura Alpemque niuemque:

diducit scopulos et montem rumpit aceto.

iam tenet Italiam, tamen ultra pergere tendit.

'acti' inquit 'nihil est, nisi Poeno milite portas 155

frangimus et media uexillum pono Subura.'

o qualis facies et quali digna tabella,

cum Gaetula ducem portaret belua luscum!

exitus ergo quis est? o gloria! uincitur idem

nempe et in exilium praeceps fugit atque ibi magnus 160

mirandusque cliens sedet ad praetoria regis,

donec Bithyno libeat uigilare tyranno.

finem animae, quae res humanas miscuit olim,

non gladii, non saxa dabunt nec tela, sed ille

Cannarum uindex et tanti sanguinis ultor 165

anulus. i, demens, et saeuas curre per Alpes

ut pueris placeas et declamatio fias.

unus Pellaeo iuueni non sufficit orbis,

aestuat infelix angusto limite mundi

ut Gyarae clausus scopulis paruaque Seripho; 170

cum tamen a figulis munitam intrauerit urbem,

sarcophago contentus erit. mors sola fatetur

quantula sint hominum corpuscula. creditur olim

uelificatus Athos et quidquid Graecia mendax

audet in historia, constratum classibus isdem 175

suppositumque rotis solidum mare; credimus altos

defecisse amnes epotaque flumina Medo

prandente et madidis cantat quae Sostratus alis.

ille tamen qualis rediit Salamine relicta,

in Corum atque Eurum solitus saeuire flagellis 180

barbarus Aeolio numquam hoc in carcere passos,

ipsum conpedibus qui uinxerat Ennosigaeum

(mitius id sane, quod non et stigmate dignum

credidit. huic quisquam uellet seruire deorum?)—

sed qualis rediit? nempe una naue, cruentis 185

fluctibus ac tarda per densa cadauera prora.

has totiens optata exegit gloria poenas.

'da spatium uitae, multos da, Iuppiter, annos.'

hoc recto uoltu, solum hoc et pallidus optas.

sed quam continuis et quantis longa senectus 190

plena malis! deformem et taetrum ante omnia uultum

dissimilemque sui, deformem pro cute pellem

pendentisque genas et talis aspice rugas

quales, umbriferos ubi pandit Thabraca saltus,

in uetula scalpit iam mater simia bucca. 195

plurima sunt iuuenum discrimina, pulchrior ille

hoc atque +ille+ alio, multum hic robustior illo:

una senum facies, cum uoce trementia membra

et iam leue caput madidique infantia nasi;

frangendus misero gingiua panis inermi. 200

usque adeo grauis uxori natisque sibique,

ut captatori moueat fastidia Cosso.

non eadem uini atque cibi torpente palato

gaudia; nam coitus iam longa obliuio, uel si

coneris, iacet exiguus cum ramice neruus 205

et, quamuis tota palpetur nocte, iacebit.

anne aliquid sperare potest haec inguinis aegri

canities? quid quod merito suspecta libido est

quae uenerem adfectat sine uiribus? aspice partis

nunc damnum alterius. nam quae cantante uoluptas, 210

sit licet eximius, citharoedo siue Seleuco

et quibus aurata mos est fulgere lacerna?

quid refert, magni sedeat qua parte theatri

qui uix cornicines exaudiet atque tubarum

concentus? clamore opus est ut sentiat auris 215

quem dicat uenisse puer, quot nuntiet horas.

praeterea minimus gelido iam in corpore sanguis

febre calet sola, circumsilit agmine facto

morborum omne genus, quorum si nomina quaeras,

promptius expediam quot amauerit Oppia moechos, 220

quot Themison aegros autumno occiderit uno,

quot Basilus socios, quot circumscripserit Hirrus

pupillos, quot longa uiros exorbeat uno

Maura die, quot discipulos inclinet Hamillus;

percurram citius quot uillas possideat nunc 225

quo tondente grauis iuueni mihi barba sonabat.

ille umero, hic lumbis, hic coxa debilis; ambos

perdidit ille oculos et luscis inuidet; huius

pallida labra cibum accipiunt digitis alienis,

ipse ad conspectum cenae diducere rictum 230

suetus hiat tantum ceu pullus hirundinis, ad quem

ore uolat pleno mater ieiuna. sed omni

membrorum damno maior dementia, quae nec

nomina seruorum nec uoltum agnoscit amici

cum quo praeterita cenauit nocte, nec illos 235

quos genuit, quos eduxit. nam codice saeuo

heredes uetat esse suos, bona tota feruntur

ad Phialen; tantum artificis ualet halitus oris,

quod steterat multis in carcere fornicis annis.

ut uigeant sensus animi, ducenda tamen sunt 240

funera natorum, rogus aspiciendus amatae

coniugis et fratris plenaeque sororibus urnae.

haec data poena diu uiuentibus, ut renouata

semper clade domus multis in luctibus inque

perpetuo maerore et nigra ueste senescant. 245

rex Pylius, magno si quicquam credis Homero,

exemplum uitae fuit a cornice secundae.

felix nimirum, qui tot per saecula mortem

distulit atque suos iam dextra conputat annos,

quique nouum totiens mustum bibit. oro parumper 250

attendas quantum de legibus ipse queratur

fatorum et nimio de stamine, cum uidet acris

Antilochi barbam ardentem, cum quaerit ab omni,

quisquis adest, socio cur haec in tempora duret,

quod facinus dignum tam longo admiserit aeuo. 255

haec eadem Peleus, raptum cum luget Achillem,

atque alius, cui fas Ithacum lugere natantem.

incolumi Troia Priamus uenisset ad umbras

Assaraci magnis sollemnibus Hectore funus

portante ac reliquis fratrum ceruicibus inter 260

Iliadum lacrimas, ut primos edere planctus

Cassandra inciperet scissaque Polyxena palla,

si foret extinctus diuerso tempore, quo non

coeperat audaces Paris aedificare carinas.

longa dies igitur quid contulit? omnia uidit 265

euersa et flammis Asiam ferroque cadentem.

tunc miles tremulus posita tulit arma tiara

et ruit ante aram summi Iouis ut uetulus bos,

qui domini cultris tenue et miserabile collum

praebet ab ingrato iam fastiditus aratro. 270

exitus ille utcumque hominis, sed torua canino

latrauit rictu quae post hunc uixerat uxor.

festino ad nostros et regem transeo Ponti

et Croesum, quem uox iusti facunda Solonis

respicere ad longae iussit spatia ultima uitae. 275

exilium et carcer Minturnarumque paludes

et mendicatus uicta Carthagine panis

hinc causas habuere; quid illo ciue tulisset

natura in terris, quid Roma beatius umquam,

si circumducto captiuorum agmine et omni 280

bellorum pompa animam exhalasset opimam,

cum de Teutonico uellet descendere curru?

prouida Pompeio dederat Campania febres

optandas, sed multae urbes et publica uota

uicerunt; igitur Fortuna ipsius et urbis 285

seruatum uicto caput abstulit. hoc cruciatu

Lentulus, hac poena caruit ceciditque Cethegus

integer et iacuit Catilina cadauere toto.

formam optat modico pueris, maiore puellis

murmure, cum Veneris fanum uidet, anxia mater 290

usque ad delicias uotorum. 'cur tamen' inquit

'corripias? pulchra gaudet Latona Diana.'

sed uetat optari faciem Lucretia qualem

ipsa habuit, cuperet Rutilae Verginia gibbum

accipere +atque suum+ Rutilae dare. filius autem 295

corporis egregii miseros trepidosque parentes

semper habet: rara est adeo concordia formae

atque pudicitiae. sanctos licet horrida mores

tradiderit domus ac ueteres imitata Sabinos,

praeterea castum ingenium uoltumque modesto 300

sanguine feruentem tribuat natura benigna

larga manu (quid enim puero conferre potest plus

custode et cura natura potentior omni?),

non licet esse uiro; nam prodiga corruptoris

improbitas ipsos audet temptare parentes: 305

tanta in muneribus fiducia. nullus ephebum

deformem saeua castrauit in arce tyrannus,

nec praetextatum rapuit Nero loripedem nec

strumosum atque utero pariter gibboque tumentem.

i nunc et iuuenis specie laetare tui, quem 310

maiora expectant discrimina. fiet adulter

publicus et poenas metuet quascumque mariti

+irati+ debet, nec erit felicior astro

Martis, ut in laqueos numquam incidat. exigit autem

interdum ille dolor plus quam lex ulla dolori 315

concessit: necat hic ferro, secat ille cruentis

uerberibus, quosdam moechos et mugilis intrat.

sed tuus Endymion dilectae fiet adulter

matronae. mox cum dederit Seruilia nummos

fiet et illius quam non amat, exuet omnem 320

corporis ornatum; quid enim ulla negauerit udis

inguinibus, siue est haec Oppia siue Catulla?

deterior totos habet illic femina mores.

'sed casto quid forma nocet?' quid profuit immo

Hippolyto graue propositum, quid Bellerophonti? 325

erubuit +nempe haec+ ceu fastidita repulso

nec Stheneboea minus quam Cressa excanduit, et se

concussere ambae. mulier saeuissima tunc est

cum stimulos odio pudor admouet. elige quidnam

suadendum esse putes cui nubere Caesaris uxor 330

destinat. optimus hic et formonsissimus idem

gentis patriciae rapitur miser extinguendus

Messalinae oculis; dudum sedet illa parato

flammeolo Tyriusque palam genialis in hortis

sternitur et ritu decies centena dabuntur 335

antiquo, ueniet cum signatoribus auspex.

haec tu secreta et paucis commissa putabas?

non nisi legitime uolt nubere. quid placeat dic.

ni parere uelis, pereundum erit ante lucernas;

si scelus admittas, dabitur mora paruula, dum res 340

nota urbi et populo contingat principis aurem.

dedecus ille domus sciet ultimus. interea tu

obsequere imperio, si tanti uita dierum

paucorum. quidquid leuius meliusque putaris,

praebenda est gladio pulchra haec et candida ceruix. 345

nil ergo optabunt homines? si consilium uis,

permittes ipsis expendere numinibus quid

conueniat nobis rebusque sit utile nostris;

nam pro iucundis aptissima quaeque dabunt di.

carior est illis homo quam sibi. nos animorum 350

inpulsu et caeca magnaque cupidine ducti

coniugium petimus partumque uxoris, at illis

notum qui pueri qualisque futura sit uxor.

ut tamen et poscas aliquid uoueasque sacellis

exta et candiduli diuina tomacula porci, 355

orandum est ut sit mens sana in corpore sano.

fortem posce animum mortis terrore carentem,

qui spatium uitae extremum inter munera ponat

naturae, qui ferre queat quoscumque labores,

nesciat irasci, cupiat nihil et potiores 360

Herculis aerumnas credat saeuosque labores

et uenere et cenis et pluma Sardanapalli.

monstro quod ipse tibi possis dare; semita certe

tranquillae per uirtutem patet unica uitae.

nullum numen habes, si sit prudentia: nos te, 365

nos facimus, Fortuna, deam caeloque locamus.

Juvenal satire 10 dactylic hexameter, C. 120

Segnior, Oceano quam lex aeterna uocabat,
luctificus Titan numquam magis aethera contra
egit equos cursumque polo rapiente retorsit,
defectusque pati uoluit raptaeque labores
lucis, et attraxit nubes, non pabula flammis                  5
sed ne Thessalico purus luceret in orbe.
     at nox felicis Magno pars ultima uitae
sollicitos uana decepit imagine somnos.
nam Pompeiani uisus sibi sede theatri
innumeram effigiem Romanae cernere plebis                  10
attollique suum laetis ad sidera nomen
uocibus et plausu cuneos certare sonantes;
qualis erat populi facies clamorque fauentis
olim, cum iuuenis primique aetate triumphi,
post domitas gentes quas torrens ambit Hiberus                  15
et quaecumque fugax Sertorius inpulit arma,
Vespere pacato, pura uenerabilis aeque
quam currus ornante toga, plaudente senatu
sedit adhuc Romanus eques; seu fine bonorum
anxia mens curis ad tempora laeta refugit,                  20
siue per ambages solitas contraria uisis
uaticinata quies magni tulit omina planctus,
seu uetito patrias ultra tibi cernere sedes
sic Romam Fortuna dedit. ne rumpite somnos,
castrorum uigiles, nullas tuba uerberet aures.                  25
crastina dira quies et imagine maesta diurna
undique funestas acies feret, undique bellum.
unde pares somnos populi noctemque beatam?
o felix, si te uel sic tua Roma uideret!
donassent utinam superi patriaeque tibique                  30
unum, Magne, diem, quo fati certus uterque
extremum tanti fructum raperetis amoris.
tu uelut Ausonia uadis moriturus in urbe,
illa rati semper de te sibi conscia uoti
hoc scelus haud umquam fatis haerere putauit,                  35
sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.
te mixto flesset luctu iuuenisque senexque
iniussusque puer; lacerasset crine soluto
pectora femineum ceu Bruti funere uolgus.
nunc quoque, tela licet paueant uictoris iniqui,                  40
nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt,
sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti.
o miseri, quorum gemitus edere dolorem,
qui te non pleno pariter planxere theatro.
     uicerat astra iubar, cum mixto murmure turba                  45
castrorum fremuit fatisque trahentibus orbem
signa petit pugnae. miseri pars maxima uolgi
non totum uisura diem tentoria circum
ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu
mortis uicinae properantis admouet horas.                  50
dira subit rabies: sua quisque ac publica fata
praecipitare cupit; segnis pauidusque uocatur
ac nimium patiens soceri Pompeius, et orbis
indulgens regno, qui tot simul undique gentis
iuris habere sui uellet pacemque timeret.                  55
nec non et reges populique queruntur Eoi
bella trahi patriaque procul tellure teneri.
hoc placet, o superi, cum uobis uertere cuncta
propositum, nostris erroribus addere crimen?
cladibus inruimus nocituraque poscimus arma;                  60
in Pompeianis uotum est Pharsalia castris.
cunctorum uoces Romani maximus auctor
Tullius eloquii, cuius sub iure togaque
pacificas saeuos tremuit Catilina securis,
pertulit iratus bellis, cum rostra forumque                  65
optaret passus tam longa silentia miles.
addidit inualidae robur facundia causae.
     'hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur
uti se Fortuna uelis, proceresque tuorum
castrorum regesque tui cum supplice mundo                  70
adfusi uinci socerum patiare rogamus.
humani generis tam longo tempore bellum
Caesar erit? merito Pompeium uincere lente
gentibus indignum est a transcurrente subactis.
quo tibi feruor abit aut quo fiducia fati?                  75
de superis, ingrate, times causamque senatus
credere dis dubitas? ipsae tua signa reuellent
prosilientque acies: pudeat uicisse coactum.
si duce te iusso, si nobis bella geruntur,
sit iuris, quocumque uelint, concurrere campo.                  80
quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?
uibrant tela manus, uix signa morantia quisquam
expectat: propera, ne te tua classica linquant.
scire senatus auet, miles te, Magne, sequatur
an comes.' ingemuit rector sensitque deorum                  85
esse dolos et fata suae contraria menti.
'si placet hoc' inquit 'cunctis, si milite Magno,
non duce tempus eget, nil ultra fata morabor:
inuoluat populos una fortuna ruina
sitque hominum magnae lux ista nouissima parti.                  90
testor, Roma, tamen Magnum quo cuncta perirent
accepisse diem. potuit tibi uolnere nullo
stare labor belli; potui sine caede subactum
captiuumque ducem uiolatae tradere paci.
quis furor, o caeci, scelerum? ciuilia bella                  95
gesturi metuunt ne non cum sanguine uincant.
abstulimus terras, exclusimus aequore toto,
ad praematuras segetum ieiuna rapinas
agmina conpulimus, uotumque effecimus hosti
ut mallet sterni gladiis mortemque suorum                  100
permiscere meis. belli pars magna peracta est
his, quibus effectum est ne pugnam tiro paueret,
si modo uirtutis stimulis iraeque calore
signa petunt. multos in summa pericula misit
uenturi timor ipse mali. fortissimus ille est                  105
qui, promptus metuenda pati, si comminus instent,
et differre potest. placet haec tam prospera rerum
tradere fortunae, gladio permittere mundi
discrimen; pugnare ducem quam uincere malunt.
res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas:                  110
accipe maiores et caeco in Marte tuere.
Pompei nec crimen erit nec gloria bellum.
uincis apud superos uotis me, Caesar, iniquis:
pugnatur. quantum scelerum quantumque malorum
in populos lux ista feret! quot regna iacebunt!                  115
sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!
prima uelim caput hoc funesti lancea belli,
si sine momento rerum partisque ruina
casurum est, feriat; neque enim uictoria Magno
laetior. aut populis inuisum hac clade peracta                  120
aut hodie Pompeius erit miserabile nomen:
omne malum uicti, quod sors feret ultima rerum,
omne nefas uictoris erit.' sic fatur et arma
permittit populis frenosque furentibus ira
laxat et ut uictus uiolento nauita Coro                  125
dat regimen uentis ignauumque arte relicta
puppis onus trahitur. trepido confusa tumultu
castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant
ictibus incertis. multorum pallor in ore
mortis uenturae faciesque simillima fato.                  130
aduenisse diem qui fatum rebus in aeuum
conderet humanis, et quaeri, Roma quid esset,
illo Marte, palam est. sua quisque pericula nescit
attonitus maiore metu. quis litora ponto
obruta, quis summis cernens in montibus aequor                  135
aetheraque in terras deiecto sole cadentem,
tot rerum finem, timeat sibi? non uacat ullos
pro se ferre metus: urbi Magnoque timetur.
nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper
exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo                  140
erigitur, tendunt neruis melioribus arcus,
cura fuit lectis pharetras inplere sagittis,
auget eques stimulos frenorumque artat habenas.
si liceat superis hominum conferre labores,
non aliter Phlegra rabidos tollente gigantas                  145
Martius incaluit Siculis incudibus ensis
et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis
spiculaque extenso Paean Pythone recoxit,
Pallas Gorgoneos diffudit in aegida crines,
Pallenaea Ioui mutauit fulmina Cyclops.                  150
     non tamen abstinuit uenturos prodere casus
per uarias Fortuna notas. nam, Thessala rura
cum peterent, totus uenientibus obstitit aether
[inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes]
aduersasque faces inmensoque igne columnas                   155
et trabibus mixtis auidos typhonas aquarum
detulit atque oculos ingesto fulgure clausit;
excussit cristas galeis capulosque solutis
perfudit gladiis ereptaque pila liquauit,
aetherioque nocens fumauit sulpure ferrum;                  160
[nec non innumero cooperta examine signa]
uixque reuolsa solo maiori pondere pressum
signiferi mersere caput rorantia fletu
usque ad Thessaliam Romana et publica signa.
admotus superis discussa fugit ab ara                  165
taurus et Emathios praeceps se iecit in agros,
nullaque funestis inuenta est uictima sacris.
(at tu quos scelerum superos, quas rite uocasti
Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni
infernumque nefas et mersos nocte furores                  170
inpia tam saeue gesturus bella litasti?)
iam (dubium, monstrisne deum, nimione pauore
crediderint) multis concurrere uisus Olympo
Pindus et abruptis mergi conuallibus Haemus,
edere nocturnas belli Pharsalia uoces,                  175
ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis;
inque uicem uoltus tenebris mirantur opertos
et pallere diem galeisque incumbere noctem
defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras
ante oculos uolitare suos. sed mentibus unum                  180
hoc solamen erat, quod uoti turba nefandi
conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum
sperabat, gaudet monstris, mentisque tumultum
atque omen scelerum subitos putat esse furores.
     quid mirum populos quos lux extrema manebat                  185
lymphato trepidasse metu, praesaga malorum
si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes
adiacet Armeniumque bibit Romanus Araxen,
sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,
maeret et ignorat causas animumque dolentem                  190
corripit, Emathiis quid perdat nescius aruis.
Euganeo, si uera fides memorantibus, augur
colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit
atque Antenorei dispergitur unda Timaui,
'uenit summa dies, geritur res maxima,' dixit                  195
'inpia concurrunt Pompei et Caesaris arma',
seu tonitrus ac tela Iouis praesaga notauit,
aethera seu totum discordi obsistere caelo
perspexitque polos, seu numen in aethere maestum
solis in obscuro pugnam pallore notauit.                  200
dissimilem certe cunctis quos explicat egit
Thessalicum natura diem: si cuncta perito
augure mens hominum caeli noua signa notasset,
spectari toto potuit Pharsalia mundo.
o summos hominum, quorum fortuna per orbem                  205
signa dedit, quorum fatis caelum omne uacauit!
haec et apud seras gentes populosque nepotum,
siue sua tantum uenient in saecula fama
siue aliquid magnis nostri quoque cura laboris
nominibus prodesse potest, cum bella legentur,                  210
spesque metusque simul perituraque uota mouebunt,
attonitique omnes ueluti uenientia fata,
non transmissa, legent et adhuc tibi, Magne, fauebunt.
     miles, ut aduerso Phoebi radiatus ab ictu
descendens totos perfudit lumine colles,                  215
non temere inmissus campis: stetit ordine certo
infelix acies. cornus tibi cura sinistri,
Lentule, cum prima, quae tum fuit optima bello,
et quarta legione datur. tibi, numine pugnax
aduerso Domiti, dextri frons tradita Martis.                  220
at medii robur belli fortissima densant
agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat
Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.
at iuxta fluuios et stagna undantis Enipei
Cappadocum montana cohors et largus habenae                  225
Ponticus ibat eques. sicci sed plurima campi
tetrarchae regesque tenent magnique tyranni
atque omnis Latio quae seruit purpura ferro.
illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas
misit, Ityraeis cursus fuit inde sagittis,                  230
inde, truces Galli, solitum prodistis in hostem,
illic pugnaces commouit Hiberia caetras.
eripe uictori gentis et sanguine mundi
fuso, Magne, semel totos consume triumphos.
     illo forte die Caesar statione relicta                  235
ad segetum raptus moturus signa repente
conspicit in planos hostem descendere campos,
oblatumque uidet uotis sibi mille petitum
tempus, in extremos quo mitteret omnia casus.
aeger quippe morae flagransque cupidine regni                  240
coeperat exiguo tractu ciuilia bella
ut lentum damnare nefas. discrimina postquam
aduentare ducum supremaque proelia uidit
casuram <et> fatis sensit nutare ruinam,
illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum                  245
languit, et casus audax spondere secundos
mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere
nec Magni sperare sinunt. formidine mersa
prosilit hortando melior fiducia uolgo.
'o domitor mundi, rerum fortuna mearum,                  250
miles, adest totiens optatae copia pugnae.
nil opus est uotis, iam fatum accersite ferro.
in manibus uestris, quantus sit Caesar, habetis.
haec est illa dies mihi quam Rubiconis ad undas
promissam memini, cuius spe mouimus arma,                  255
in quam distulimus uetitos remeare triumphos,
[haec eadem est hodie quae pignora quaeque penates
reddat et emerito faciat uos Marte colonos]
haec, fato quae teste probet, quis iustius arma
sumpserit; haec acies uictum factura nocentem est.                  260
si pro me patriam ferro flammisque petistis,
nunc pugnate truces gladioque exsoluite culpam:
nulla manus, belli mutato iudice, pura est.
non mihi res agitur, sed, uos ut libera sitis
turba, precor gentes ut ius habeatis in omnes.                  265
ipse ego priuatae cupidus me reddere uitae
plebeiaque toga modicum conponere ciuem,
omnia dum uobis liceant, nihil esse recuso.
inuidia regnate mea. nec sanguine multo
spem mundi petitis: Grais delecta iuuentus                  270
gymnasiis aderit studioque ignaua palaestrae
et uix arma ferens, aut mixtae dissona turbae
barbaries, non illa tubas, non agmine moto
clamorem latura suum. ciuilia paucae
bella manus facient: pugnae pars magna leuabit                  275
his orbem populis Romanumque obteret hostem.
ite per ignauas gentes famosaque regna
et primo ferri motu prosternite mundum;
sitque palam, quas tot duxit Pompeius in urbem
curribus, unius gentes non esse triumphi.                  280
Armeniosne mouet Romana potentia cuius
sit ducis, aut emptum minimo uolt sanguine quisquam
barbarus Hesperiis Magnum praeponere rebus?
Romanos odere omnes, dominosque grauantur,
quos nouere, magis. sed me fortuna meorum                  285
commisit manibus, quarum me Gallia testem
tot fecit bellis. cuius non militis ensem
agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit
dicere non fallar quo sit uibrata lacerto.
quod si, signa ducem numquam fallentia uestrum,                  290
conspicio faciesque truces oculosque minaces,
uicistis. uideor fluuios spectare cruoris
calcatosque simul reges sparsumque senatus
corpus et inmensa populos in caede natantis.
sed mea fata moror, qui uos in tela furentis                  295
uocibus his teneo. ueniam date bella trahenti:
spe trepido; haud umquam uidi tam magna daturos
tam prope me superos; camporum limite paruo
absumus a uotis. ego sum cui Marte peracto
quae populi regesque tenent donare licebit.                  300
quone poli motu, quo caeli sidere uerso
Thessalicae tantum, superi, permittitis orae?
aut merces hodie bellorum aut poena parata.
Caesareas spectate cruces, spectate catenas,
et caput hoc positum rostris effusaque membra                  305
Saeptorumque nefas et clausi proelia Campi.
cum duce Sullano gerimus ciuilia bella.
uestri cura mouet; nam me secura manebit
sors quaesita manu: fodientem uiscera cernet
me mea qui nondum uicto respexerit hoste.                  310
di, quorum curas abduxit ab aethere tellus
Romanusque labor, uincat quicumque necesse
non putat in uictos saeuum destringere ferrum
quique suos ciues, quod signa aduersa tulerunt,
non credit fecisse nefas. Pompeius in arto                  315
agmina uestra loco uetita uirtute moueri
cum tenuit, quanto satiauit sanguine ferrum!
uos tamen hoc oro, iuuenes, ne caedere quisquam
hostis terga uelit: ciuis qui fugerit esto.
sed, dum tela micant, non uos pietatis imago                  320
ulla nec aduersa conspecti fronte parentes
commoueant; uoltus gladio turbate uerendos.
siue quis infesto cognata in pectora ferro
ibit, seu nullum uiolarit uolnere pignus,
ignoti iugulum tamquam scelus inputet hostis.                  325
sternite iam uallum fossasque inplete ruina,
exeat ut plenis acies non sparsa maniplis.
parcite ne castris: uallo tendetis in illo
unde acies peritura uenit.' uix cuncta locuto
Caesare quemque suum munus trahit, armaque raptim                  330
sumpta Ceresque uiris. capiunt praesagia belli
calcatisque ruunt castris; stant ordine nullo,
arte ducis nulla, permittuntque omnia fatis.
si totidem Magni soceros totidemque petentis
urbis regna suae funesto in Marte locasses,                  335
non tam praecipiti ruerent in proelia cursu.
     uidit ut hostiles in rectum exire cateruas
Pompeius nullasque moras permittere bello
sed superis placuisse diem, stat corde gelato
attonitus; tantoque duci sic arma timere                  340
omen erat. premit inde metus, totumque per agmen
sublimi praeuectus equo 'quem flagitat' inquit
'uestra diem uirtus, finis ciuilibus armis,
quem quaesistis, adest. totas effundite uires:
extremum ferri superest opus, unaque gentis                  345
hora trahit. quisquis patriam carosque penates,
qui subolem ac thalamos desertaque pignora quaerit,
ense petat: medio posuit deus omnia campo.
causa iubet melior superos sperare secundos:
ipsi tela regent per uiscera Caesaris, ipsi                  350
Romanas sancire uolent hoc sanguine leges.
si socero dare regna meo mundumque pararent,
praecipitare meam fatis potuere senectam:
non iratorum populis urbique deorum est
Pompeium seruare ducem. quae uincere possent                  355
omnia contulimus. subiere pericula clari
sponte uiri sacraque antiquus imagine miles.
si Curios his fata darent reducesque Camillos
temporibus Deciosque caput fatale uouentis,
hinc starent. primo gentes oriente coactae                  360
innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam,
exciuere manus. toto simul utimur orbe.
quidquid signiferi conprensum limite caeli
sub Noton et Borean hominum sumus, arma mouemus.
nonne superfusis collectum cornibus hostem                  365
in medium dabimus? paucas uictoria dextras
exigit, at plures tantum clamore cateruae
bella gerent: Caesar nostris non sufficit armis.
credite pendentes e summis moenibus urbis
crinibus effusis hortari in proelia matres;                  370
credite grandaeuum uetitumque aetate senatum
arma sequi sacros pedibus prosternere canos
atque ipsam domini metuentem occurrere Romam;
credite qui nunc est populus populumque futurum
permixtas adferre preces: haec libera nasci,                  375
haec uolt turba mori. siquis post pignora tanta
Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex,
imperii salua si maiestate liceret,
uoluerer ante pedes. Magnus, nisi uincitis, exul,
ludibrium soceri, uester pudor, ultima fata                  380
deprecor ac turpes extremi cardinis annos,
ne discam seruire senex.' tam maesta locuti
uoce ducis flagrant animi, Romanaque uirtus
erigitur, placuitque mori, si uera timeret.
     ergo utrimque pari procurrunt agmina motu                  385
irarum; metus hos regni, spes excitat illos.
hae facient dextrae, quidquid nona explicat aetas,
[ulla nec humanum reparet genus omnibus annis]
ut uacet a ferro. gentes Mars iste futuras
obruet et populos aeui uenientis in orbem                  390
erepto natale feret. tunc omne Latinum
fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque
puluere uix tectae poterunt monstrare ruinae
Albanosque lares Laurentinosque penates,
rus uacuum, quod non habitet nisi nocte coacta                  395
inuitus questusque Numam iussisse senator.
non aetas haec carpsit edax monimentaque rerum
putria destituit: crimen ciuile uidemus
tot uacuas urbes. generis quo turba redacta est
humani! toto populi qui nascimur orbe                  400
nec muros inplere uiris nec possumus agros:
urbs nos una capit. uincto fossore coluntur
Hesperiae segetes, stat tectis putris auitis
in nullos ruitura domus, nulloque frequentem
ciue suo Romam sed mundi faece repletam                  405
cladis eo dedimus, ne tanto in corpore bellum
iam possit ciuile geri. Pharsalia tanti
causa mali. cedant feralia nomina Cannae
et damnata diu Romanis Allia fastis.
tempora signauit leuiorum Roma malorum,                  410
hunc uoluit nescire diem. pro tristia fata!
aera pestiferum tractu morbosque fluentis
insanamque famem permissasque ignibus urbes
moeniaque in praeceps laturos plena tremores
hi possunt explere uiri, quos undique traxit                  415
in miseram Fortuna necem, dum munera longi
explicat eripiens aeui populosque ducesque
constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti
ostendat quam magna cadas. quae latius orbem
possedit, citius per prospera fata cucurrit?                  420
omne tibi bellum gentis dedit, omnibus annis
te geminum Titan procedere uidit in axem;
haud multum terrae spatium restabat Eoae.
ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether,
omniaque errantes stellae Romana uiderent.                  425
sed retro tua fata tulit par omnibus annis
Emathiae funesta dies. hac luce cruenta
effectum, ut Latios non horreat India fasces,
nec uetitos errare Dahas in moenia ducat
Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum,                  430
quod semper saeuas debet tibi Parthia poenas,
quod fugiens ciuile nefas redituraque numquam
libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit
ac, totiens nobis iugulo quaesita, uagatur
Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra                  435
Ausoniam, uellem populis incognita nostris.
uolturis ut primum laeuo fundata uolatu
Romulus infami conpleuit moenia luco,
usque ad Thessalicas seruisses, Roma, ruinas.
de Brutis, Fortuna, queror. quid tempora legum                  440
egimus aut annos a consule nomen habentis?
felices Arabes Medique Eoaque tellus,
quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.
ex populis qui regna ferunt sors ultima nostra est,
quos seruire pudet. sunt nobis nulla profecto                  445
numina: cum caeco rapiantur saecula casu,
mentimur regnare Iouem. spectabit ab alto
aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes?
scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten
inmeritaeque nemus Rhodopes pinusque Mimantis,                  450
Cassius hoc potius feriet caput? astra Thyestae
intulit et subitis damnauit noctibus Argos:
tot similis fratrum gladios patrumque gerenti
Thessaliae dabit ille diem? mortalia nulli
sunt curata deo. cladis tamen huius habemus                  455
uindictam, quantam terris dare numina fas est:
bella pares superis facient ciuilia diuos,
fulminibus manes radiisque ornabit et astris
inque deum templis iurabit Roma per umbras.
     ut rapido cursu fati suprema morantem                  460
consumpsere locum, parua tellure dirempti,
quo sua pila cadant aut quam sibi fata minentur                  463
inde manum, spectant. uultus, quo noscere possent                   462
facturi quae monstra forent, uidere parentum                  464
frontibus aduersis fraternaque comminus arma,
nec libuit mutare locum. tamen omnia torpor
pectora constrinxit, gelidusque in uiscera sanguis
percussa pietate coit, totaeque cohortes
pila parata diu tensis tenuere lacertis.
di tibi non mortem, quae cunctis poena paratur,                  470
sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,
cuius torta manu commisit lancea bellum
primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.
o praeceps rabies! cum Caesar tela teneret,
inuenta est prior ulla manus? tum stridulus aer                  475
elisus lituis conceptaque classica cornu,
tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit
extremique fragor conuexa inrumpit Olympi,
unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.
excepit resonis clamorem uallibus Haemus                  480
Peliacisque dedit rursus geminare cauernis,
Pindus agit fremitus Pangaeaque saxa resultant
Oetaeaeque gemunt rupes, uocesque furoris
expauere sui tota tellure relatas.
spargitur innumerum diuersis missile uotis:                  485
uolnera pars optat, pars terrae figere tela
ac puras seruare manus. rapit omnia casus
atque incerta facit quos uolt fortuna nocentes.
tunc et Ityraei Medique Arabesque soluti,                  514
arcu turba minax, nusquam rexere sagittas,
sed petitur solus qui campis inminet aer;
inde cadunt mortes. sceleris sed crimine nullo
externum maculant chalybem: stetit omne coactum
circa pila nefas. ferro subtexitur aether
noxque super campos telis conserta pependit.                  520
set quota pars cladis iaculis ferroque uolanti                   489
exacta est! odiis solus ciuilibus ensis
sufficit, et dextras Romana in uiscera ducit.
Pompei densis acies stipata cateruis
iunxerat in seriem nexis umbonibus arma,
uixque habitura locum dextras ac tela mouendi
constiterat gladiosque suos conpressa timebat.                  495
praecipiti cursu uaesanum Caesaris agmen
in densos agitur cuneos, perque arma, per hostem
quaerit iter. qua torta graues lorica catenas
opponit tutoque latet sub tegmine pectus,
hac quoque peruentum est ad uiscera, totque per arma                  500
extremum est quod quisque ferit. ciuilia bella
una acies patitur, gerit altera; frigidus inde
stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum.
nec Fortuna diu rerum tot pondera uertens
abstulit ingentis fato torrente ruinas.                  505
     ut primum toto diduxit cornua campo
Pompeianus eques bellique per ultima fudit,
sparsa per extremos leuis armatura maniplos
insequitur saeuasque manus inmittit in hostem:
illic quaeque suo miscet gens proelia telo,                   510
Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae,
inde faces et saxa uolant spatioque solutae
aeris et calido liquefactae pondere glandes;
cum Caesar, metuens ne frons sibi prima labaret                  521
incursu, tenet obliquas post signa cohortes,
inque latus belli, qua se uagus hostis agebat,
emittit subitum non motis cornibus agmen.
inmemores pugnae nulloque pudore timendi                  525
praecipites fecere palam ciuilia bella
non bene barbaricis umquam commissa cateruis.
ut primum sonipes transfixus pectora ferro
in caput effusi calcauit membra regentis,
omnis eques cessit campis, glomerataque nubes                  530
in sua conuersis praeceps ruit agmina frenis.
perdidit inde modum caedes, ac nulla secutast
pugna, sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur;
nec ualet haec acies tantum prosternere quantum
inde perire potest. utinam, Pharsalia, campis                  535
sufficiat cruor iste tuis, quem barbara fundunt
pectora; non alio mutentur sanguine fontes;
hic numerus totos tibi uestiat ossibus agros.
aut, si Romano conpleri sanguine mauis,
istis parce precor; uiuant Galataeque Syrique,                  540
Cappadoces Gallique extremique orbis Hiberi,
Armenii, Cilices; nam post ciuilia bella
hic populus Romanus erit. semel ortus in omnis
it timor, et fatis datus est pro Caesare cursus.
     uentum erat ad robur Magni mediasque cateruas.                  545
quod totos errore uago perfuderat agros
constitit hic bellum, fortunaque Caesaris haesit.
non illic regum auxiliis collecta iuuentus
bella gerit ferrumque manus mouere rogatae:
ille locus fratres habuit, locus ille parentis.                  550
hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar.
hanc fuge, mens, partem belli tenebrisque relinque,
nullaque tantorum discat me uate malorum,
quam multum bellis liceat ciuilibus, aetas.
a potius pereant lacrimae pereantque querellae:                  555
quidquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo.
hic Caesar, rabies populis stimulusque furorum,
nequa parte sui pereat scelus, agmina circum
it uagus atque ignes animis flagrantibus addit.
inspicit et gladios, qui toti sanguine manent,                  560
qui niteant primo tantum mucrone cruenti,
quae presso tremat ense manus, quis languida tela,
quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti,
quem pugnare iuuet, quis uoltum ciue perempto
mutet; obit latis proiecta cadauera campis;                  565
uolnera multorum totum fusura cruorem
opposita premit ipse manu. quacumque uagatur,
sanguineum ueluti quatiens Bellona flagellum
Bistonas aut Mauors agitans si uerbere saeuo
Palladia stimulet turbatos aegide currus,                  570
nox ingens scelerum est; caedes oriuntur et instar
inmensae uocis gemitus, et pondere lapsi
pectoris arma sonant confractique ensibus enses.
ipse manu subicit gladios ac tela ministrat
aduersosque iubet ferro confundere uoltus,                   575
promouet ipse acies, inpellit terga suorum,
uerbere conuersae cessantis excitat hastae,
in plebem uetat ire manus monstratque senatum:
scit cruor imperii qui sit, quae uiscera rerum,
unde petat Romam, libertas ultima mundi                  580
quo steterit ferienda loco. permixta secundo
ordine nobilitas uenerandaque corpora ferro
urguentur; caedunt Lepidos caeduntque Metellos
Coruinosque simul Torquataque nomina, rerum
saepe duces summosque hominum te, Magne, remoto.                  585
illic plebeia contectus casside uoltus
ignotusque hosti quod ferrum, Brute, tenebas!
o decus imperii, spes o suprema senatus,
extremum tanti generis per saecula nomen,
ne rue per medios nimium temerarius hostis,                  590
nec tibi fatales admoueris ante Philippos,
Thessalia periture tua. nil proficis istic
Caesaris intentus iugulo: nondum attigit arcem,
iuris et humani columen, quo cuncta premuntur,
egressus meruit fatis tam nobile letum.                  595
uiuat et, ut Bruti procumbat uictima, regnet.
     hic patriae perit omne decus: iacet aggere magno
patricium campis non mixta plebe cadauer.
mors tamen eminuit clarorum in strage uirorum
pugnacis Domiti, quem clades fata per omnis                  600
ducebant: nusquam Magni fortuna sine illo
succubuit. uictus totiens a Caesare salua
libertate perit: tunc mille in uolnera laetus
labitur ac uenia gaudet caruisse secunda.
uiderat in crasso uersantem sanguine membra                  605
Caesar, et increpitans 'iam Magni deseris arma,
successor Domiti; sine te iam bella geruntur'
dixerat. ast illi suffecit pectora pulsans
spiritus in uocem morientiaque ora resoluit.
'non te funesta scelerum mercede potitum                  610
sed dubium fati, Caesar, generoque minorem
aspiciens Stygias Magno duce liber ad umbras
et securus eo: te, saeuo Marte subactum,
Pompeioque grauis poenas nobisque daturum,
cum moriar, sperare licet.' non plura locutum                  615
uita fugit, densaeque oculos uertere tenebrae.
     inpendisse pudet lacrimas in funere mundi
mortibus innumeris, ac singula fata sequentem
quaerere letiferum per cuius uiscera uolnus
exierit, quis fusa solo uitalia calcet,                  620
ore quis aduerso demissum faucibus ensem
expulerit moriens anima, quis corruat ictus,
quis steterit dum membra cadunt, qui pectore tela
transmittant aut quos campis adfixerit hasta,
quis cruor emissis perruperit aera uenis                   625
inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris
caedat et, ut notum possit spoliare cadauer,
abscisum longe mittat caput, ora parentis
quis laceret nimiaque probet spectantibus ira
quem iugulat non esse patrem. mors nulla querella                  630
digna sua est, nullosque hominum lugere uacamus.
non istas habuit pugnae Pharsalia partes
quas aliae clades: illic per fata uirorum,
per populos hic Roma perit; quod militis illic,
mors hic gentis erat: sanguis ibi fluxit Achaeus,                  635
Ponticus, Assyrius; cunctos haerere cruores
Romanus campisque uetat consistere torrens.
maius ab hac acie quam quod sua saecula ferrent
uolnus habent populi; plus est quam uita salusque
quod perit: in totum mundi prosternimur aeuum.                  640
uincitur his gladiis omnis quae seruiet aetas.
proxima quid suboles aut quid meruere nepotes
in regnum nasci? pauide num gessimus arma
teximus aut iugulos? alieni poena timoris
in nostra ceruice sedet. post proelia natis                  645
si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses.
     iam Magnus transisse deos Romanaque fata
senserat infelix, tota uix clade coactus
fortunam damnare suam. stetit aggere campi,
eminus unde omnis sparsas per Thessala rura                  650
aspiceret clades, quae bello obstante latebant.
tot telis sua fata peti, tot corpora fusa
ac se tam multo pereuntem sanguine uidit.
nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum
mersa iuuat gentesque suae miscere ruinae:                  655
ut Latiae post se uiuat pars maxima turbae,
sustinuit dignos etiamnunc credere uotis
caelicolas, uouitque, sui solacia casus.
'parcite,' ait 'superi, cunctas prosternere gentes.
stante potest mundo Romaque superstite Magnus                  660
esse miser. si plura iuuant mea uolnera, coniunx
est mihi, sunt nati: dedimus tot pignora fatis.
ciuiline parum est bello, si meque meosque
obruit? exiguae clades sumus orbe remoto?
omnia quid laceras? quid perdere cuncta laboras?                  665
iam nihil est, Fortuna, meum.' sic fatur et arma
signaque et adflictas omni iam parte cateruas
circumit et reuocat matura in fata ruentis
seque negat tanti. nec derat robur in enses
ire duci iuguloque pati uel pectore letum.                  670
sed timuit, strato miles ne corpore Magni
non fugeret, supraque ducem procumberet orbis;
Caesaris aut oculis uoluit subducere mortem.
nequiquam, infelix: socero spectare uolenti
praestandum est ubicumque caput. sed tu quoque, coniunx,                  675
causa fugae uoltusque tui fatisque negatum
parte apsente mori. tum Magnum concitus aufert
a bello sonipes non tergo tela pauentem
ingentisque animos extrema in fata ferentem.
non gemitus, non fletus erat, saluaque uerendus                  680
maiestate dolor, qualem te, Magne, decebat
Romanis praestare malis. non inpare uoltu
aspicis Emathiam: nec te uidere superbum
prospera bellorum nec fractum aduersa uidebunt;
quamque fuit laeto per tres infida triumphos                  685
tam misero Fortuna minor. iam pondere fati
deposito securus abis; nunc tempora laeta
respexisse uacat, spes numquam inplenda recessit;
quid fueris nunc scire licet. fuge proelia dira
ac testare deos nullum, qui perstet in armis,                  690
iam tibi, Magne, mori. ceu flebilis Africa damnis
et ceu Munda nocens Pharioque a gurgite clades,
sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae
non iam Pompei nomen populare per orbem
nec studium belli, sed par quod semper habemus,                  695
libertas et Caesar, erit; teque inde fugato
ostendit moriens sibi se pugnasse senatus.
     nonne iuuat pulsum bellis cessisse nec istud
perspectasse nefas? spumantes caede cateruas
respice, turbatos incursu sanguinis amnes,                  700
et soceri miserere tui. quo pectore Romam
intrabit factus campis felicior istis?
quidquid in ignotis solus regionibus exul,
quidquid sub Phario positus patiere tyranno,
crede deis, longo fatorum crede fauori,                  705
uincere peius erat. prohibe lamenta sonare,
flere ueta populos, lacrimas luctusque remitte.
tam mala Pompei quam prospera mundus adoret.
aspice securus uoltu non supplice reges,
aspice possessas urbes donataque regna,                  710
Aegypton Libyamque, et terras elige morti.
     uidit prima tuae testis Larisa ruinae
nobile nec uictum fatis caput. omnibus illa
ciuibus effudit totas per moenia uires
obuia ceu laeto: promittunt munera flentes,                  715
pandunt templa, domos, socios se cladibus optant.
scilicet inmenso superest ex nomine multum,
teque minor solo cunctas inpellere gentes
rursus in arma potes rursusque in fata redire.
sed 'quid opus uicto populis aut urbibus?' inquit                  720
'uictori praestate fidem'. tu, Caesar, in alto
caedis adhuc cumulo patriae per uiscera uadis,
at tibi iam populos donat gener. auehit inde
Pompeium sonipes; gemitus lacrimaeque secuntur
plurimaque in saeuos populi conuicia diuos.                  725
nunc tibi uera fides quaesiti, Magne, fauoris
contigit ac fructus: felix se nescit amari.
     Caesar, ut Hesperio uidit satis arua natare
sanguine, parcendum ferro manibusque suorum
iam ratus ut uiles animas perituraque frustra                  730
agmina permisit uitae. sed, castra fugatos
ne reuocent pellatque quies nocturna pauorem,
protinus hostili statuit succedere uallo,
dum fortuna calet, dum conficit omnia terror,
non ueritus graue ne fessis aut Marte subactis                  735
hoc foret imperium. non magno hortamine miles
in praedam ducendus erat. 'uictoria nobis
plena, uiri:' dixit 'superest pro sanguine merces,
quam monstrare meum est; neque enim donare uocabo
quod sibi quisque dabit. cunctis, en, plena metallis                  740
castra patent; raptum Hesperiis e gentibus aurum
hic iacet Eoasque premunt tentoria gazas.
tot regum fortuna simul Magnique coacta
expectat dominos: propera praecedere, miles,
quos sequeris; quascumque tuas Pharsalia fecit                  745
a uictis rapiuntur opes.' [nec plura locutus
inpulit amentes aurique cupidine caecos
ire super gladios supraque cadauera patrum
et caesos calcare duces.] quae fossa, quis agger
sustineat pretium belli scelerumque petentis?                  750
scire ruunt, quanta fuerint mercede nocentes.
inuenere quidem spoliato plurima mundo
bellorum in sumptus congestae pondera massae,
sed non inpleuit cupientis omnia mentes.
quidquid fodit Hiber, quidquid Tagus expulit auri,                  755
quod legit diues summis Arimaspus harenis,
ut rapiant, paruo scelus hoc uenisse putabunt.
cum sibi Tarpeias uictor desponderit arces,
cum spe Romanae promiserit omnia praedae,
decipitur quod castra rapit. capit inpia plebes                  760
caespite patricio somnos, stratumque cubile
regibus infandus miles premit, inque parentum
inque toris fratrum posuerunt membra nocentes.
quos agitat uaesana quies, somnique furentes
Thessalicam miseris uersant in pectore pugnam.                  765
inuigilat cunctis saeuum scelus, armaque tota
mente agitant, capuloque manus absente mouentur.
ingemuisse putem campos, terramque nocentem
inspirasse animas, infectumque aera totum
manibus et superam Stygia formidine noctem.                  770
exigit a meritis tristes uictoria poenas,
sibilaque et flammas infert sopor. umbra perempti
ciuis adest; sua quemque premit terroris imago:
ille senum uoltus, iuuenum uidet ille figuras,
hunc agitant totis fraterna cadauera somnis,                  775
pectore in hoc pater est, omnes in Caesare manes.
haud alios nondum Scythica purgatus in ara
Eumenidum uidit uoltus Pelopeus Orestes,
nec magis attonitos animi sensere tumultus,
cum fureret, Pentheus aut, cum desisset, Agaue.                  780
hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia uidit
aut ultrix uisura dies stringente senatu,
illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant.
et quantum poenae misero mens conscia donat,
quod Styga, quod manes ingestaque Tartara somnis                  785
Pompeio uiuente uidet! tamen omnia passo,
postquam clara dies Pharsalica damna retexit,
nulla loci facies reuocat feralibus aruis
haerentis oculos. cernit propulsa cruore
flumina et excelsos cumulis aequantia colles                  790
corpora, sidentis in tabem spectat aceruos
et Magni numerat populos, epulisque patur
ille locus, uoltus ex quo faciesque iacentum
agnoscat. iuuat Emathiam non cernere terram
et lustrare oculis campos sub clade latentes.                  795
fortunam superosque suos in sanguine cernit.
ac, ne laeta furens scelerum spectacula perdat,
inuidet igne rogi miseris, caeloque nocenti
ingerit Emathiam. non illum Poenus humator
consulis et Libyca succensae lampade Cannae                  800
conpellunt hominum ritus ut seruet in hoste,
sed meminit nondum satiata caedibus ira
ciues esse suos. petimus non singula busta
discretosque rogos: unum da gentibus ignem,
non interpositis urantur corpora flammis;                  805
aut, generi si poena iuuat, nemus extrue Pindi,
erige congestas Oetaeo robore siluas,
Thessalicam uideat Pompeius ab aequore flammam.
nil agis hac ira: tabesne cadauera soluat
an rogus, haud refert; placido natura receptat                  810
cuncta sinu, finemque sui sibi corpora debent.
hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,
uret cum terris, uret cum gurgite ponti.
communis mundo superest rogus ossibus astra
mixturus. quocumque tuam fortuna uocabit,                  815
hae quoque sunt animae: non altius ibis in auras,
non meliore loco Stygia sub nocte iacebis.
libera fortunae mors est; capit omnia tellus
quae genuit; caelo tegitur qui non habet urnam.
tu, cui dant poenas inhumato funere gentes,                  820
quid fugis hanc cladem? quid olentis deseris agros?
has trahe, Caesar, aquas, hoc, si potes, utere caelo.
sed tibi tabentes populi Pharsalica rura
eripiunt camposque tenent uictore fugato.
     non solum Haemonii funesta ad pabula belli                  825
Bistonii uenere lupi tabemque cruentae
caedis odorati Pholoen liquere leones.
tunc ursae latebras, obscaeni tecta domosque
deseruere canes, et quidquid nare sagaci
aera non sanum motumque cadauere sentit.                  830
iamque diu uolucres ciuilia castra secutae
conueniunt. uos, quae Nilo mutare soletis
Threicias hiemes, ad mollem serius Austrum
istis, aues. numquam tanto se uolture caelum
induit aut plures presserunt aera pinnae.                  835
omne nemus misit uolucres omnisque cruenta
alite sanguineis stillauit roribus arbor.
saepe super uoltus uictoris et inpia signa
aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes
membraque deiecit iam lassis unguibus ales.                  840
sic quoque non omnis populus peruenit ad ossa
inque feras discerptus abit; non intima curant
uiscera nec totas auidae sorbere medullas:
degustant artus. Latiae pars maxima turbae
fastidita iacet; quam sol nimbique diesque                  845
longior Emathiis resolutam miscuit aruis.
     Thessalia, infelix, quo tantum crimine, tellus,
laesisti superos, ut te tot mortibus unam,
tot scelerum fatis premerent? quod sufficit aeuum
inmemor ut donet belli tibi damna uetustas?                  850
quae seges infecta surget non decolor herba?
quo non Romanos uiolabis uomere manes?
ante nouae uenient acies, scelerique secundo
praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.
omnia maiorum uertamus busta licebit,                  855
et stantis tumulos et qui radice uetusta
effudere suas uictis conpagibus urnas,
plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur
pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa.
nullus ab Emathio religasset litore funem                  860
nauita, nec terram quisquam mouisset arator,
Romani bustum populi, fugerentque coloni
umbrarum campos, gregibus dumeta carerent,
nullusque auderet pecori permittere pastor
uellere surgentem de nostris ossibus herbam,                  865
ac, uelut inpatiens hominum uel solis iniqui
limite uel glacie, nuda atque ignota iaceres,
si non prima nefas belli sed sola tulisses.
o superi, liceat terras odisse nocentis.
quid totum premitis, quid totum absoluitis orbem?                  870
Hesperiae clades et flebilis unda Pachyni
et Mutina et Leucas puros fecere Philippos.

Lucan Pharsalia Book 7 dactylic hexameter, 61-65 CE; Battle of Pharsalia was August 9, 48 BC

Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum,

quandoquidem natura animi mortalis habetur.

et vel ut ante acto nihil tempore sensimus aegri,

ad confligendum venientibus undique Poenis,

omnia cum belli trepido concussa tumultu

horrida contremuere sub altis aetheris auris,

in dubioque fuere utrorum ad regna cadendum

omnibus humanis esset terraque marique,

sic, ubi non erimus, cum corporis atque animai

discidium fuerit, quibus e sumus uniter apti,

scilicet haud nobis quicquam, qui non erimus tum,

accidere omnino poterit sensumque movere,

non si terra mari miscebitur et mare caelo.

et si iam nostro sentit de corpore postquam

distractast animi natura animaeque potestas,

nil tamen est ad nos, qui comptu coniugioque

corporis atque animae consistimus uniter apti.

nec, si materiem nostram collegerit aetas

post obitum rursumque redegerit ut sita nunc est,

atque iterum nobis fuerint data lumina vitae,

pertineat quicquam tamen ad nos id quoque factum,

interrupta semel cum sit repetentia nostri.

et nunc nil ad nos de nobis attinet, ante

qui fuimus, [neque] iam de illis nos adficit angor.

nam cum respicias inmensi temporis omne

praeteritum spatium, tum motus materiai

multimodi quam sint, facile hoc adcredere possis,

semina saepe in eodem, ut nunc sunt, ordine posta

haec eadem, quibus e nunc nos sumus, ante fuisse.

nec memori tamen id quimus reprehendere mente;

inter enim iectast vitai pausa vageque

deerrarunt passim motus ab sensibus omnes.

debet enim, misere si forte aegreque futurumst;

ipse quoque esse in eo tum tempore, cui male possit

accidere. id quoniam mors eximit, esseque prohibet

illum cui possint incommoda conciliari,

scire licet nobis nihil esse in morte timendum

nec miserum fieri qui non est posse, neque hilum

differre an nullo fuerit iam tempore natus,

mortalem vitam mors cum inmortalis ademit.

Proinde ubi se videas hominem indignarier ipsum,

post mortem fore ut aut putescat corpore posto

aut flammis interfiat malisve ferarum,

scire licet non sincerum sonere atque subesse

caecum aliquem cordi stimulum, quamvis neget ipse

credere se quemquam sibi sensum in morte futurum;

non, ut opinor, enim dat quod promittit et unde

nec radicitus e vita se tollit et eicit,

sed facit esse sui quiddam super inscius ipse.

vivus enim sibi cum proponit quisque futurum,

corpus uti volucres lacerent in morte feraeque,

ipse sui miseret; neque enim se dividit illim

nec removet satis a proiecto corpore et illum

se fingit sensuque suo contaminat astans.

hinc indignatur se mortalem esse creatum

nec videt in vera nullum fore morte alium se,

qui possit vivus sibi se lugere peremptum

stansque iacentem [se] lacerari urive dolere.

nam si in morte malumst malis morsuque ferarum

tractari, non invenio qui non sit acerbum

ignibus inpositum calidis torrescere flammis

aut in melle situm suffocari atque rigere

frigore, cum summo gelidi cubat aequore saxi,

urgerive superne obrutum pondere terrae.

'Iam iam non domus accipiet te laeta neque uxor

optima, nec dulces occurrent oscula nati

praeripere et tacita pectus dulcedine tangent.

non poteris factis florentibus esse tuisque

praesidium. misero misere' aiunt 'omnia ademit

una dies infesta tibi tot praemia vitae.'

illud in his rebus non addunt 'nec tibi earum

iam desiderium rerum super insidet una.'

quod bene si videant animo dictisque sequantur,

dissoluant animi magno se angore metuque.

'tu quidem ut es leto sopitus, sic eris aevi

quod super est cunctis privatus doloribus aegris;

at nos horrifico cinefactum te prope busto

insatiabiliter deflevimus, aeternumque

nulla dies nobis maerorem e pectore demet.'

illud ab hoc igitur quaerendum est, quid sit amari

tanto opere, ad somnum si res redit atque quietem,

cur quisquam aeterno possit tabescere luctu.

Hoc etiam faciunt ubi discubuere tenentque

pocula saepe homines et inumbrant ora coronis,

ex animo ut dicant: 'brevis hic est fructus homullis;

iam fuerit neque post umquam revocare licebit.'

tam quam in morte mali cum primis hoc sit eorum,

quod sitis exurat miseros atque arida torrat,

aut aliae cuius desiderium insideat rei.

nec sibi enim quisquam tum se vitamque requiret,

cum pariter mens et corpus sopita quiescunt;

nam licet aeternum per nos sic esse soporem,

nec desiderium nostri nos adficit ullum,

et tamen haud quaquam nostros tunc illa per artus

longe ab sensiferis primordia motibus errant,

cum correptus homo ex somno se colligit ipse.

multo igitur mortem minus ad nos esse putandumst,

si minus esse potest quam quod nihil esse videmus;

maior enim turbae disiectus materiai

consequitur leto nec quisquam expergitus extat,

frigida quem semel est vitai pausa secuta.

Denique si vocem rerum natura repente.

mittat et hoc alicui nostrum sic increpet ipsa:

'quid tibi tanto operest, mortalis, quod nimis aegris

luctibus indulges? quid mortem congemis ac fles?

nam [si] grata fuit tibi vita ante acta priorque

et non omnia pertusum congesta quasi in vas

commoda perfluxere atque ingrata interiere;

cur non ut plenus vitae conviva recedis

aequo animoque capis securam, stulte, quietem?

sin ea quae fructus cumque es periere profusa

vitaque in offensost, cur amplius addere quaeris,

rursum quod pereat male et ingratum occidat omne,

non potius vitae finem facis atque laboris?

nam tibi praeterea quod machiner inveniamque,

quod placeat, nihil est; eadem sunt omnia semper.

si tibi non annis corpus iam marcet et artus

confecti languent, eadem tamen omnia restant,

omnia si perges vivendo vincere saecla,

atque etiam potius, si numquam sis moriturus',

quid respondemus, nisi iustam intendere litem

naturam et veram verbis exponere causam?

grandior hic vero si iam seniorque queratur

atque obitum lamentetur miser amplius aequo,

non merito inclamet magis et voce increpet acri:

'aufer abhinc lacrimas, baratre, et compesce querellas.

omnia perfunctus vitai praemia marces;

sed quia semper aves quod abest, praesentia temnis,

inperfecta tibi elapsast ingrataque vita,

et nec opinanti mors ad caput adstitit ante

quam satur ac plenus possis discedere rerum.

nunc aliena tua tamen aetate omnia mitte

aequo animoque, age dum, magnis concede necessis?'

iure, ut opinor, agat, iure increpet inciletque;

cedit enim rerum novitate extrusa vetustas

semper, et ex aliis aliud reparare necessest.

Nec quisquam in baratrum nec Tartara deditur atra;

materies opus est, ut crescant postera saecla;

quae tamen omnia te vita perfuncta sequentur;

nec minus ergo ante haec quam tu cecidere cadentque.

sic alid ex alio numquam desistet oriri

vitaque mancipio nulli datur, omnibus usu.

respice item quam nil ad nos ante acta vetustas

temporis aeterni fuerit, quam nascimur ante.

hoc igitur speculum nobis natura futuri

temporis exponit post mortem denique nostram.

numquid ibi horribile apparet, num triste videtur

quicquam, non omni somno securius exstat?

Atque ea ni mirum quae cumque Acherunte profundo

prodita sunt esse, in vita sunt omnia nobis.

nec miser inpendens magnum timet aëre saxum

Tantalus, ut famast, cassa formidine torpens;

sed magis in vita divom metus urget inanis

mortalis casumque timent quem cuique ferat fors.

nec Tityon volucres ineunt Acherunte iacentem

nec quod sub magno scrutentur pectore quicquam

perpetuam aetatem possunt reperire profecto.

quam libet immani proiectu corporis exstet,

qui non sola novem dispessis iugera membris

optineat, sed qui terrai totius orbem,

non tamen aeternum poterit perferre dolorem

nec praebere cibum proprio de corpore semper.

sed Tityos nobis hic est, in amore iacentem

quem volucres lacerant atque exest anxius angor

aut alia quavis scindunt cuppedine curae.

Sisyphus in vita quoque nobis ante oculos est,

qui petere a populo fasces saevasque secures

imbibit et semper victus tristisque recedit.

nam petere imperium, quod inanest nec datur umquam,

atque in eo semper durum sufferre laborem,

hoc est adverso nixantem trudere monte

saxum, quod tamen [e] summo iam vertice rusum

volvitur et plani raptim petit aequora campi.

deinde animi ingratam naturam pascere semper

atque explere bonis rebus satiareque numquam,

quod faciunt nobis annorum tempora, circum

cum redeunt fetusque ferunt variosque lepores,

nec tamen explemur vitai fructibus umquam,

hoc, ut opinor, id est, aevo florente puellas

quod memorant laticem pertusum congerere in vas,

quod tamen expleri nulla ratione potestur.

Cerberus et Furiae iam vero et lucis egestas,

Tartarus horriferos eructans faucibus aestus!

qui neque sunt usquam nec possunt esse profecto;

sed metus in vita poenarum pro male factis

est insignibus insignis scelerisque luela,

carcer et horribilis de saxo iactus deorsum,

verbera carnifices robur pix lammina taedae;

quae tamen etsi absunt, at mens sibi conscia factis

praemetuens adhibet stimulos torretque flagellis,

nec videt interea qui terminus esse malorum

possit nec quae sit poenarum denique finis,

atque eadem metuit magis haec ne in morte gravescant.

hic Acherusia fit stultorum denique vita.

Hoc etiam tibi tute interdum dicere possis.

'lumina sis oculis etiam bonus Ancus reliquit,

qui melior multis quam tu fuit, improbe, rebus.

inde alii multi reges rerumque potentes

occiderunt, magnis qui gentibus imperitarunt.

ille quoque ipse, viam qui quondam per mare magnum

stravit iterque dedit legionibus ire per altum

ac pedibus salsas docuit super ire lucunas

et contempsit equis insultans murmura ponti,

lumine adempto animam moribundo corpore fudit.

Scipiadas, belli fulmen, Carthaginis horror,

ossa dedit terrae proinde ac famul infimus esset.

adde repertores doctrinarum atque leporum,

adde Heliconiadum comites; quorum unus Homerus

sceptra potitus eadem aliis sopitus quietest.

denique Democritum post quam matura vetustas

admonuit memores motus languescere mentis,

sponte sua leto caput obvius optulit ipse.

ipse Epicurus obit decurso lumine vitae,

qui genus humanum ingenio superavit et omnis

restinxit stellas exortus ut aetherius sol.

tu vero dubitabis et indignabere obire?

mortua cui vita est prope iam vivo atque videnti,

qui somno partem maiorem conteris aevi,

et viligans stertis nec somnia cernere cessas

sollicitamque geris cassa formidine mentem

nec reperire potes tibi quid sit saepe mali, cum

ebrius urgeris multis miser undique curis

atque animo incerto fluitans errore vagaris.'

Si possent homines, proinde ac sentire videntur

pondus inesse animo, quod se gravitate fatiget,

e quibus id fiat causis quoque noscere et unde

tanta mali tam quam moles in pectore constet,

haut ita vitam agerent, ut nunc plerumque videmus

quid sibi quisque velit nescire et quaerere semper,

commutare locum, quasi onus deponere possit.

exit saepe foras magnis ex aedibus ille,

esse domi quem pertaesumst, subitoque [revertit>,

quippe foris nihilo melius qui sentiat esse.

currit agens mannos ad villam praecipitanter

auxilium tectis quasi ferre ardentibus instans;

oscitat extemplo, tetigit cum limina villae,

aut abit in somnum gravis atque oblivia quaerit,

aut etiam properans urbem petit atque revisit.

hoc se quisque modo fugit, at quem scilicet, ut fit,

effugere haut potis est: ingratius haeret et odit

propterea, morbi quia causam non tenet aeger;

quam bene si videat, iam rebus quisque relictis

naturam primum studeat cognoscere rerum,

temporis aeterni quoniam, non unius horae,

ambigitur status, in quo sit mortalibus omnis

aetas, post mortem quae restat cumque manendo.

Denique tanto opere in dubiis trepidare periclis

quae mala nos subigit vitai tanta cupido?

certe equidem finis vitae mortalibus adstat

nec devitari letum pote, quin obeamus.

praeterea versamur ibidem atque insumus usque

nec nova vivendo procuditur ulla voluptas;

sed dum abest quod avemus, id exsuperare videtur

cetera; post aliud, cum contigit illud, avemus

et sitis aequa tenet vitai semper hiantis.

posteraque in dubiost fortunam quam vehat aetas,

quidve ferat nobis casus quive exitus instet.

nec prorsum vitam ducendo demimus hilum

tempore de mortis nec delibare valemus,

quo minus esse diu possimus forte perempti.

proinde licet quod vis vivendo condere saecla,

mors aeterna tamen nihilo minus illa manebit,

nec minus ille diu iam non erit, ex hodierno

lumine qui finem vitai fecit, et ille,

mensibus atque annis qui multis occidit ante.

Lucretius De Rerum Natura 3.830-1094 Dactylic hexameter, 50s BCE

In nova fert animus mutatas dicere formas

corpora; di, coeptis (nam vos mutastis et illas)

adspirate meis primaque ab origine mundi

ad mea perpetuum deducite tempora carmen!

Ante mare et terras et quod tegit omnia caelum 5

unus erat toto naturae vultus in orbe,

quem dixere chaos: rudis indigestaque moles

nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem

non bene iunctarum discordia semina rerum.

nullus adhuc mundo praebebat lumina Titan, 10

nec nova crescendo reparabat cornua Phoebe,

nec circumfuso pendebat in aere tellus

ponderibus librata suis, nec bracchia longo

margine terrarum porrexerat Amphitrite;

utque erat et tellus illic et pontus et aer, 15

sic erat instabilis tellus, innabilis unda,

lucis egens aer; nulli sua forma manebat,

obstabatque aliis aliud, quia corpore in uno

frigida pugnabant calidis, umentia siccis,

mollia cum duris, sine pondere, habentia pondus. 20

Hanc deus et melior litem natura diremit.

nam caelo terras et terris abscidit undas

et liquidum spisso secrevit ab aere caelum.

quae postquam evolvit caecoque exemit acervo,

dissociata locis concordi pace ligavit: 25

ignea convexi vis et sine pondere caeli

emicuit summaque locum sibi fecit in arce;

proximus est aer illi levitate locoque;

densior his tellus elementaque grandia traxit

et pressa est gravitate sua; circumfluus umor 30

ultima possedit solidumque coercuit orbem.

Sic ubi dispositam quisquis fuit ille deorum

congeriem secuit sectamque in membra coegit,

principio terram, ne non aequalis ab omni

parte foret, magni speciem glomeravit in orbis. 35

tum freta diffundi rapidisque tumescere ventis

iussit et ambitae circumdare litora terrae;

addidit et fontes et stagna inmensa lacusque

fluminaque obliquis cinxit declivia ripis,

quae, diversa locis, partim sorbentur ab ipsa, 40

in mare perveniunt partim campoque recepta

liberioris aquae pro ripis litora pulsant.

iussit et extendi campos, subsidere valles,

fronde tegi silvas, lapidosos surgere montes,

utque duae dextra caelum totidemque sinistra 45

parte secant zonae, quinta est ardentior illis,

sic onus inclusum numero distinxit eodem

cura dei, totidemque plagae tellure premuntur.

quarum quae media est, non est habitabilis aestu;

nix tegit alta duas; totidem inter utramque locavit 50

temperiemque dedit mixta cum frigore flamma.

Inminet his aer, qui, quanto est pondere terrae

pondus aquae levius, tanto est onerosior igni.

illic et nebulas, illic consistere nubes

iussit et humanas motura tonitrua mentes 55

et cum fulminibus facientes fulgura ventos.

His quoque non passim mundi fabricator habendum

aera permisit; vix nunc obsistitur illis,

cum sua quisque regat diverso flamina tractu,

quin lanient mundum; tanta est discordia fratrum. 60

Eurus ad Auroram Nabataeaque regna recessit

Persidaque et radiis iuga subdita matutinis;

vesper et occiduo quae litora sole tepescunt,

proxima sunt Zephyro; Scythiam septemque triones

horrifer invasit Boreas; contraria tellus 65

nubibus adsiduis pluviaque madescit ab Austro.

haec super inposuit liquidum et gravitate carentem

aethera nec quicquam terrenae faecis habentem.

Vix ita limitibus dissaepserat omnia certis,

cum, quae pressa diu fuerant caligine caeca, 70

sidera coeperunt toto effervescere caelo;

neu regio foret ulla suis animalibus orba,

astra tenent caeleste solum formaeque deorum,

cesserunt nitidis habitandae piscibus undae,

terra feras cepit, volucres agitabilis aer. 75

Sanctius his animal mentisque capacius altae

deerat adhuc et quod dominari in cetera posset:

natus homo est, sive hunc divino semine fecit

ille opifex rerum, mundi melioris origo,

sive recens tellus seductaque nuper ab alto 80

aethere cognati retinebat semina caeli.

quam satus Iapeto, mixtam pluvialibus undis,

finxit in effigiem moderantum cuncta deorum,

pronaque cum spectent animalia cetera terram,

os homini sublime dedit caelumque videre 85

iussit et erectos ad sidera tollere vultus:

sic, modo quae fuerat rudis et sine imagine, tellus

induit ignotas hominum conversa figuras.

Aurea prima sata est aetas, quae vindice nullo,

sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. 90

poena metusque aberant, nec verba minantia fixo

aere legebantur, nec supplex turba timebat

iudicis ora sui, sed erant sine vindice tuti.

nondum caesa suis, peregrinum ut viseret orbem,

montibus in liquidas pinus descenderat undas, 95

nullaque mortales praeter sua litora norant;

nondum praecipites cingebant oppida fossae;

non tuba derecti, non aeris cornua flexi,

non galeae, non ensis erat: sine militis usu

mollia securae peragebant otia gentes. 100

ipsa quoque inmunis rastroque intacta nec ullis

saucia vomeribus per se dabat omnia tellus,

contentique cibis nullo cogente creatis

arbuteos fetus montanaque fraga legebant

cornaque et in duris haerentia mora rubetis 105

et quae deciderant patula Iovis arbore glandes.

ver erat aeternum, placidique tepentibus auris

mulcebant zephyri natos sine semine flores;

mox etiam fruges tellus inarata ferebat,

nec renovatus ager gravidis canebat aristis; 110

flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant,

flavaque de viridi stillabant ilice mella.

Postquam Saturno tenebrosa in Tartara misso

sub Iove mundus erat, subiit argentea proles,

auro deterior, fulvo pretiosior aere. 115

Iuppiter antiqui contraxit tempora veris

perque hiemes aestusque et inaequalis autumnos

et breve ver spatiis exegit quattuor annum.

tum primum siccis aer fervoribus ustus

canduit, et ventis glacies adstricta pependit; 120

tum primum subiere domos; domus antra fuerunt

et densi frutices et vinctae cortice virgae.

semina tum primum longis Cerealia sulcis

obruta sunt, pressique iugo gemuere iuvenci.

Tertia post illam successit aenea proles, 125

saevior ingeniis et ad horrida promptior arma,

non scelerata tamen; de duro est ultima ferro.

protinus inrupit venae peioris in aevum

omne nefas: fugere pudor verumque fidesque;

in quorum subiere locum fraudesque dolusque 130

insidiaeque et vis et amor sceleratus habendi.

vela dabant ventis nec adhuc bene noverat illos

navita, quaeque prius steterant in montibus altis,

fluctibus ignotis insultavere carinae,

communemque prius ceu lumina solis et auras 135

cautus humum longo signavit limite mensor.

nec tantum segetes alimentaque debita dives

poscebatur humus, sed itum est in viscera terrae,

quasque recondiderat Stygiisque admoverat umbris,

effodiuntur opes, inritamenta malorum. 140

iamque nocens ferrum ferroque nocentius aurum

prodierat, prodit bellum, quod pugnat utroque,

sanguineaque manu crepitantia concutit arma.

vivitur ex rapto: non hospes ab hospite tutus,

non socer a genero, fratrum quoque gratia rara est; 145

inminet exitio vir coniugis, illa mariti,

lurida terribiles miscent aconita novercae,

filius ante diem patrios inquirit in annos:

victa iacet pietas, et virgo caede madentis

ultima caelestum terras Astraea reliquit. 150

Neve foret terris securior arduus aether,

adfectasse ferunt regnum caeleste gigantas

altaque congestos struxisse ad sidera montis.

tum pater omnipotens misso perfregit Olympum

fulmine et excussit subiecto Pelion Ossae. 155

obruta mole sua cum corpora dira iacerent,

perfusam multo natorum sanguine Terram

immaduisse ferunt calidumque animasse cruorem

et, ne nulla suae stirpis monimenta manerent,

in faciem vertisse hominum; sed et illa propago 160

contemptrix superum saevaeque avidissima caedis

et violenta fuit: scires e sanguine natos.

Quae pater ut summa vidit Saturnius arce,

ingemit et facto nondum vulgata recenti

foeda Lycaoniae referens convivia mensae 165

ingentes animo et dignas Iove concipit iras

conciliumque vocat: tenuit mora nulla vocatos.

Est via sublimis, caelo manifesta sereno;

lactea nomen habet, candore notabilis ipso.

hac iter est superis ad magni tecta Tonantis 170

regalemque domum: dextra laevaque deorum

atria nobilium valvis celebrantur apertis.

plebs habitat diversa locis: hac parte potentes

caelicolae clarique suos posuere penates;

hic locus est, quem, si verbis audacia detur, 175

haud timeam magni dixisse Palatia caeli.

Ergo ubi marmoreo superi sedere recessu,

celsior ipse loco sceptroque innixus eburno

terrificam capitis concussit terque quaterque

caesariem, cum qua terram, mare, sidera movit. 180

talibus inde modis ora indignantia solvit:

'non ego pro mundi regno magis anxius illa

tempestate fui, qua centum quisque parabat

inicere anguipedum captivo bracchia caelo.

nam quamquam ferus hostis erat, tamen illud ab uno 185

corpore et ex una pendebat origine bellum;

nunc mihi qua totum Nereus circumsonat orbem,

perdendum est mortale genus: per flumina iuro

infera sub terras Stygio labentia luco!

cuncta prius temptanda, sed inmedicabile curae 190

ense recidendum, ne pars sincera trahatur.

sunt mihi semidei, sunt, rustica numina, nymphae

faunique satyrique et monticolae silvani;

quos quoniam caeli nondum dignamur honore,

quas dedimus, certe terras habitare sinamus. 195

an satis, o superi, tutos fore creditis illos,

cum mihi, qui fulmen, qui vos habeoque regoque,

struxerit insidias notus feritate Lycaon?'

Confremuere omnes studiisque ardentibus ausum

talia deposcunt: sic, cum manus inpia saevit 200

sanguine Caesareo Romanum exstinguere nomen,

attonitum tantae subito terrore ruinae

humanum genus est totusque perhorruit orbis;

nec tibi grata minus pietas, Auguste, tuorum

quam fuit illa Iovi. qui postquam voce manuque 205

murmura conpressit, tenuere silentia cuncti.

substitit ut clamor pressus gravitate regentis,

Iuppiter hoc iterum sermone silentia rupit:

'ille quidem poenas (curam hanc dimittite!) solvit;

quod tamen admissum, quae sit vindicta, docebo. 210

contigerat nostras infamia temporis aures;

quam cupiens falsam summo delabor Olympo

et deus humana lustro sub imagine terras.

longa mora est, quantum noxae sit ubique repertum,

enumerare: minor fuit ipsa infamia vero. 215

Maenala transieram latebris horrenda ferarum

et cum Cyllene gelidi pineta Lycaei:

Arcadis hinc sedes et inhospita tecta tyranni

ingredior, traherent cum sera crepuscula noctem.

signa dedi venisse deum, vulgusque precari 220

coeperat: inridet primo pia vota Lycaon,

mox ait "experiar deus hic discrimine aperto

an sit mortalis: nec erit dubitabile verum."

nocte gravem somno necopina perdere morte

comparat: haec illi placet experientia veri; 225

nec contentus eo, missi de gente Molossa

obsidis unius iugulum mucrone resolvit

atque ita semineces partim ferventibus artus

mollit aquis, partim subiecto torruit igni.

quod simul inposuit mensis, ego vindice flamma 230

in domino dignos everti tecta penates;

territus ipse fugit nactusque silentia ruris

exululat frustraque loqui conatur: ab ipso

colligit os rabiem solitaeque cupidine caedis

vertitur in pecudes et nunc quoque sanguine gaudet. 235

in villos abeunt vestes, in crura lacerti:

fit lupus et veteris servat vestigia formae;

canities eadem est, eadem violentia vultus,

idem oculi lucent, eadem feritatis imago est.

occidit una domus, sed non domus una perire 240

digna fuit: qua terra patet, fera regnat Erinys.

in facinus iurasse putes! dent ocius omnes,

quas meruere pati, (sic stat sententia) poenas.'

Dicta Iovis pars voce probant stimulosque frementi

adiciunt, alii partes adsensibus inplent. 245

est tamen humani generis iactura dolori

omnibus, et quae sit terrae mortalibus orbae

forma futura rogant, quis sit laturus in aras

tura, ferisne paret populandas tradere terras.

talia quaerentes (sibi enim fore cetera curae) 250

rex superum trepidare vetat subolemque priori

dissimilem populo promittit origine mira.

Iamque erat in totas sparsurus fulmina terras;

sed timuit, ne forte sacer tot ab ignibus aether

conciperet flammas longusque ardesceret axis: 255

esse quoque in fatis reminiscitur, adfore tempus,

quo mare, quo tellus correptaque regia caeli

ardeat et mundi moles obsessa laboret.

tela reponuntur manibus fabricata cyclopum;

poena placet diversa, genus mortale sub undis 260

perdere et ex omni nimbos demittere caelo.

Protinus Aeoliis Aquilonem claudit in antris

et quaecumque fugant inductas flamina nubes

emittitque Notum. madidis Notus evolat alis,

terribilem picea tectus caligine vultum; 265

barba gravis nimbis, canis fluit unda capillis;

fronte sedent nebulae, rorant pennaeque sinusque.

utque manu lata pendentia nubila pressit,

fit fragor: hinc densi funduntur ab aethere nimbi;

nuntia Iunonis varios induta colores 270

concipit Iris aquas alimentaque nubibus adfert.

sternuntur segetes et deplorata coloni

vota iacent, longique perit labor inritus anni.

Nec caelo contenta suo est Iovis ira, sed illum

caeruleus frater iuvat auxiliaribus undis. 275

convocat hic amnes: qui postquam tecta tyranni

intravere sui, 'non est hortamine longo

nunc' ait 'utendum; vires effundite vestras:

sic opus est! aperite domos ac mole remota

fluminibus vestris totas inmittite habenas!' 280

iusserat; hi redeunt ac fontibus ora relaxant

et defrenato volvuntur in aequora cursu.

Ipse tridente suo terram percussit, at illa

intremuit motuque vias patefecit aquarum.

exspatiata ruunt per apertos flumina campos 285

cumque satis arbusta simul pecudesque virosque

tectaque cumque suis rapiunt penetralia sacris.

si qua domus mansit potuitque resistere tanto

indeiecta malo, culmen tamen altior huius

unda tegit, pressaeque latent sub gurgite turres. 290

iamque mare et tellus nullum discrimen habebant:

omnia pontus erant, derant quoque litora ponto.

Occupat hic collem, cumba sedet alter adunca

et ducit remos illic, ubi nuper arabat:

ille supra segetes aut mersae culmina villae 295

navigat, hic summa piscem deprendit in ulmo.

figitur in viridi, si fors tulit, ancora prato,

aut subiecta terunt curvae vineta carinae;

et, modo qua graciles gramen carpsere capellae,

nunc ibi deformes ponunt sua corpora phocae. 300

mirantur sub aqua lucos urbesque domosque

Nereides, silvasque tenent delphines et altis

incursant ramis agitataque robora pulsant.

nat lupus inter oves, fulvos vehit unda leones,

unda vehit tigres; nec vires fulminis apro, 305

crura nec ablato prosunt velocia cervo,

quaesitisque diu terris, ubi sistere possit,

in mare lassatis volucris vaga decidit alis.

obruerat tumulos inmensa licentia ponti,

pulsabantque novi montana cacumina fluctus. 310

maxima pars unda rapitur; quibus unda pepercit,

illos longa domant inopi ieiunia victu.

Separat Aonios Oetaeis Phocis ab arvis,

terra ferax, dum terra fuit, sed tempore in illo

pars maris et latus subitarum campus aquarum. 315

mons ibi verticibus petit arduus astra duobus,

nomine Parnasos, superantque cacumina nubes.

hic ubi Deucalion (nam cetera texerat aequor)

cum consorte tori parva rate vectus adhaesit,

Corycidas nymphas et numina montis adorant 320

fatidicamque Themin, quae tunc oracla tenebat:

non illo melior quisquam nec amantior aequi

vir fuit aut illa metuentior ulla deorum.

Iuppiter ut liquidis stagnare paludibus orbem

et superesse virum de tot modo milibus unum, 325

et superesse vidit de tot modo milibus unam,

innocuos ambo, cultores numinis ambo,

nubila disiecit nimbisque aquilone remotis

et caelo terras ostendit et aethera terris.

nec maris ira manet, positoque tricuspide telo 330

mulcet aquas rector pelagi supraque profundum

exstantem atque umeros innato murice tectum

caeruleum Tritona vocat conchaeque sonanti

inspirare iubet fluctusque et flumina signo

iam revocare dato: cava bucina sumitur illi, 335

tortilis in latum quae turbine crescit ab imo,

bucina, quae medio concepit ubi aera ponto,

litora voce replet sub utroque iacentia Phoebo;

tum quoque, ut ora dei madida rorantia barba

contigit et cecinit iussos inflata receptus, 340

omnibus audita est telluris et aequoris undis,

et quibus est undis audita, coercuit omnes.

iam mare litus habet, plenos capit alveus amnes,

flumina subsidunt collesque exire videntur;

surgit humus, crescunt sola decrescentibus undis, 345

postque diem longam nudata cacumina silvae

ostendunt limumque tenent in fronde relictum

Redditus orbis erat; quem postquam vidit inanem

et desolatas agere alta silentia terras,

Deucalion lacrimis ita Pyrrham adfatur obortis: 350

'o soror, o coniunx, o femina sola superstes,

quam commune mihi genus et patruelis origo,

deinde torus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt,

terrarum, quascumque vident occasus et ortus,

nos duo turba sumus; possedit cetera pontus. 355

haec quoque adhuc vitae non est fiducia nostrae

certa satis; terrent etiamnum nubila mentem.

quis tibi, si sine me fatis erepta fuisses,

nunc animus, miseranda, foret? quo sola timorem

ferre modo posses? quo consolante doleres! 360

namque ego (crede mihi), si te quoque pontus haberet,

te sequerer, coniunx, et me quoque pontus haberet.

o utinam possim populos reparare paternis

artibus atque animas formatae infundere terrae!

nunc genus in nobis restat mortale duobus. 365

sic visum superis: hominumque exempla manemus.'

dixerat, et flebant: placuit caeleste precari

numen et auxilium per sacras quaerere sortes.

nulla mora est: adeunt pariter Cephesidas undas,

ut nondum liquidas, sic iam vada nota secantes. 370

inde ubi libatos inroravere liquores

vestibus et capiti, flectunt vestigia sanctae

ad delubra deae, quorum fastigia turpi

pallebant musco stabantque sine ignibus arae.

ut templi tetigere gradus, procumbit uterque 375

pronus humi gelidoque pavens dedit oscula saxo

atque ita 'si precibus' dixerunt 'numina iustis

victa remollescunt, si flectitur ira deorum,

dic, Themi, qua generis damnum reparabile nostri

arte sit, et mersis fer opem, mitissima, rebus!' 380

Mota dea est sortemque dedit: 'discedite templo

et velate caput cinctasque resolvite vestes

ossaque post tergum magnae iactate parentis!'

obstupuere diu: rumpitque silentia voce

Pyrrha prior iussisque deae parere recusat, 385

detque sibi veniam pavido rogat ore pavetque

laedere iactatis maternas ossibus umbras.

interea repetunt caecis obscura latebris

verba datae sortis secum inter seque volutant.

inde Promethides placidis Epimethida dictis 390

mulcet et 'aut fallax' ait 'est sollertia nobis,

aut (pia sunt nullumque nefas oracula suadent!)

magna parens terra est: lapides in corpore terrae

ossa reor dici; iacere hos post terga iubemur.'

Coniugis augurio quamquam Titania mota est, 395

spes tamen in dubio est: adeo caelestibus ambo

diffidunt monitis; sed quid temptare nocebit?

descendunt: velantque caput tunicasque recingunt

et iussos lapides sua post vestigia mittunt.

saxa (quis hoc credat, nisi sit pro teste vetustas?) 400

ponere duritiem coepere suumque rigorem

mollirique mora mollitaque ducere formam.

mox ubi creverunt naturaque mitior illis

contigit, ut quaedam, sic non manifesta videri

forma potest hominis, sed uti de marmore coepta 405

non exacta satis rudibusque simillima signis,

quae tamen ex illis aliquo pars umida suco

et terrena fuit, versa est in corporis usum;

quod solidum est flectique nequit, mutatur in ossa,

quae modo vena fuit, sub eodem nomine mansit, 410

inque brevi spatio superorum numine saxa

missa viri manibus faciem traxere virorum

et de femineo reparata est femina iactu.

inde genus durum sumus experiensque laborum

et documenta damus qua simus origine nati. 415

Cetera diversis tellus animalia formis

sponte sua peperit, postquam vetus umor ab igne

percaluit solis, caenumque udaeque paludes

intumuere aestu, fecundaque semina rerum

vivaci nutrita solo ceu matris in alvo 420

creverunt faciemque aliquam cepere morando.

sic ubi deseruit madidos septemfluus agros

Nilus et antiquo sua flumina reddidit alveo

aetherioque recens exarsit sidere limus,

plurima cultores versis animalia glaebis 425

inveniunt et in his quaedam modo coepta per ipsum

nascendi spatium, quaedam inperfecta suisque

trunca vident numeris, et eodem in corpore saepe

altera pars vivit, rudis est pars altera tellus.

quippe ubi temperiem sumpsere umorque calorque, 430

concipiunt, et ab his oriuntur cuncta duobus,

cumque sit ignis aquae pugnax, vapor umidus omnes

res creat, et discors concordia fetibus apta est.

ergo ubi diluvio tellus lutulenta recenti

solibus aetheriis altoque recanduit aestu, 435

edidit innumeras species; partimque figuras

rettulit antiquas, partim nova monstra creavit.

Illa quidem nollet, sed te quoque, maxime Python,

tum genuit, populisque novis, incognita serpens,

terror eras: tantum spatii de monte tenebas. 440

hunc deus arcitenens, numquam letalibus armis

ante nisi in dammis capreisque fugacibus usus,

mille gravem telis exhausta paene pharetra

perdidit effuso per vulnera nigra veneno.

neve operis famam posset delere vetustas, 445

instituit sacros celebri certamine ludos,

Pythia de domitae serpentis nomine dictos.

hic iuvenum quicumque manu pedibusve rotave

vicerat, aesculeae capiebat frondis honorem.

nondum laurus erat, longoque decentia crine 450

tempora cingebat de qualibet arbore Phoebus.

Primus amor Phoebi Daphne Peneia, quem non

fors ignara dedit, sed saeva Cupidinis ira,

Delius hunc nuper, victa serpente superbus,

viderat adducto flectentem cornua nervo 455

'quid' que 'tibi, lascive puer, cum fortibus armis?'

dixerat: 'ista decent umeros gestamina nostros,

qui dare certa ferae, dare vulnera possumus hosti,

qui modo pestifero tot iugera ventre prementem

stravimus innumeris tumidum Pythona sagittis. 460

tu face nescio quos esto contentus amores

inritare tua, nec laudes adsere nostras!'

filius huic Veneris 'figat tuus omnia, Phoebe,

te meus arcus' ait; 'quantoque animalia cedunt

cuncta deo, tanto minor est tua gloria nostra.' 465

dixit et eliso percussis aere pennis

inpiger umbrosa Parnasi constitit arce

eque sagittifera prompsit duo tela pharetra

diversorum operum: fugat hoc, facit illud amorem;

quod facit, auratum est et cuspide fulget acuta, 470

quod fugat, obtusum est et habet sub harundine plumbum.

hoc deus in nympha Peneide fixit, at illo

laesit Apollineas traiecta per ossa medullas;

protinus alter amat, fugit altera nomen amantis

silvarum latebris captivarumque ferarum 475

exuviis gaudens innuptaeque aemula Phoebes:

vitta coercebat positos sine lege capillos.

multi illam petiere, illa aversata petentes

inpatiens expersque viri nemora avia lustrat

nec, quid Hymen, quid Amor, quid sint conubia curat. 480

saepe pater dixit: 'generum mihi, filia, debes,'

saepe pater dixit: 'debes mihi, nata, nepotes';

illa velut crimen taedas exosa iugales

pulchra verecundo suffuderat ora rubore

inque patris blandis haerens cervice lacertis 485

'da mihi perpetua, genitor carissime,' dixit

'virginitate frui! dedit hoc pater ante Dianae.'

ille quidem obsequitur, sed te decor iste quod optas

esse vetat, votoque tuo tua forma repugnat:

Phoebus amat visaeque cupit conubia Daphnes, 490

quodque cupit, sperat, suaque illum oracula fallunt,

utque leves stipulae demptis adolentur aristis,

ut facibus saepes ardent, quas forte viator

vel nimis admovit vel iam sub luce reliquit,

sic deus in flammas abiit, sic pectore toto 495

uritur et sterilem sperando nutrit amorem.

spectat inornatos collo pendere capillos

et 'quid, si comantur?' ait. videt igne micantes

sideribus similes oculos, videt oscula, quae non

est vidisse satis; laudat digitosque manusque 500

bracchiaque et nudos media plus parte lacertos;

si qua latent, meliora putat. fugit ocior aura

illa levi neque ad haec revocantis verba resistit:

'nympha, precor, Penei, mane! non insequor hostis;

nympha, mane! sic agna lupum, sic cerva leonem, 505

sic aquilam penna fugiunt trepidante columbae,

hostes quaeque suos: amor est mihi causa sequendi!

me miserum! ne prona cadas indignave laedi

crura notent sentes et sim tibi causa doloris!

aspera, qua properas, loca sunt: moderatius, oro, 510

curre fugamque inhibe, moderatius insequar ipse.

cui placeas, inquire tamen: non incola montis,

non ego sum pastor, non hic armenta gregesque

horridus observo. nescis, temeraria, nescis,

quem fugias, ideoque fugis: mihi Delphica tellus 515

et Claros et Tenedos Patareaque regia servit;

Iuppiter est genitor; per me, quod eritque fuitque

estque, patet; per me concordant carmina nervis.

certa quidem nostra est, nostra tamen una sagitta

certior, in vacuo quae vulnera pectore fecit! 520

inventum medicina meum est, opiferque per orbem

dicor, et herbarum subiecta potentia nobis.

ei mihi, quod nullis amor est sanabilis herbis

nec prosunt domino, quae prosunt omnibus, artes!'

Plura locuturum timido Peneia cursu 525

fugit cumque ipso verba inperfecta reliquit,

tum quoque visa decens; nudabant corpora venti,

obviaque adversas vibrabant flamina vestes,

et levis inpulsos retro dabat aura capillos,

auctaque forma fuga est. sed enim non sustinet ultra 530

perdere blanditias iuvenis deus, utque monebat

ipse Amor, admisso sequitur vestigia passu.

ut canis in vacuo leporem cum Gallicus arvo

vidit, et hic praedam pedibus petit, ille salutem;

alter inhaesuro similis iam iamque tenere 535

sperat et extento stringit vestigia rostro,

alter in ambiguo est, an sit conprensus, et ipsis

morsibus eripitur tangentiaque ora relinquit:

sic deus et virgo est hic spe celer, illa timore.

qui tamen insequitur pennis adiutus Amoris, 540

ocior est requiemque negat tergoque fugacis

inminet et crinem sparsum cervicibus adflat.

viribus absumptis expalluit illa citaeque

victa labore fugae spectans Peneidas undas

'fer, pater,' inquit 'opem! si flumina numen habetis, 545

qua nimium placui, mutando perde figuram!'

[quae facit ut laedar mutando perde figuram.]

vix prece finita torpor gravis occupat artus,

mollia cinguntur tenui praecordia libro,

in frondem crines, in ramos bracchia crescunt, 550

pes modo tam velox pigris radicibus haeret,

ora cacumen habet: remanet nitor unus in illa.

Hanc quoque Phoebus amat positaque in stipite dextra

sentit adhuc trepidare novo sub cortice pectus

conplexusque suis ramos ut membra lacertis 555

oscula dat ligno; refugit tamen oscula lignum.

cui deus 'at, quoniam coniunx mea non potes esse,

arbor eris certe' dixit 'mea! semper habebunt

te coma, te citharae, te nostrae, laure, pharetrae;

tu ducibus Latiis aderis, cum laeta Triumphum 560

vox canet et visent longas Capitolia pompas;

postibus Augustis eadem fidissima custos

ante fores stabis mediamque tuebere quercum,

utque meum intonsis caput est iuvenale capillis,

tu quoque perpetuos semper gere frondis honores!' 565

finierat Paean: factis modo laurea ramis

adnuit utque caput visa est agitasse cacumen.

Est nemus Haemoniae, praerupta quod undique claudit

silva: vocant Tempe; per quae Peneos ab imo

effusus Pindo spumosis volvitur undis 570

deiectuque gravi tenues agitantia fumos

nubila conducit summisque adspergine silvis

inpluit et sonitu plus quam vicina fatigat:

haec domus, haec sedes, haec sunt penetralia magni

amnis, in his residens facto de cautibus antro, 575

undis iura dabat nymphisque colentibus undas.

conveniunt illuc popularia flumina primum,

nescia, gratentur consolenturne parentem,

populifer Sperchios et inrequietus Enipeus

Apidanosque senex lenisque Amphrysos et Aeas, 580

moxque amnes alii, qui, qua tulit inpetus illos,

in mare deducunt fessas erroribus undas.

Inachus unus abest imoque reconditus antro

fletibus auget aquas natamque miserrimus Io

luget ut amissam: nescit, vitane fruatur 585

an sit apud manes; sed quam non invenit usquam,

esse putat nusquam atque animo peiora veretur.

Viderat a patrio redeuntem Iuppiter illam

flumine et 'o virgo Iove digna tuoque beatum

nescio quem factura toro, pete' dixerat 'umbras 590

altorum nemorum' (et nemorum monstraverat umbras)

'dum calet, et medio sol est altissimus orbe!

quodsi sola times latebras intrare ferarum,

praeside tuta deo nemorum secreta subibis,

nec de plebe deo, sed qui caelestia magna 595

sceptra manu teneo, sed qui vaga fulmina mitto.

ne fuge me!' fugiebat enim. iam pascua Lernae

consitaque arboribus Lyrcea reliquerat arva,

cum deus inducta latas caligine terras

occuluit tenuitque fugam rapuitque pudorem. 600

Interea medios Iuno despexit in Argos

et noctis faciem nebulas fecisse volucres

sub nitido mirata die, non fluminis illas

esse, nec umenti sensit tellure remitti;

atque suus coniunx ubi sit circumspicit, ut quae 605

deprensi totiens iam nosset furta mariti.

quem postquam caelo non repperit, 'aut ego fallor

aut ego laedor' ait delapsaque ab aethere summo

constitit in terris nebulasque recedere iussit.

coniugis adventum praesenserat inque nitentem 610

Inachidos vultus mutaverat ille iuvencam;

bos quoque formosa est. speciem Saturnia vaccae,

quamquam invita, probat nec non, et cuius et unde

quove sit armento, veri quasi nescia quaerit.

Iuppiter e terra genitam mentitur, ut auctor 615

desinat inquiri: petit hanc Saturnia munus.

quid faciat? crudele suos addicere amores,

non dare suspectum est: Pudor est, qui suadeat illinc,

hinc dissuadet Amor. victus Pudor esset Amore,

sed leve si munus sociae generisque torique 620

vacca negaretur, poterat non vacca videri!

Paelice donata non protinus exuit omnem

diva metum timuitque Iovem et fuit anxia furti,

donec Arestoridae servandam tradidit Argo.

centum luminibus cinctum caput Argus habebat 625

inde suis vicibus capiebant bina quietem,

cetera servabant atque in statione manebant.

constiterat quocumque modo, spectabat ad Io,

ante oculos Io, quamvis aversus, habebat.

luce sinit pasci; cum sol tellure sub alta est, 630

claudit et indigno circumdat vincula collo.

frondibus arboreis et amara pascitur herba.

proque toro terrae non semper gramen habenti

incubat infelix limosaque flumina potat.

illa etiam supplex Argo cum bracchia vellet 635

tendere, non habuit, quae bracchia tenderet Argo,

conatoque queri mugitus edidit ore

pertimuitque sonos propriaque exterrita voce est.

venit et ad ripas, ubi ludere saepe solebat,

Inachidas: rictus novaque ut conspexit in unda 640

cornua, pertimuit seque exsternata refugit.

naides ignorant, ignorat et Inachus ipse,

quae sit; at illa patrem sequitur sequiturque sorores

et patitur tangi seque admirantibus offert.

decerptas senior porrexerat Inachus herbas: 645

illa manus lambit patriisque dat oscula palmis

nec retinet lacrimas et, si modo verba sequantur,

oret opem nomenque suum casusque loquatur;

littera pro verbis, quam pes in pulvere duxit,

corporis indicium mutati triste peregit. 650

'me miserum!' exclamat pater Inachus inque gementis

cornibus et nivea pendens cervice iuvencae

'me miserum!' ingeminat; 'tune es quaesita per omnes

nata mihi terras? tu non inventa reperta

luctus eras levior! retices nec mutua nostris 655

dicta refers, alto tantum suspiria ducis

pectore, quodque unum potes, ad mea verba remugis!

at tibi ego ignarus thalamos taedasque parabam,

spesque fuit generi mihi prima, secunda nepotum.

de grege nunc tibi vir, nunc de grege natus habendus. 660

nec finire licet tantos mihi morte dolores;

sed nocet esse deum, praeclusaque ianua leti

aeternum nostros luctus extendit in aevum.'

talia maerenti stellatus submovet Argus

ereptamque patri diversa in pascua natam 665

abstrahit. ipse procul montis sublime cacumen

occupat, unde sedens partes speculatur in omnes.

Nec superum rector mala tanta Phoronidos ultra

ferre potest natumque vocat, quem lucida partu

Pleias enixa est letoque det imperat Argum. 670

parva mora est alas pedibus virgamque potenti

somniferam sumpsisse manu tegumenque capillis.

haec ubi disposuit, patria Iove natus ab arce

desilit in terras; illic tegumenque removit

et posuit pennas, tantummodo virga retenta est: 675

hac agit, ut pastor, per devia rura capellas

dum venit abductas, et structis cantat avenis.

voce nova captus custos Iunonius 'at tu,

quisquis es, hoc poteras mecum considere saxo'

Argus ait; 'neque enim pecori fecundior ullo 680

herba loco est, aptamque vides pastoribus umbram.'

Sedit Atlantiades et euntem multa loquendo

detinuit sermone diem iunctisque canendo

vincere harundinibus servantia lumina temptat.

ille tamen pugnat molles evincere somnos 685

et, quamvis sopor est oculorum parte receptus,

parte tamen vigilat. quaerit quoque (namque reperta

fistula nuper erat), qua sit ratione reperta.

Tum deus 'Arcadiae gelidis sub montibus' inquit

'inter hamadryadas celeberrima Nonacrinas 690

naias una fuit: nymphae Syringa vocabant.

non semel et satyros eluserat illa sequentes

et quoscumque deos umbrosaque silva feraxque

rus habet. Ortygiam studiis ipsaque colebat

virginitate deam; ritu quoque cincta Dianae 695

falleret et posset credi Latonia, si non

corneus huic arcus, si non foret aureus illi;

sic quoque fallebat.

Redeuntem colle Lycaeo

Pan videt hanc pinuque caput praecinctus acuta

talia verba refert -- restabat verba referre 700

et precibus spretis fugisse per avia nympham,

donec harenosi placidum Ladonis ad amnem

venerit; hic illam cursum inpedientibus undis

ut se mutarent liquidas orasse sorores,

Panaque cum prensam sibi iam Syringa putaret, 705

corpore pro nymphae calamos tenuisse palustres,

dumque ibi suspirat, motos in harundine ventos

effecisse sonum tenuem similemque querenti.

arte nova vocisque deum dulcedine captum

'hoc mihi colloquium tecum' dixisse 'manebit,' 710

atque ita disparibus calamis conpagine cerae

inter se iunctis nomen tenuisse puellae.

talia dicturus vidit Cyllenius omnes

subcubuisse oculos adopertaque lumina somno;

supprimit extemplo vocem firmatque soporem 715

languida permulcens medicata lumina virga.

nec mora, falcato nutantem vulnerat ense,

qua collo est confine caput, saxoque cruentum

deicit et maculat praeruptam sanguine rupem.

Arge, iaces, quodque in tot lumina lumen habebas, 720

exstinctum est, centumque oculos nox occupat una.

Excipit hos volucrisque suae Saturnia pennis

collocat et gemmis caudam stellantibus inplet.

protinus exarsit nec tempora distulit irae

horriferamque oculis animoque obiecit Erinyn 725

paelicis Argolicae stimulosque in pectore caecos

condidit et profugam per totum exercuit orbem.

ultimus inmenso restabas, Nile, labori;

quem simulac tetigit, positisque in margine ripae

procubuit genibus resupinoque ardua collo, 730

quos potuit solos, tollens ad sidera vultus

et gemitu et lacrimis et luctisono mugitu

cum Iove visa queri finemque orare malorum.

coniugis ille suae conplexus colla lacertis,

finiat ut poenas tandem, rogat 'in' que 'futurum 735

pone metus' inquit: 'numquam tibi causa doloris

haec erit,' et Stygias iubet hoc audire paludes.

Ut lenita dea est, vultus capit illa priores

fitque, quod ante fuit: fugiunt e corpore saetae,

cornua decrescunt, fit luminis artior orbis, 740

contrahitur rictus, redeunt umerique manusque,

ungulaque in quinos dilapsa absumitur ungues:

de bove nil superest formae nisi candor in illa.

officioque pedum nymphe contenta duorum

erigitur metuitque loqui, ne more iuvencae 745

mugiat, et timide verba intermissa retemptat.

Nunc dea linigera colitur celeberrima turba.

huic Epaphus magni genitus de semine tandem

creditur esse Iovis perque urbes iuncta parenti

templa tenet. fuit huic animis aequalis et annis 750

Sole satus Phaethon, quem quondam magna loquentem

nec sibi cedentem Phoeboque parente superbum

non tulit Inachides 'matri' que ait 'omnia demens

credis et es tumidus genitoris imagine falsi.'

erubuit Phaethon iramque pudore repressit 755

et tulit ad Clymenen Epaphi convicia matrem

'quo' que 'magis doleas, genetrix' ait, 'ille ego liber,

ille ferox tacui! pudet haec opprobria nobis

et dici potuisse et non potuisse refelli.

at tu, si modo sum caelesti stirpe creatus, 760

ede notam tanti generis meque adsere caelo!'

dixit et inplicuit materno bracchia collo

perque suum Meropisque caput taedasque sororum

traderet oravit veri sibi signa parentis.

ambiguum Clymene precibus Phaethontis an ira 765

mota magis dicti sibi criminis utraque caelo

bracchia porrexit spectansque ad lumina solis

'per iubar hoc' inquit 'radiis insigne coruscis,

nate, tibi iuro, quod nos auditque videtque,

hoc te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem, 770

Sole satum; si ficta loquor, neget ipse videndum

se mihi, sitque oculis lux ista novissima nostris!

nec longus labor est patrios tibi nosse penates.

unde oritur, domus est terrae contermina nostrae:

si modo fert animus, gradere et scitabere ab ipso!' 775

emicat extemplo laetus post talia matris

dicta suae Phaethon et concipit aethera mente

Aethiopasque suos positosque sub ignibus Indos

sidereis transit patriosque adit inpiger ortus.

Metamorphoses 1, 8 CE, Dactylic Hexameter

Iam nitidum retegente diem noctisque fugante

tempora Lucifero cadit Eurus, et umida surgunt

nubila: dant placidi cursum redeuntibus Austri

Aeacidis Cephaloque; quibus feliciter acti

ante exspectatum portus tenuere petitos. 5

interea Minos Lelegeia litora vastat

praetemptatque sui vires Mavortis in urbe

Alcathoi, quam Nisus habet, cui splendidus ostro

inter honoratos medioque in vertice canos

crinis inhaerebat, magni fiducia regni. 10

Sexta resurgebant orientis cornua lunae,

et pendebat adhuc belli fortuna, diuque

inter utrumque volat dubiis Victoria pennis.

regia turris erat vocalibus addita muris,

in quibus auratam proles Letoia fertur 15

deposuisse lyram: saxo sonus eius inhaesit.

saepe illuc solita est ascendere filia Nisi

et petere exiguo resonantia saxa lapillo,

tum cum pax esset; bello quoque saepe solebat

spectare ex illa rigidi certamina Martis, 20

iamque mora belli procerum quoque nomina norat

armaque equosque habitusque Cydoneasque pharetras;

noverat ante alios faciem ducis Europaei,

plus etiam, quam nosse sat est: hac iudice Minos,

seu caput abdiderat cristata casside pennis, 25

in galea formosus erat; seu sumpserat aere

fulgentem clipeum, clipeum sumpsisse decebat;

torserat adductis hastilia lenta lacertis:

laudabat virgo iunctam cum viribus artem;

inposito calamo patulos sinuaverat arcus: 30

sic Phoebum sumptis iurabat stare sagittis;

cum vero faciem dempto nudaverat aere

purpureusque albi stratis insignia pictis

terga premebat equi spumantiaque ora regebat,

vix sua, vix sanae virgo Niseia compos 35

mentis erat: felix iaculum, quod tangeret ille,

quaeque manu premeret, felicia frena vocabat.

impetus est illi, liceat modo, ferre per agmen

virgineos hostile gradus, est impetus illi

turribus e summis in Cnosia mittere corpus 40

castra vel aeratas hosti recludere portas,

vel siquid Minos aliud velit. utque sedebat

candida Dictaei spectans tentoria regis,

'laeter,' ait 'doleamne geri lacrimabile bellum,

in dubio est; doleo, quod Minos hostis amanti est. 45

sed nisi bella forent, numquam mihi cognitus esset!

me tamen accepta poterat deponere bellum

obside: me comitem, me pacis pignus haberet.

si quae te peperit, talis, pulcherrime regum,

qualis es ipse, fuit, merito deus arsit in illa. 50

o ego ter felix, si pennis lapsa per auras

Cnosiaci possem castris insistere regis

fassaque me flammasque meas, qua dote, rogarem,

vellet emi, tantum patrias ne posceret arces!

nam pereant potius sperata cubilia, quam sim 55

proditione potens!—quamvis saepe utile vinci

victoris placidi fecit clementia multis.

iusta gerit certe pro nato bella perempto:

et causaque valet causamque tuentibus armis.

at, puto, vincemur; qui si manet exitus urbem, 60

cur suus haec illi reseret mea moenia Mavors

et non noster amor? melius sine caede moraque

inpensaque sui poterit superare cruoris.

non metuam certe, ne quis tua pectora, Minos,

vulneret inprudens: quis enim tam durus, ut in te 65

derigere inmitem non inscius audeat hastam?

coepta placent, et stat sententia tradere mecum

dotalem patriam finemque inponere bello;

verum velle parum est! aditus custodia servat,

claustraque portarum genitor tenet: hunc ego solum 70

infelix timeo, solus mea vota moratur.

di facerent, sine patre forem! sibi quisque profecto

est deus: ignavis precibus Fortuna repugnat.

altera iamdudum succensa cupidine tanto

perdere gauderet, quodcumque obstaret amori. 75

et cur ulla foret me fortior? ire per ignes

et gladios ausim; nec in hoc tamen ignibus ullis

aut gladiis opus est, opus est mihi crine paterno.

illa mihi est auro pretiosior, illa beatam

purpura me votique mei factura potentem.' 80

Talia dicenti curarum maxima nutrix

nox intervenit, tenebrisque audacia crevit.

prima quies aderat, qua curis fessa diurnis

pectora somnus habet: thalamos taciturna paternos

intrat et (heu facinus!) fatali nata parentem 85

crine suum spoliat praedaque potita nefanda

per medios hostes (meriti fiducia tanta est) 88

pervenit ad regem; quem sic adfata paventem est:

'suasit amor facinus: proles ego regia Nisi

Scylla tibi trado patriaeque meosque penates;

praemia nulla peto nisi te: cape pignus amoris

purpureum crinem nec me nunc tradere crinem,

sed patrium tibi crede caput!' scelerataque dextra

munera porrexit; Minos porrecta refugit 95

turbatusque novi respondit imagine facti:

'di te summoveant, o nostri infamia saecli,

orbe suo, tellusque tibi pontusque negetur!

certe ego non patiar Iovis incunabula, Creten,

qui meus est orbis, tantum contingere monstrum.' 100

Dixit, et ut leges captis iustissimus auctor

hostibus inposuit, classis retinacula solvi

iussit et aeratas impelli remige puppes.

Scylla freto postquam deductas nare carinas

nec praestare ducem sceleris sibi praemia vidit, 105

consumptis precibus violentam transit in iram

intendensque manus passis furibunda capillis

'quo fugis' exclamat 'meritorum auctore relicta,

o patriae praelate meae, praelate parenti?

quo fugis, inmitis, cuius victoria nostrum 110

et scelus et meritum est? nec te data munera, nec te

noster amor movit, nec quod spes omnis in unum

te mea congesta est? nam quo deserta revertar?

in patriam? superata iacet! sed finge manere:

proditione mea clausa est mihi! patris ad ora? 115

quem tibi donavi? cives odere merentem,

finitimi exemplum metuunt: exponimur orbae

terrarum, nobis ut Crete sola pateret.

hac quoque si prohibes et nos, ingrate, relinquis,

non genetrix Europa tibi est, sed inhospita Syrtis, 120

Armeniae tigres austroque agitata Charybdis.

Nec Iove tu natus, nec mater imagine tauri

ducta tua est: generis falsa est ea fabula! verus,

[et ferus et captus nullius amore iuvencae]

qui te progenuit, taurus fuit. exige poenas, 125

Nise pater! gaudete malis, modo prodita, nostris,

moenia! nam, fateor, merui et sum digna perire.

sed tamen ex illis aliquis, quos impia laesi,

me perimat! cur, qui vicisti crimine nostro,

insequeris crimen? scelus hoc patriaeque patrique est, 130

officium tibi sit! te vere coniuge digna est,

quae torvum ligno decepit adultera taurum

discordemque utero fetum tulit. ecquid ad aures

perveniunt mea dicta tuas, an inania venti

verba ferunt idemque tuas, ingrate, carinas? 135

iam iam Pasiphaen non est mirabile taurum

praeposuisse tibi: tu plus feritatis habebas.

me miseram! properare iubet! divulsaque remis

unda sonat, mecumque simul mea terra recedit.

nil agis, o frustra meritorum oblite meorum: 140

insequar invitum puppimque amplexa recurvam

per freta longa trahar.' Vix dixerat, insilit undis

consequiturque rates faciente cupidine vires

Cnosiacaeque haeret comes invidiosa carinae.

quam pater ut vidit (nam iam pendebat in aura 145

et modo factus erat fulvis haliaeetus alis),

ibat, ut haerentem rostro laceraret adunco;

illa metu puppim dimisit, et aura cadentem

sustinuisse levis, ne tangeret aequora, visa est.

pluma subit palmis: in avem mutata vocatur 150

Ciris et a tonso est hoc nomen adepta capillo.

Vota Iovi Minos taurorum corpora centum

solvit, ut egressus ratibus Curetida terram

contigit, et spoliis decorata est regia fixis.

creverat obprobrium generis, foedumque patebat 155

matris adulterium monstri novitate biformis;

destinat hunc Minos thalamo removere pudorem

multiplicique domo caecisque includere tectis.

Daedalus ingenio fabrae celeberrimus artis

ponit opus turbatque notas et lumina flexum 160

ducit in errorem variarum ambage viarum.

non secus ac liquidus Phrygiis Maeandros in arvis

ludit et ambiguo lapsu refluitque fluitque

occurrensque sibi venturas aspicit undas

et nunc ad fontes, nunc ad mare versus apertum 165

incertas exercet aquas: ita Daedalus implet

innumeras errore vias vixque ipse reverti

ad limen potuit: tanta est fallacia tecti.

Quo postquam geminam tauri iuvenisque figuram

clausit, et Actaeo bis pastum sanguine monstrum 170

tertia sors annis domuit repetita novenis,

utque ope virginea nullis iterata priorum

ianua difficilis filo est inventa relecto,

protinus Aegides rapta Minoide Diam

vela dedit comitemque suam crudelis in illo 175

litore destituit; desertae et multa querenti

amplexus et opem Liber tulit, utque perenni

sidere clara foret, sumptam de fronte coronam

inmisit caelo: tenues volat illa per auras

dumque volat, gemmae nitidos vertuntur in ignes 180

consistuntque loco specie remanente coronae,

qui medius Nixique genu est Anguemque tenentis.

Daedalus interea Creten longumque perosus

exilium tactusque loci natalis amore

clausus erat pelago. 'terras licet' inquit 'et undas 185

obstruat: et caelum certe patet; ibimus illac:

omnia possideat, non possidet aera Minos.'

dixit et ignotas animum dimittit in artes

naturamque novat. nam ponit in ordine pennas

a minima coeptas, longam breviore sequenti, 190

ut clivo crevisse putes: sic rustica quondam

fistula disparibus paulatim surgit avenis;

tum lino medias et ceris alligat imas

atque ita conpositas parvo curvamine flectit,

ut veras imitetur aves. puer Icarus una 195

stabat et, ignarus sua se tractare pericla,

ore renidenti modo, quas vaga moverat aura,

captabat plumas, flavam modo pollice ceram

mollibat lusuque suo mirabile patris

impediebat opus. postquam manus ultima coepto 200

inposita est, geminas opifex libravit in alas

ipse suum corpus motaque pependit in aura;

instruit et natum 'medio' que 'ut limite curras,

Icare,' ait 'moneo, ne, si demissior ibis,

unda gravet pennas, si celsior, ignis adurat: 205

inter utrumque vola. nec te spectare Booten

aut Helicen iubeo strictumque Orionis ensem:

me duce carpe viam!' pariter praecepta volandi

tradit et ignotas umeris accommodat alas.

inter opus monitusque genae maduere seniles, 210

et patriae tremuere manus; dedit oscula nato

non iterum repetenda suo pennisque levatus

ante volat comitique timet, velut ales, ab alto

quae teneram prolem produxit in aera nido,

hortaturque sequi damnosasque erudit artes 215

et movet ipse suas et nati respicit alas.

hos aliquis tremula dum captat harundine pisces,

aut pastor baculo stivave innixus arator

vidit et obstipuit, quique aethera carpere possent,

credidit esse deos. et iam Iunonia laeva 220

parte Samos (fuerant Delosque Parosque relictae)

dextra Lebinthos erat fecundaque melle Calymne,

cum puer audaci coepit gaudere volatu

deseruitque ducem caelique cupidine tractus

altius egit iter. rapidi vicinia solis 225

mollit odoratas, pennarum vincula, ceras;

tabuerant cerae: nudos quatit ille lacertos,

remigioque carens non ullas percipit auras,

oraque caerulea patrium clamantia nomen

excipiuntur aqua, quae nomen traxit ab illo. 230

at pater infelix, nec iam pater, 'Icare,' dixit,

'Icare,' dixit 'ubi es? qua te regione requiram?'

'Icare' dicebat: pennas aspexit in undis

devovitque suas artes corpusque sepulcro

condidit, et tellus a nomine dicta sepulti. 235

Hunc miseri tumulo ponentem corpora nati

garrula limoso prospexit ab elice perdix

et plausit pennis testataque gaudia cantu est,

unica tunc volucris nec visa prioribus annis,

factaque nuper avis longum tibi, Daedale, crimen. 240

namque huic tradiderat, fatorum ignara, docendam

progeniem germana suam, natalibus actis

bis puerum senis, animi ad praecepta capacis;

ille etiam medio spinas in pisce notatas

traxit in exemplum ferroque incidit acuto 245

perpetuos dentes et serrae repperit usum;

primus et ex uno duo ferrea bracchia nodo

vinxit, ut aequali spatio distantibus illis

altera pars staret, pars altera duceret orbem.

Daedalus invidit sacraque ex arce Minervae 250

praecipitem misit, lapsum mentitus; at illum,

quae favet ingeniis, excepit Pallas avemque

reddidit et medio velavit in aere pennis,

sed vigor ingenii quondam velocis in alas

inque pedes abiit; nomen, quod et ante, remansit. 255

non tamen haec alte volucris sua corpora tollit,

nec facit in ramis altoque cacumine nidos:

propter humum volitat ponitque in saepibus ova

antiquique memor metuit sublimia casus.

Iamque fatigatum tellus Aetnaea tenebat 260

Daedalon, et sumptis pro supplice Cocalus armis

mitis habebatur; iam lamentabile Athenae

pendere desierant Thesea laude tributum:

templa coronantur, bellatricemque Minervam

cum Iove disque vocant aliis, quos sanguine voto 265

muneribusque datis et acerris turis honorant;

sparserat Argolicas nomen vaga fama per urbes

Theseos, et populi, quos dives Achaia cepit,

huius opem magnis inploravere periclis,

huius opem Calydon, quamvis Meleagron haberet, 270

sollicita supplex petiit prece: causa petendi

sus erat, infestae famulus vindexque Dianae.

Oenea namque ferunt pleni successibus anni

primitias frugum Cereri, sua vina Lyaeo,

Palladios flavae latices libasse Minervae; 275

coeptus ab agricolis superos pervenit ad omnes

ambitiosus honor: solas sine ture relictas

praeteritae cessasse ferunt Latoidos aras.

tangit et ira deos. 'at non inpune feremus,

quaeque inhonoratae, non et dicemur inultae' 280

inquit, et Olenios ultorem spreta per agros

misit aprum, quanto maiores herbida tauros

non habet Epiros, sed habent Sicula arva minores:

sanguine et igne micant oculi, riget horrida cervix,

et setae similes rigidis hastilibus horrent: 285

fervida cum rauco latos stridore per armos 287

spuma fluit, dentes aequantur dentibus Indis,

fulmen ab ore venit, frondes afflatibus ardent.

is modo crescentes segetes proculcat in herba, 290

nunc matura metit fleturi vota coloni

et Cererem in spicis intercipit: area frustra

et frustra exspectant promissas horrea messes.

sternuntur gravidi longo cum palmite fetus

bacaque cum ramis semper frondentis olivae. 295

saevit et in pecudes: non has pastorve canisve,

non armenta truces possunt defendere tauri.

diffugiunt populi nec se nisi moenibus urbis

esse putant tutos, donec Meleagros et una

lecta manus iuvenum coiere cupidine laudis: 300

Tyndaridae gemini, praestantes caestibus alter,

alter equo, primaeque ratis molitor Iason,

et cum Pirithoo, felix concordia, Theseus,

et duo Thestiadae prolesque Aphareia, Lynceus

et velox Idas, et iam non femina Caeneus, 305

Leucippusque ferox iaculoque insignis Acastus

Hippothousque Dryasque et cretus Amyntore Phoenix

Actoridaeque pares et missus ab Elide Phyleus.

nec Telamon aberat magnique creator Achillis

cumque Pheretiade et Hyanteo Iolao 310

inpiger Eurytion et cursu invictus Echion

Naryciusque Lelex Panopeusque Hyleusque feroxque

Hippasus et primis etiamnum Nestor in annis,

et quos Hippocoon antiquis misit Amyclis,

Penelopaeque socer cum Parrhasio Ancaeo, 315

Ampycidesque sagax et adhuc a coniuge tutus

Oeclides nemorisque decus Tegeaea Lycaei:

rasilis huic summam mordebat fibula vestem,

crinis erat simplex, nodum conlectus in unum,

ex umero pendens resonabat eburnea laevo 320

telorum custos, arcum quoque laeva tenebat;

talis erat cultu, facies, quam dicere vere

virgineam in puero, puerilem in virgine possis.

hanc pariter vidit, pariter Calydonius heros

optavit renuente deo flammasque latentes 325

hausit et 'o felix, siquem dignabitur' inquit

'ista virum!' nec plura sinit tempusque pudorque

dicere: maius opus magni certaminis urguet.

Silva frequens trabibus, quam nulla ceciderat aetas,

incipit a plano devexaque prospicit arva: 330

quo postquam venere viri, pars retia tendunt,

vincula pars adimunt canibus, pars pressa sequuntur

signa pedum, cupiuntque suum reperire periclum.

concava vallis erat, quo se demittere rivi

adsuerant pluvialis aquae; tenet ima lacunae 335

lenta salix ulvaeque leves iuncique palustres

viminaque et longa parvae sub harundine cannae:

hinc aper excitus medios violentus in hostes

fertur, ut excussis elisi nubibus ignes.

sternitur incursu nemus, et propulsa fragorem 340

silva dat: exclamant iuvenes praetentaque forti

tela tenent dextra lato vibrantia ferro.

ille ruit spargitque canes, ut quisque furenti

obstat, et obliquo latrantes dissipat ictu.

cuspis Echionio primum contorta lacerto 345

vana fuit truncoque dedit leve vulnus acerno;

proxima, si nimiis mittentis viribus usa

non foret, in tergo visa est haesura petito:

longius it; auctor teli Pagasaeus Iason.

'Phoebe,' ait Ampycides, 'si te coluique coloque, 350

da mihi, quod petitur, certo contingere telo!'

qua potuit, precibus deus adnuit: ictus ab illo est,

sed sine vulnere aper: ferrum Diana volanti

abstulerat iaculo; lignum sine acumine venit.

ira feri mota est, nec fulmine lenius arsit: 355

emicat ex oculis, spirat quoque pectore flamma,

utque volat moles adducto concita nervo,

cum petit aut muros aut plenas milite turres,

in iuvenes certo sic impete vulnificus sus

fertur et Hippalmon Pelagonaque, dextra tuentes 360

cornua, prosternit: socii rapuere iacentes;

at non letiferos effugit Enaesimus ictus

Hippocoonte satus: trepidantem et terga parantem

vertere succiso liquerunt poplite nervi.

forsitan et Pylius citra Troiana perisset 365

tempora, sed sumpto posita conamine ab hasta

arboris insiluit, quae stabat proxima, ramis

despexitque, loco tutus, quem fugerat, hostem.

dentibus ille ferox in querno stipite tritis

inminet exitio fidensque recentibus armis 370

Eurytidae magni rostro femur hausit adunco.

at gemini, nondum caelestia sidera, fratres,

ambo conspicui, nive candidioribus ambo

vectabantur equis, ambo vibrata per auras

hastarum tremulo quatiebant spicula motu. 375

vulnera fecissent, nisi saetiger inter opacas

nec iaculis isset nec equo loca pervia silvas.

persequitur Telamon studioque incautus eundi

pronus ab arborea cecidit radice retentus.

dum levat hunc Peleus, celerem Tegeaea sagittam 380

inposuit nervo sinuatoque expulit arcu:

fixa sub aure feri summum destrinxit harundo

corpus et exiguo rubefecit sanguine saetas;

nec tamen illa sui successu laetior ictus

quam Meleagros erat: primus vidisse putatur 385

et primus sociis visum ostendisse cruorem

et 'meritum' dixisse 'feres virtutis honorem.'

erubuere viri seque exhortantur et addunt

cum clamore animos iaciuntque sine ordine tela:

turba nocet iactis et, quos petit, impedit ictus. 390

ecce furens contra sua fata bipennifer Arcas

'discite, femineis quid tela virilia praestent,

o iuvenes, operique meo concedite!' dixit.

'ipsa suis licet hunc Latonia protegat armis,

invita tamen hunc perimet mea dextra Diana.' 395

talia magniloquo tumidus memoraverat ore

ancipitemque manu tollens utraque securim

institerat digitis pronos suspensus in ictus:

occupat audentem, quaque est via proxima leto,

summa ferus geminos derexit ad inguina dentes. 400

concidit Ancaeus glomerataque sanguine multo

viscera lapsa fluunt: madefacta est terra cruore.

ibat in adversum proles Ixionis hostem

Pirithous valida quatiens venabula dextra;

cui 'procul' Aegides 'o me mihi carior' inquit 405

'pars animae consiste meae! licet eminus esse

fortibus: Ancaeo nocuit temeraria virtus.'

dixit et aerata torsit grave cuspide cornum;

quo bene librato votique potente futuro

obstitit aesculea frondosus ab arbore ramus. 410

misit et Aesonides iaculum: quod casus ab illo

vertit in inmeriti fatum latrantis et inter

ilia coniectum tellure per ilia fixum est.

at manus Oenidae variat, missisque duabus

hasta prior terra, medio stetit altera tergo. 415

nec mora, dum saevit, dum corpora versat in orbem

stridentemque novo spumam cum sanguine fundit,

vulneris auctor adest hostemque inritat ad iram

splendidaque adversos venabula condit in armos.

gaudia testantur socii clamore secundo 420

victricemque petunt dextrae coniungere dextram

inmanemque ferum multa tellure iacentem

mirantes spectant neque adhuc contingere tutum

esse putant, sed tela tamen sua quisque cruentat.

Ipse pede inposito caput exitiabile pressit 425

atque ita 'sume mei spolium, Nonacria, iuris,'

dixit 'et in partem veniat mea gloria tecum.'

protinus exuvias rigidis horrentia saetis

terga dat et magnis insignia dentibus ora.

illi laetitiae est cum munere muneris auctor; 430

invidere alii, totoque erat agmine murmur.

e quibus ingenti tendentes bracchia voce

'pone age nec titulos intercipe, femina, nostros,'

Thestiadae clamant, 'nec te fiducia formae

decipiat, ne sit longe tibi captus amore 435

auctor,' et huic adimunt munus, ius muneris illi.

non tulit et tumida frendens Mavortius ira

'discite, raptores alieni' dixit 'honoris,

facta minis quantum distent,' hausitque nefando

pectora Plexippi nil tale timentia ferro. 440

Toxea, quid faciat, dubium pariterque volentem

ulcisci fratrem fraternaque fata timentem

haud patitur dubitare diu calidumque priori

caede recalfecit consorti sanguine telum.

Dona deum templis nato victore ferebat, 445

cum videt exstinctos fratres Althaea referri.

quae plangore dato maestis clamoribus urbem

inplet et auratis mutavit vestibus atras;

at simul est auctor necis editus, excidit omnis

luctus et a lacrimis in poenae versus amorem est. 450

Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret

Thestias, in flammam triplices posuere sorores

staminaque inpresso fatalia pollice nentes

'tempora' dixerunt 'eadem lignoque tibique,

o modo nate, damus.' quo postquam carmine dicto 455

excessere deae, flagrantem mater ab igne

eripuit ramum sparsitque liquentibus undis.

ille diu fuerat penetralibus abditus imis

servatusque tuos, iuvenis, servaverat annos.

protulit hunc genetrix taedasque et fragmina poni 460

imperat et positis inimicos admovet ignes.

tum conata quater flammis inponere ramum

coepta quater tenuit: pugnat materque sororque,

et diversa trahunt unum duo nomina pectus.

saepe metu sceleris pallebant ora futuri, 465

saepe suum fervens oculis dabat ira ruborem,

et modo nescio quid similis crudele minanti

vultus erat, modo quem misereri credere posses;

cumque ferus lacrimas animi siccaverat ardor,

inveniebantur lacrimae tamen, utque carina, 470

quam ventus ventoque rapit contrarius aestus,

vim geminam sentit paretque incerta duobus,

Thestias haud aliter dubiis affectibus errat

inque vices ponit positamque resuscitat iram.

incipit esse tamen melior germana parente 475

et consanguineas ut sanguine leniat umbras,

inpietate pia est. nam postquam pestifer ignis

convaluit, 'rogus iste cremet mea viscera' dixit,

utque manu dira lignum fatale tenebat,

ante sepulcrales infelix adstitit aras 480

'poenarum' que 'deae triplices, furialibus,' inquit

'Eumenides, sacris vultus advertite vestros!

ulciscor facioque nefas; mors morte pianda est,

in scelus addendum scelus est, in funera funus:

per coacervatos pereat domus inpia luctus! 485

an felix Oeneus nato victore fruetur,

Thestius orbus erit? melius lugebitis ambo.

vos modo, fraterni manes animaeque recentes,

officium sentite meum magnoque paratas

accipite inferias, uteri mala pignora nostri! 490

ei mihi! quo rapior? fratres, ignoscite matri!

deficiunt ad coepta manus: meruisse fatemur

illum, cur pereat; mortis mihi displicet auctor.

ergo inpune feret vivusque et victor et ipso

successu tumidus regnum Calydonis habebit, 495

vos cinis exiguus gelidaeque iacebitis umbrae?

haud equidem patiar: pereat sceleratus et ille

spemque patris regnumque trahat patriaeque ruinam!

mens ubi materna est? ubi sunt pia iura parentum

et quos sustinui bis mensum quinque labores? 500

o utinam primis arsisses ignibus infans,

idque ego passa forem! vixisti munere nostro;

nunc merito moriere tuo! cape praemia facti

bisque datam, primum partu, mox stipite rapto,

redde animam vel me fraternis adde sepulcris! 505

et cupio et nequeo. quid agam? modo vulnera fratrum

ante oculos mihi sunt et tantae caedis imago,

nunc animum pietas maternaque nomina frangunt.

me miseram! male vincetis, sed vincite, fratres,

dummodo, quae dedero vobis, solacia vosque 510

ipsa sequar!' dixit dextraque aversa trementi

funereum torrem medios coniecit in ignes:

aut dedit aut visus gemitus est ipse dedisse

stipes, ut invitis conreptus ab ignibus arsit.

Inscius atque absens flamma Meleagros ab illa 515

uritur et caecis torreri viscera sentit

ignibus ac magnos superat virtute dolores.

quod tamen ignavo cadat et sine sanguine leto,

maeret et Ancaei felicia vulnera dicit

grandaevumque patrem fratresque piasque sorores 520

cum gemitu sociamque tori vocat ore supremo,

forsitan et matrem. crescunt ignisque dolorque

languescuntque iterum; simul est exstinctus uterque,

inque leves abiit paulatim spiritus auras

paulatim cana prunam velante favilla. 525

Alta iacet Calydon: lugent iuvenesque senesque,

vulgusque proceresque gemunt, scissaeque capillos

planguntur matres Calydonides Eueninae;

pulvere canitiem genitor vultusque seniles

foedat humi fusus spatiosumque increpat aevum. 530

nam de matre manus diri sibi conscia facti

exegit poenas acto per viscera ferro.

non mihi si centum deus ora sonantia linguis

ingeniumque capax totumque Helicona dedisset,

tristia persequerer miserarum fata sororum. 535

inmemores decoris liventia pectora tundunt,

dumque manet corpus, corpus refoventque foventque,

oscula dant ipsi, posito dant oscula lecto.

post cinerem cineres haustos ad pectora pressant

adfusaeque iacent tumulo signataque saxo 540

nomina conplexae lacrimas in nomina fundunt.

quas Parthaoniae tandem Latonia clade

exsatiata domus praeter Gorgenque nurumque

nobilis Alcmenae natis in corpore pennis

adlevat et longas per bracchia porrigit alas 545

corneaque ora facit versasque per aera mittit.

Interea Theseus sociati parte laboris

functus Erectheas Tritonidos ibat ad arces.

clausit iter fecitque moras Achelous eunti

imbre tumens: 'succede meis,' ait 'inclite, tectis, 550

Cecropide, nec te committe rapacibus undis:

ferre trabes solidas obliquaque volvere magno

murmure saxa solent. vidi contermina ripae

cum gregibus stabula alta trahi; nec fortibus illic

profuit armentis nec equis velocibus esse. 555

multa quoque hic torrens nivibus de monte solutis

corpora turbineo iuvenalia vertice mersit.

tutior est requies, solito dum flumina currant

limite, dum tenues capiat suus alveus undas.'

adnuit Aegides 'utar,' que 'Acheloe, domoque 560

consilioque tuo' respondit; et usus utroque est.

pumice multicavo nec levibus atria tophis

structa subit: molli tellus erat umida musco,

summa lacunabant alterno murice conchae.

iamque duas lucis partes Hyperione menso 565

discubuere toris Theseus comitesque laborum,

hac Ixionides, illa Troezenius heros

parte Lelex, raris iam sparsus tempora canis,

quosque alios parili fuerat dignatus honore

Amnis Acarnanum, laetissimus hospite tanto. 570

protinus adpositas nudae vestigia nymphae

instruxere epulis mensas dapibusque remotis

in gemma posuere merum. tum maximus heros,

aequora prospiciens oculis subiecta, 'quis' inquit

'ille locus?' (digitoque ostendit) 'et insula nomen 575

quod gerit illa, doce, quamquam non una videtur!'

Amnis ad haec 'non est' inquit 'quod cernitis unum:

quinque iacent terrae; spatium discrimina fallit.

quoque minus spretae factum mirere Dianae,

naides hae fuerant, quae cum bis quinque iuvencos 580

mactassent rurisque deos ad sacra vocassent,

inmemores nostri festas duxere choreas.

intumui, quantusque feror, cum plurimus umquam,

tantus eram, pariterque animis inmanis et undis

a silvis silvas et ab arvis arva revelli 585

cumque loco nymphas, memores tum denique nostri,

in freta provolvi. fluctus nosterque marisque

continuam diduxit humum partesque resolvit

in totidem, mediis quot cernis Echinadas undis.

ut tamen ipse vides, procul, en procul una recessit 590

insula, grata mihi; Perimelen navita dicit:

huic ego virgineum dilectae nomen ademi;

quod pater Hippodamas aegre tulit inque profundum

propulit e scopulo periturae corpora natae.

excepi nantemque ferens "o proxima mundi 595

regna vagae" dixi "sortite, Tridentifer, undae,

adfer opem, mersaeque, precor, feritate paterna 601

da, Neptune, locum, vel sit locus ipsa licebit!"

dum loquor, amplexa est artus nova terra natantes 609

et gravis increvit mutatis insula membris.'

Amnis ab his tacuit. factum mirabile cunctos

moverat: inridet credentes, utque deorum

spretor erat mentisque ferox, Ixione natus

'ficta refers nimiumque putas, Acheloe, potentes

esse deos,' dixit 'si dant adimuntque figuras.' 615

obstipuere omnes nec talia dicta probarunt,

ante omnesque Lelex animo maturus et aevo,

sic ait: 'inmensa est finemque potentia caeli

non habet, et quicquid superi voluere, peractum est,

quoque minus dubites, tiliae contermina quercus 620

collibus est Phrygiis modico circumdata muro;

ipse locum vidi; nam me Pelopeia Pittheus

misit in arva suo quondam regnata parenti.

haud procul hinc stagnum est, tellus habitabilis olim,

nunc celebres mergis fulicisque palustribus undae; 625

Iuppiter huc specie mortali cumque parente

venit Atlantiades positis caducifer alis.

mille domos adiere locum requiemque petentes,

mille domos clausere serae; tamen una recepit,

parva quidem, stipulis et canna tecta palustri, 630

sed pia Baucis anus parilique aetate Philemon

illa sunt annis iuncti iuvenalibus, illa

consenuere casa paupertatemque fatendo

effecere levem nec iniqua mente ferendo;

nec refert, dominos illic famulosne requiras: 635

tota domus duo sunt, idem parentque iubentque.

ergo ubi caelicolae parvos tetigere penates

summissoque humiles intrarunt vertice postes,

membra senex posito iussit relevare sedili;

cui superiniecit textum rude sedula Baucis 640

inque foco tepidum cinerem dimovit et ignes

suscitat hesternos foliisque et cortice sicco

nutrit et ad flammas anima producit anili

multifidasque faces ramaliaque arida tecto

detulit et minuit parvoque admovit aeno, 645

quodque suus coniunx riguo conlegerat horto,

truncat holus foliis; furca levat ille bicorni

sordida terga suis nigro pendentia tigno

servatoque diu resecat de tergore partem

exiguam sectamque domat ferventibus undis. 650

interea medias fallunt sermonibus horas

concutiuntque torum de molli fluminis ulva 655

inpositum lecto sponda pedibusque salignis.

vestibus hunc velant, quas non nisi tempore festo

sternere consuerant, sed et haec vilisque vetusque

vestis erat, lecto non indignanda saligno.

adcubuere dei. mensam succincta tremensque 660

ponit anus, mensae sed erat pes tertius inpar:

testa parem fecit; quae postquam subdita clivum

sustulit, aequatam mentae tersere virentes.

ponitur hic bicolor sincerae baca Minervae

conditaque in liquida corna autumnalia faece 665

intibaque et radix et lactis massa coacti

ovaque non acri leviter versata favilla,

omnia fictilibus. post haec caelatus eodem

sistitur argento crater fabricataque fago

pocula, qua cava sunt, flaventibus inlita ceris; 670

parva mora est, epulasque foci misere calentes,

nec longae rursus referuntur vina senectae

dantque locum mensis paulum seducta secundis:

hic nux, hic mixta est rugosis carica palmis

prunaque et in patulis redolentia mala canistris 675

et de purpureis conlectae vitibus uvae,

candidus in medio favus est; super omnia vultus

accessere boni nec iners pauperque voluntas.

'Interea totiens haustum cratera repleri

sponte sua per seque vident succrescere vina: 680

attoniti novitate pavent manibusque supinis

concipiunt Baucisque preces timidusque Philemon

et veniam dapibus nullisque paratibus orant.

unicus anser erat, minimae custodia villae:

quem dis hospitibus domini mactare parabant; 685

ille celer penna tardos aetate fatigat

eluditque diu tandemque est visus ad ipsos

confugisse deos: superi vetuere necari

"di" que "sumus, meritasque luet vicinia poenas

inpia" dixerunt; "vobis inmunibus huius 690

esse mali dabitur; modo vestra relinquite tecta

ac nostros comitate gradus et in ardua montis

ite simul!" parent ambo baculisque levati

nituntur longo vestigia ponere clivo.

tantum aberant summo, quantum semel ire sagitta 695

missa potest: flexere oculos et mersa palude

cetera prospiciunt, tantum sua tecta manere,

dumque ea mirantur, dum deflent fata suorum,

illa vetus dominis etiam casa parva duobus

vertitur in templum: furcas subiere columnae, 700

stramina flavescunt aurataque tecta videntur

caelataeque fores adopertaque marmore tellus.

talia tum placido Saturnius edidit ore:

"dicite, iuste senex et femina coniuge iusto

digna, quid optetis." cum Baucide pauca locutus 705

iudicium superis aperit commune Philemon:

"esse sacerdotes delubraque vestra tueri

poscimus, et quoniam concordes egimus annos,

auferat hora duos eadem, nec coniugis umquam

busta meae videam, neu sim tumulandus ab illa." 710

vota fides sequitur: templi tutela fuere,

donec vita data est; annis aevoque soluti

ante gradus sacros cum starent forte locique

narrarent casus, frondere Philemona Baucis,

Baucida conspexit senior frondere Philemon. 715

iamque super geminos crescente cacumine vultus

mutua, dum licuit, reddebant dicta "vale" que

"o coniunx" dixere simul, simul abdita texit

ora frutex: ostendit adhuc Thyneius illic

incola de gemino vicinos corpore truncos. 720

haec mihi non vani (neque erat, cur fallere vellent)

narravere senes; equidem pendentia vidi

serta super ramos ponensque recentia dixi

"cura deum di sint, et, qui coluere, colantur."'

Desierat, cunctosque et res et moverat auctor, 725

Thesea praecipue; quem facta audire volentem

mira deum innixus cubito Calydonius amnis

talibus adloquitur: 'sunt, o fortissime, quorum

forma semel mota est et in hoc renovamine mansit;

sunt, quibus in plures ius est transire figuras, 730

ut tibi, conplexi terram maris incola, Proteu.

nam modo te iuvenem, modo te videre leonem,

nunc violentus aper, nunc, quem tetigisse timerent,

anguis eras, modo te faciebant cornua taurum;

saepe lapis poteras, arbor quoque saepe videri, 735

interdum, faciem liquidarum imitatus aquarum,

flumen eras, interdum undis contrarius ignis.

'Nec minus Autolyci coniunx, Erysicthone nata,

iuris habet: pater huius erat, qui numina divum

sperneret et nullos aris adoleret odores; 740

ille etiam Cereale nemus violasse securi

dicitur et lucos ferro temerasse vetustos.

stabat in his ingens annoso robore quercus,

una nemus; vittae mediam memoresque tabellae

sertaque cingebant, voti argumenta potentum. 745

saepe sub hac dryades festas duxere choreas,

saepe etiam manibus nexis ex ordine trunci

circuiere modum, mensuraque roboris ulnas

quinque ter inplebat, nec non et cetera tantum

silva sub hac, silva quantum fuit herba sub omni. 750

non tamen idcirco ferrum Triopeius illa

abstinuit famulosque iubet succidere sacrum

robur, et ut iussos cunctari vidit, ab uno

edidit haec rapta sceleratus verba securi:

"non dilecta deae solum, sed et ipsa licebit 755

sit dea, iam tanget frondente cacumine terram."

dixit, et obliquos dum telum librat in ictus,

contremuit gemitumque dedit Deoia quercus,

et pariter frondes, pariter pallescere glandes

coepere ac longi pallorem ducere rami. 760

cuius ut in trunco fecit manus inpia vulnus,

haud aliter fluxit discusso cortice sanguis,

quam solet, ante aras ingens ubi victima taurus

concidit, abrupta cruor e cervice profundi.

obstipuere omnes, aliquisque ex omnibus audet 765

deterrere nefas saevamque inhibere bipennem:

aspicit hunc "mentis" que "piae cape praemia!" dixit

Thessalus inque virum convertit ab arbore ferrum

detruncatque caput repetitaque robora caedit,

redditus e medio sonus est cum robore talis: 770

"nympha sub hoc ego sum Cereri gratissima ligno,

quae tibi factorum poenas instare tuorum

vaticinor moriens, nostri solacia leti."

persequitur scelus ille suum, labefactaque tandem

ictibus innumeris adductaque funibus arbor 775

corruit et multam prostravit pondere silvam.

'Attonitae dryades damno nemorumque suoque,

omnes germanae, Cererem cum vestibus atris

maerentes adeunt poenamque Erysicthonis orant.

adnuit his capitisque sui pulcherrima motu 780

concussit gravidis oneratos messibus agros,

moliturque genus poenae miserabile, si non

ille suis esset nulli miserabilis actis,

pestifera lacerare Fame: quae quatenus ipsi

non adeunda deae est (neque enim Cereremque Famemque 785

fata coire sinunt), montani numinis unam

talibus agrestem conpellat oreada dictis:

"est locus extremis Scythiae glacialis in oris,

triste solum, sterilis, sine fruge, sine arbore tellus;

Frigus iners illic habitant Pallorque Tremorque 790

et ieiuna Fames: ea se in praecordia condat

sacrilegi scelerata, iube, nec copia rerum

vincat eam superetque meas certamine vires,

neve viae spatium te terreat, accipe currus,

accipe, quos frenis alte moderere, dracones!" 795

et dedit; illa dato subvecta per aera curru

devenit in Scythiam: rigidique cacumine montis

(Caucason appellant) serpentum colla levavit

quaesitamque Famem lapidoso vidit in agro

unguibus et raras vellentem dentibus herbas. 800

hirtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore,

labra incana situ, scabrae rubigine fauces,

dura cutis, per quam spectari viscera possent;

ossa sub incurvis exstabant arida lumbis,

ventris erat pro ventre locus; pendere putares 805

pectus et a spinae tantummodo crate teneri.

auxerat articulos macies, genuumque tumebat

orbis, et inmodico prodibant tubere tali.

'Hanc procul ut vidit, (neque enim est accedere iuxta

ausa) refert mandata deae paulumque morata, 810

quamquam aberat longe, quamquam modo venerat illuc,

visa tamen sensisse famem est, retroque dracones

egit in Haemoniam versis sublimis habenis.

'Dicta Fames Cereris, quamvis contraria semper

illius est operi, peragit perque aera vento 815

ad iussam delata domum est, et protinus intrat

sacrilegi thalamos altoque sopore solutum

(noctis enim tempus) geminis amplectitur ulnis,

seque viro inspirat, faucesque et pectus et ora

adflat et in vacuis spargit ieiunia venis; 820

functaque mandato fecundum deserit orbem

inque domos inopes adsueta revertitur antra.

'Lenis adhuc Somnus placidis Erysicthona pennis

mulcebat: petit ille dapes sub imagine somni,

oraque vana movet dentemque in dente fatigat, 825

exercetque cibo delusum guttur inani

proque epulis tenues nequiquam devorat auras;

ut vero est expulsa quies, furit ardor edendi

perque avidas fauces incensaque viscera regnat.

nec mora; quod pontus, quod terra, quod educat aer, 830

poscit et adpositis queritur ieiunia mensis

inque epulis epulas quaerit; quodque urbibus esse,

quodque satis poterat populo, non sufficit uni,

plusque cupit, quo plura suam demittit in alvum.

utque fretum recipit de tota flumina terra 835

nec satiatur aquis peregrinosque ebibit amnes,

utque rapax ignis non umquam alimenta recusat

innumerasque trabes cremat et, quo copia maior

est data, plura petit turbaque voracior ipsa est:

sic epulas omnes Erysicthonis ora profani 840

accipiunt poscuntque simul. cibus omnis in illo

causa cibi est, semperque locus fit inanis edendo.

'Iamque fame patrias altique voragine ventris

attenuarat opes, sed inattenuata manebat

tum quoque dira fames, inplacataeque vigebat 845

flamma gulae. tandem, demisso in viscera censu,

filia restabat, non illo digna parente.

hanc quoque vendit inops: dominum generosa recusat

et vicina suas tendens super aequora palmas

"eripe me domino, qui raptae praemia nobis 850

virginitatis habes!" ait: haec Neptunus habebat;

qui prece non spreta, quamvis modo visa sequenti

esset ero, formamque novat vultumque virilem

induit et cultus piscem capientibus aptos.

hanc dominus spectans "o qui pendentia parvo 855

aera cibo celas, moderator harundinis," inquit

"sic mare conpositum, sic sit tibi piscis in unda

credulus et nullos, nisi fixus, sentiat hamos:

quae modo cum vili turbatis veste capillis

litore in hoc steterat (nam stantem in litore vidi), 860

dic, ubi sit: neque enim vestigia longius exstant."

illa dei munus bene cedere sensit et a se

se quaeri gaudens his est resecuta rogantem:

"quisquis es, ignoscas; in nullam lumina partem

gurgite ab hoc flexi studioque operatus inhaesi, 865

quoque minus dubites, sic has deus aequoris artes

adiuvet, ut nemo iamdudum litore in isto,

me tamen excepto, nec femina constitit ulla."

credidit et verso dominus pede pressit harenam

elususque abiit: illi sua reddita forma est. 870

ast ubi habere suam transformia corpora sensit,

saepe pater dominis Triopeida tradit, at illa

nunc equa, nunc ales, modo bos, modo cervus abibat

praebebatque avido non iusta alimenta parenti.

vis tamen illa mali postquam consumpserat omnem 875

materiam derantque gravi nova pabula morbo,

ipse suos artus lacerans divellere morsu

coepit et infelix minuendo corpus alebat.—

'Quid moror externis? etiam mihi nempe novandi est

corporis, o iuvenis, numero finita, potestas. 880

nam modo, qui nunc sum, videor, modo flector in anguem,

armenti modo dux vires in cornua sumo,—

cornua, dum potui. nunc pars caret altera telo

frontis, ut ipse vides.' gemitus sunt verba secuti.

Metamorphoses 8, Dactylic Hexameter, 8CE

i

Cl(audia) ‣ Seuerá Lepidinae [suae]
[sa]ḷ[u]ṭẹm
iii Idus Septembṛ[e]ṣ soror ad dieṃ ´
sollemnem nạtalem meum rogó
libenter f̣aciás ut uenias
ad nos iụcundiorem mihi

ii

[diem] interuentú tuo facturá si
[.].[c.3]ṣ vacat
Cerial[em t]ụum salutá Aelius meus .[...]
et filioḷụs ṣalutant vacat
m² vacat sperabo te soror
uale soroṛ anima
mea ita ụạḷeam
karissima ẹt haue

Back

m¹ Sulpiciae Lep̣idinaẹ
Ceriaḷịṣ
a Ṣ[e]ụerạ

a.d. 97-105, Tab.Vindol. 291. Birthday Invitation of Sulpicia Lepidina

Dis Manibus / Iuniae M(arci) f(iliae) Proculae vix(it) ann(os) VIII m(enses) XI d(ies) V miseros / patrem et matrem in luctu reliqui<t=D> fecit M(arcus) Iuniu[s 3] / Euphrosynus sibi et [3]e tu sine filiae et parent{i}um in u[no ossa] / requ(i)escant quidquid nobis feceris idem tibi speres mihi crede tu tibi testis [eris] // Hic stigmata aeterna Acte libertae scripta sunt vene/nariae et perfidae dolosae duri pectoris clav<u=O>m et restem / sparteam ut sibi collum alliget et picem candentem / pectus malum com<b=M>urat suum manumissa grati(i)s / secuta adulterum patronum circumscripsit et / ministros ancillam et puerum lecto iacenti / patrono abduxit ut animo desponderet solus / relictus spoliatus senex e(t) Hymno {f}<e=F>ade(m) sti(g)m(a)ta / secutis / Zosimum

CIL 06, 20905 dating: 76 to 100  Roma

ne]gotiatri(ci?) olear(iae) ex provinc(ia) Baetic(a) item vini / [castit]ate incomparabili Cn(aeo) Coelio Masculo patri piis(imo) / Coelia Mascellina parentibus fecit

Shrine p 119 = AE 1973, 00071 = AE 2001, +00518

dating: 131 to 170         EDCS-ID: EDCS-09401300
province: Roma         place: Roma

Antonia Cruseis / conlactia Antoni / Ursiani ann(orum) XXXXV / Iunius Petrius ux{s}o/ri inco<m=N>parabili / fecit

ERAEmerita 00226 province: Lusitania         place: Merida / Emerita

C̣ọṛnelia ▴ L(uci) ▴ f(ilia) ▴

Siṛạsteiun ▴

hic ▴ ṣita ▴ est

Sodalis amor, rapuisti me: nunc sumus una. …|lww|l~

dum vixsimus, s[e]mper con[c]ordes, nunc sumus certe pares. ll|kl|ll|ll|l/l|kl|ll|k~.

[tr]es et viginti annos aetas ut nostra teneret, …|lww|l~

[‑ ‑ ‑] fui semper | [‑ ‑ ‑ p]raeripu[it s]ubito. …||lww| lww|l

publication: ERTeruel 00005 = CLEHisp 00138 = HEp 1996, 00908 = HEp 2000, 00609 = AE 1994, 01059 = AE 2018, +01018

dating: 1 to 50         EDCS-ID: EDCS-00380536
province: Hispania citerior         place: Alcaniz

D(is) M(anibus) s(acrum) / Sent(iae) Amarantis / ann(orum) XLV Sent(ius) / Victor uxori / carissimae f(aciendum) c(uravit) / cu<m=N> <q=C>ua vix(it) an(nos) XVII

publication: ERAEmerita 00163 = SiMuero-2021, 00024

dating: 151 to 250         EDCS-ID: EDCS-42700428
province: Lusitania         place: Merida / Emerita

Sicinia C(ai) f(ilia) Secunda / filia cum matre est hospes sei forte requiris / heic sita quas rapuit mortis acerba dies / sed prius eripuit matri qui in omnia pollet / crudelis cassus filiolam e manibus paene inmatura / morte ereptam sibi gnatan heu quantum mater [fleverit] / indiciost nam postquam [fletu] et monumento hoc condecoravit gnatam per luctus reddidit ipsa animam

publication: EE-08-02, 00194 = CartNova 00175 = CLE 01076 = HEp 2002, 00354 = AE 2002, +00167 = AE 2006, +00145

dating: -30 to 30         EDCS-ID: EDCS-06400067
province: Hispania citerior         place: Cartagena / Carthago Nova

]tius / [3]os / [3]RM / [3]E / [3]t // intellegis praevaricationem] / quam non mod(o) cum Allio Maximo adv[er]/sario nostro se<d=T> cum omnibus fere [con]/ductorib(us) contra fas atq(ue) in perniciem / rationum tuarum sine modo exercuit / ut non solum cognoscere per tot retro / annos instantibus ac suplicantib(us) / vestramq(ue) divinam subscriptionem / adlegantibus nobis supersederit ve/rum etiam hoc eiusdem Alli Maximi / [c]onductoris artibus gratiosissimi / [ul]timo indulserit ut missis militib(us) / [in eu]ndem saltum Burunitanum ali/[os nos]trum adprehendi et vexari ali/[os vinc]iri non (n)ullos cives etiam Ro/[manos] virgis et fustibus effligi iusse/[rit scilic]et eo solo merito nostro qu/[od euntes] in tam gravi pro modulo me/[diocritat]is nostrae tamq(ue) manifesta / [iniuria im]ploratum maiestatem tu/[am illicta(?)] epistula usi fuissemus cu/[ius nostrae in]uriae evidentia Caes(ar) / [inde profec]to potest aestimari qu/[od 3] quidem quem maiesta/[3 ex]sistimamus vel pro / [3] omnino cognos/[3] plane gratificati / [3]mum invenerit / [3] nostris quibu/[s 3]bamus cogni/[3]beret inte / [3 praes]tare(?) operas / [3] petita tot ei[ // [Quae res co]mpulit nos miserrimos homi/[nes iam rur]sum divinae providentiae / [tuae supli]care et ideo rogamus sa/cratissime Imp(erator) subvenias ut kapite leg/is Hadrian(a)e quod supra scriptum est ademptum est ad/emptum sit ius etiam proc(uratori)b(us) / nedum conductori adversus colonos am/pliandi partes agrarias aut operar(um) prae/bitionem iugorumve et ut se habent litter(a)e / procc(uratorum) quae sunt in t[ab]u<l=I>ario tuo tractus Kar/thag(iniensis) non amplius annuas quam binas / aratorias binas satorias binas messo/rias operas debeamus itq(ue) sine ulla contro/versia sit utpote cum in aere incis(um) et ab / omnib(us) omnino undiq(ue) versum vicinis nostr[is] / perpetua in hodiernum forma praestitutu[m] / tum et procc(uratorum) litteris quas supra scripsimus / ita conf[i]rmatum subvenias et cum homi/nes rustici tenues manum nostrarum ope/ris victum tolerantes conductori profusis / largitionib(us) gratiosis(si)mo impares aput / procc(uratores) tuos simu[s] quib(us) [pe]r vices successi/on(is) per condicionem conductionis notus est / miser(eari)s ac sacro rescripto n(on) ampli/us praestare nos quam ex lege Hadriana et / ex litter(i)s procc(uratorum) tuor(um) debemus id est ter / binas operas praecipere digneris ut bene/ficio maiestatis tuae rustici tui vernulae / et alumni saltum tuorum n(on) ultr(a) conduc/torib(us) agror(um) fiscalium inquietem[ur] / li[ // [Imp(erator) Ca]es(ar) M(arcus) Aurelius Commodus An/[toni]nus Aug(ustus) Sarmat(icus) Germanicus / maximus Lurio Lucullo et nomine a/liorum proc(uratores) contemplatione dis/cipulinae et instituti mei ne plus / quam ter binas operas curabunt / ne quit per iniuriam contra perpe/tuam formam a vobis exigatur / et alia manu srcipsi recognovi / exemplum epistulae proc(uratoris) e(gregii) v(iri) / Tussanius Aristo et Chrysanthus / Andronico suo salutem secundum / sacram subscriptionem domini n(ostri) / sanctissimi Imp(eratoris) quam ad libellum / suum datam Lurius Lucullus ⟦accepit⟧ / ⟦ / et ali⟧/a manu ⟦opta⟧mus(?) te feli/cissimum be[ne vive]r/e vale dat(a) / pr(idie) Idus Sept(embres) Karthagin(e) / feliciter / consummata et dedicata / Idibus Mai(i)s Aureliano et Corne/liano co(n)s(ulibus) cura(m) agente / C(aio) Iulio [Pelo]ope Salaputi mag(istro)

DECRETUM COMMODI DE SALTU BURUNITANO

publication: CIL 08, 10570 = CIL 08, 14464 = D 06870 = FIRA-01, 00103 = Freis 00110 = ILTun-01, 01237 = Petition p 7 = Louvre 00174 = Alumnus 01035 = Chiron-1978-470 = AE 2015, +01797 = AE 2018, +01916 = Gonzalez-2020, p 62 = AE 2019, +00020

dating: 182 to 182         EDCS-ID: EDCS-61300095
province: Africa proconsularis         place: Busalim / Bou Salem