Biologie vwo 6 hoofdstuk 17 begrippen

Biologie vwo 6 hoofdstuk 17 begrippen

genetische informatie

informatie in het DNA voor het maken van eiwitten

kern DNA

het DNA in chromosomen in de celkern

mitochondriaal DNA

cirkelvorming DNA in de mitochondriën

nucleotiden

bouwstenen van DNA en RNA moleculen

dubbele helix

2 strengen die om elkaar gewikkeld zijn

basenparen

vaste combinatie van 2 paren (CG, AT) die beide DNA strengen bij elkaar houden door H-bruggen

5’ kant

uiteinde van de DNA-streng met een vrije fosfaatgroep

3’ kant

uiteinde DNA-streng met een vrije OH groep

genoom

totale DNA van persoon

gen

stuk DNA met de informatie voor het maken van bepaalde eiwitten

sequentie

de volgorde van stikstofbase in het gen

histonen

eiwit in de chromatinedraad dat DNA verstevigt en versterkt

nucleosoom

8 histonen bij elkaar, waar DNA omheen zit. Bij elkaar gehouden door H1 histon

protease

eiwitverterend enzym

rRNA

ribosoomRNA, bouwsteen van ribosoom

niet-coderende DNA

grootste deel van DNA, codeert niet voor eiwitten. Codeert voor rRNA of tRNA, of aan- en uitschakelen coderend DNA

coderende-DNA

codeert voor eiwitten

reperitief DNA

deel van DNA waar een serie nucleotiden zich herhalen, vooral in niet-coderend DNA

STR’s

short tandem repeats (herhaling tussen de 2-10). Spelen rol bij forensisch onderzoek

loci

plaatsen in het DNA

DNA-replicatie

verdubbeling van het DNA, voor celdeling

helicase

enzym dat de H-bruggen verbreekt bij replicatie

primase

(RNA-polymerase) maakt op startpunt primer vast van 20 ribonucleotiden

ribonucleotiden

(RNA-nucleotide) een nucleotide met ribose in plaats van deoxyribose en naast C, G en A, U(racil) in plaats van T(hymine)

DNA-polymerase

Een enzym dat een nieuwe DNA-streng maakt door passende bouwstenen (DNA-nucleotiden) aan elkaar te plakken en aan de oude streng te koppelen.
De nieuwe streng wordt gemaakt in de richting van 5' naar 3'.
Een ander type DNA-polymerase vervangt daarna de RNA-stukjes (van de primer) door DNA-stukjes

leesrichting

DNA-polymerase leest de nucleotiden van de DNA-streng die bij de replicatie van het DNA continu van het startpunt van replicatie af groeit in de 5'--> 3' richting

leidende streng

de DNA-streng die bij de replicatie van het DNA continu van het startpunt van replicatie af groeit in de 5’→3’ richting

volgende streng

de DNA-streng die tijdens het kopiëren van DNA in losse stukjes (Okazaki-fragmenten) wordt gemaakt.
Deze streng groeit in de tegenovergestelde richting van de leidende streng, dus terug naar het beginpunt van de replicatie

okazaki-fragment

een kort DNA-fragment (van de volgende streng) met een RNA-primer. Groeit tijdens de replicatie vanaf de RNA-primer achterwaarts in de richting van het startpunt van de replicatie. Een speciaal type DNA-polymerase vervangt de RNA-nucleotiden van primer van het vorige fragment door DNA-nucleotiden. Het enzym ligase plakt het Okazaki-fragment vast aan het al gevormde deel van de volgende streng

semi-conservatief

na de replicatie bestaan beide DNA-moleculen uit een originele en een nieuw gevormde streng

PCR-methode

(polymerase chain reaction) methode om in een apparaat in stappen minimale hoeveelheden DNA kunstmatig snel te vermenigvuldigen

vrije DNA-nucleotiden

Bouwsteen van DNA en RNA, bestaat uit een

fosfaatgroep,

een suikermolecuul (deoxyribose/ribose)

stikstofbase (A, C, G of T/U).

mRNA

messenger‑RNA, bevat de van DNA gekopieerde genetische code en en wordt in het ribosoom afgelezen bij het maken van een eiwit

transcriptie

het overschrijven van een gedeelte van de matrijsstreng van DNA naar mRNA

promoter

een stukje DNA dat de genexpressie regelt en het startpunt is voor de transcriptie

TATA-box

de volgorde 3’-TATAAA-5’ op de matrijsstreng aan het begin van de promotor bij eukaryoten, koppelplaats van het RNA-polymerase en startpunt van de transcriptie

matrijsstreng / template

streng tegenover de coderende streng. Het RNA-polymerase leest deze streng af bij de transcriptie en ‘kopieert’ hierdoor de sequentie van de coderende streng.

coderende streng

De coderende streng (ook wel sense-streng genoemd) is de DNA-streng die dezelfde volgorde heeft als het mRNA, behalve dat in DNA T (thymine) staat waar in RNA U (uracil) komt. Coderende streng ligt tegenover de mattrijsstren

pre-mRNA

zit in celkern. Het RNA-molecuul zoals RNA-polymerase het maakt. Het ondergaat daarna nog verschillende bewerkingen: toevoegen van een staart aan het 3’-einde (poly-adenylering) en een ‘cap’ aan het 5’-einde en splicing dat de introns verwijdert. 

UTR

Un translated region, codeert niet en zit op beide uiteinden van pre-RNA

startcodon (AUG)

de tripletcode van een mRNA-molecuul waarmee de vorming van een polypeptideketen start.

stopcodon

Een tripletcode in het mRNA-molecuul waarmee de vorming van een polypeptide stop (UAA, UAG, AGA)

5’ cap

CH3 groep, maakt mRNA stabieler, speelt rolt bij vervoer pre-mRNA naar buiten celkern en starten translatie

introns

deel van het pre-mRNA bij eukaryoten dat niet codeert voor een eiwit.

splicing

proces dat bij eukaryoten introns uit het pre-mRNA verwijdert

exons

Een exon is een deel van het pre-mRNA bij eukaryoten dat informatie bevat om (een deel van) een eiwit te maken.
Na het bewerken van het pre-mRNA worden de exonen aan elkaar geplakt, en samen vormen ze het definitieve mRNA dat later wordt vertaald naar een eiwit

translatie

het aflezen en vertalen van een mRNA naar een aminozuurvolgorde.

genetische code

de DNA-code voor het maken van verschillende eiwitten; de volgorde van de stikstofbase.

codon

drie opeenvolgende basen (triplet) in het mRNA die samen coderen voor een aminozuur.

tRNA

Een tRNA-molecuul heeft een klaverbladvorm en kan één bepaald aminozuur vastmaken.
Het brengt dat aminozuur naar het ribosoom, waar eiwitten worden gemaakt.
Met zijn anticodon herkent het tRNA het juiste codon op het mRNA, zodat het juiste aminozuur op de juiste plek in de eiwitketen komt

anticodon

triplet op het tRNA-molecuul, complementair aan een codon van het mRNA.

sequencen

het bepalen van de nucleotidenvolgorde van een DNA-fragment.

mutaties

een verandering in de volgorde van de nucleïnebasen in DNA; kan ernsige gevolgen hebben als dat deel van het DNA codeert voor een enzym.

puntmutatie

een verandering van 1 basenpaar in het DNA

substitutie (vorm van puntmutatie)

een verandering in het DNA waarbij een basenpaar vervangen is door een ander

deletie (vorm van puntmutatie)

een verandering in het DNA waarbij één of meer basenparen ontbreken; de term geldt ook voor een chromosoom, waarbij door chromosoombreuk een deel ontbreekt.

insertie (vorm van puntmutatie)

een verandering in het DNA waarbij 1 of meerdere nucleotiden zijn toegevoegd

chromosoommutatie

een mutatie van een heel chromosoom of een deel daarvan.

duplicatie (vorm van chromosoommutatie)

een mutatie waarbij een deel van het chromosoom verdubbeld is.

inversie (vorm van chromosoommutatie)

een mutatie waarbij een deel van het chromosoom omgekeerd is

translocatie

een verandering in het erfelijk materiaal, waarbij delen van twee chromosomen zijn uitgewisseld of waarbij een chromosoomdeel is verplaatst naar een ander chromosoom

genoommutaties

een verandering in het aantal chromosomen

mutagene factoren

een factor die de kans op een mutatie verhoogt

leesraamverschuiving

door een deletie of een insertie verschuiven de tripletcode in het DNA en het bijbehorende mRNA, waardoor de vertaling van de codons niet meer op de juiste manier verloopt.

tumorsuppressorgenen

genen die de celcyclus remmen

proto-oncogenen

gen dat codeert voor eiwitten die de celdeling stimuleren. Kan door een mutatie veranderen in een oncogen, wat leidt tot tumorvorming.

DNA-repair-system

enzymen die beschadigingen in het DNA opzoeken en herstellen voordat ze gevolgen hebben.

restrictie-enzymen

enzym, afkomstig van bacteriën, dat beide DNA-strengen op een specifieke manier en plaats knipt. Onderzoekers gebruiken restrictie-enzymen bij genetische modifactie en gentherapie.

transgen

een gen dat niet soorteigen is, is ingebouwd in het DNA

genexpressie

het tot uiting komen van een gen

chromatinestructuur

de wijze waarop het chromatine met behulp van de histonen is opgerold: compact in heterochromatine of los in euchromatine

methylering

Het koppelen van methylgroepen (aan histonen), zorgt voor heterochromatine

kernlichaampje

bevat genen voor het maken van rRNA

lichaampje van BARR

gedeactiveerd X-chromosoom van vrouwen, sterk opgerold in heterochromatine

epigenetische factoren

factoren die invloed hebben op de expressie van het genoom

epigenetica

het onderzoeksgebied dat omkeerbare erfelijke veranderingen bestudeert: het gedrag of invloeden uit de omgeving van ouders hebben gevolgen voor het tot uiting komen van eigenschappen bij de nakomelingen

genregulatie

het controleren van de genexpressie

structuurgenen

gen dat codeert voor een bepaald eiwit

regulatorgenen

gen dat een rol speelt bij de genexpressie

operator

‘Aan-/uitschakelaar’ voor de transcriptie

promotor

een stukje DNA dat de genexpressie regelt en het startpunt is voor de transcriptie

operon

het geheel van promotor, operator en structuurgenen bij prokaryoten

repressoreiwit

eiwit dat bindt aan de silencer van een gen en daarmee de transcriptie blokkeert

transcriptiefactoren

eiwit dat bij eukaryoten de transcriptie controleert

activators

eiwitten uit het kernplasma die koppelen aan de enhancers van het betrokken gen

knock-out gen

gen dat voor onderzoeksdoelen volledig  is weggehaald of onbruikbaar is gemaakt