młoda polska

nazwa Młoda Polska

• Pod koniec XIX w. w kulturze europejskiej pojawiło się nowe pokolenie twórców, którzy odrzucili hasła filozofii pozytywnej.

• Zerwanie z tradycją i poszukiwanie nowych środków wyrazu spowodowało, że tę tendencję w kulturze nazwano modernizmem.

• W Polsce upowszechnił się termin Młoda Polska.

• Inne nazwy: la belle époque, neoromantyzm, dekadentyzm, fin de siècle.

ramy czasowe

lata 90. XIX w. – 1918 r.

cechy epoki

• modernizm
• dekadentyzm
• sztuka dla sztuki
• chłopomania

filozofia

Fryderyk Nietzsche

Arthur Schopenhauer

Henry Bergson

filozofia Fryderyka Nietzschego

• Życie jest najwyższą wartością.

• Aby zrealizować tę wartość, należy kierować się nową etyką – moralnością ludzi silnych, posiadających wolę mocy.

• Tradycyjna moralność (chrześcijańska) ogranicza życie, gdy propaguje szkodliwe dla życia wartości jak miłosierdzie, pokora, litość.

• Ideałem jest nadczłowiek – jednostka kierująca się wolą mocy.

filozofia Arthura Schopenhauera

• U podstaw całej rzeczywistości leży wola: irracjonalny, ślepy popęd.

• Wola nigdy nie może być zaspokojona, a to prowadzi do cierpienia.

• Ból istnienia można złagodzić przez wyzbycie się pragnień (nirwana), współczucie dla innych cierpiących lub kontemplację piękna w sztuce.

filozofia Henriego Bergsona

Całą rzeczywistość przenika siła witalna (élan vital).

• Jedynym narzędziem umożliwiającym uchwycenie istoty rzeczywistości jest intuicja.

gatunki literackie

sonet
• poemat
• dramat symboliczny
• dramat naturalistyczny
• powieść

dramat symboliczny

• Rodzaj dramatu, w którym rzeczywistość przedstawiona nie ma znaczenia dosłownego, a jest jedynie symbolem przekazującym ukryte znaczenia.

• Przykład: Stanisław Wyspiański, Wesele.

dramat naturalistyczny

Przede wszystkim postulował wierne oddawanie rzeczywistości, bez elementów fantastyki, symboliki, metafizyki. Autor powinien być przezroczysty, prezentować tylko fakty, bez ich wartościowania. Jego rolą jako artysty winien być wybór właściwego tematu i oddanie go w sposób jak najbardziej wierny. Tematów należało szukać w codzienności, w życiu prostych ludzi i ukazywać je we wszystkich aspektach, choć nacisk kładziono jednak na te ciemne strony ludzkiej egzystencji: biedę, cierpienie, choroby i tematy tabu.

sonet

• Gatunek liryczny obejmujący utwory o ściśle określonej budowie.

• Sonet istnieje w dwóch odmianach:

  • włoskiej (złożonej z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych);

  • francuskiej (składającej się z trzech czterowersowych strof i strofy dwuwersowej).

• Przykład: Jan Kasprowicz, Z chałupy (cykl).

cechy literatury

dekadentyzm

indywidualizm twórcy

neoromantyzm

synkretyzm rodzajowy i gatunkowy

dekadentyzm

przekonanie o niemocy, kryzys
wszelkich wartośc

indywidualizm twórcy

bunt wobec tradycyjnego stylu
życia

neoromantyzm

powrót do idei romantycznych

synkretyzm rodzajowy i gatunkowy

łączenie różnych rodzajów
i gatunków literackich

motywy literackie

artysta
śmierć
wieś
miłość
szatan
miasto
natura

artysta

śmierć

• Motyw popularny w literaturze Młodej Polski.

• Wiąże się z silnymi w tej epoce tendencjami do pesymizmu.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (próchniejąca limba jest symbolem rozkładu, przemijania, a krzak symbolizuje kruchość życia).

wieś

• Motyw popularny w literaturze Młodej Polski.

• Przestrzeń przedstawiana jako przeciwieństwo miasta.

• Miejsce przyjazne człowiekowi, ale wymagające ciężkiej pracy.

• Ostoja tradycji, obyczaju, ludowej moralności.

• Obraz wsi i życie jej mieszkańców zostały opisane w ChłopachWładysława Stanisława Reymonta, a także w Weselu Stanisława Wyspiańskiego.

miłość

• pożądanie i popęd, np. Antek i Jagna w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta;

• piękno aktu erotycznego, np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lubię, kiedy kobieta;

• więź łącząca ludzi, np. Tomasz Judym i Joasia Podborska w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego.

szatan

• Postać szatana w literaturze młodopolskiej nabiera cech dekadenta – jest pogrążony w smutku, bierny, bezsilny, niekiedy przerażony tym, co robi.

• Przykład: Leopold Staff, Deszcz jesienny.

miasto

• Miasto jest ukazywane jako bezduszny moloch, w którym egzystencja jest naznaczona biedą i cierpieniem – konsekwencjami rozwoju cywilizacji.

• Krytyka spada też na mieszkańców miasta – mieszczanie są ukazywani jako zacofani hipokryci; ośmieszano ich mentalność i moralność.

• Przykład: Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni.

natura

Realizacje tego motywu w literaturze Młodej Polski:

• fascynacja pięknem, majestatem i tajemnicą natury, np. Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach;

• natura jako siła przyjazna człowiekowi i kierująca jego życiem, np. Władysław Stanisław Reymont, Chłopi.

typ bohatera

dekadent
artysta
filister
chłop
kobieta fatalna
społecznik

dekadent

bez motywacji do działania,
bierny, hedonista

artysta

samotny, nieprzeciętny,
skandalista

filister

mieszczanin, hipokryta,
przyziemny

chłop

przywiązany do ziemi,
pewny siebie

femme fatale

demoniczna, tajemnicza;
przynosi zgubę / Łęcka

społecznik

poświęca się walce z biedą,
niesprawiedliwością

kierunki literackie

impresjonizm
ekspresjonizm
symbolizm
katastrofizm
naturalizm

impresjonizm

utrwalenie wrażenia;
nastrojowość

ekspresjonizm

wyrażanie emocji, namiętności

symbolizm

symbol ukazuje niewyrażalne

katastrofizm

wizje zagłady świata i człowieka

naturalizm

brutalizm obrazowania,
autentyzm języka

sztuka dla sztuki

Hasło głoszone przez modernistycznych artystów, mówiące o tym, że sztuka nie powinna służyć celom utylitarnym, dydaktycznym, a jedynie dostarczać przeżyć estetycznych.

bohema (cyganeria)

• W modernizmie terminem tym określano grupy artystów, którzy zerwali z tradycyjnym stylem życia i funkcjonowali na marginesie społeczeństwa.

• Łączył ich sprzeciw wobec mieszczańskich norm moralnych i obyczajów.

• Prowokowali ekscesami obyczajowymi, skandalami i nietypowym zachowaniem.

psychizacja krajobrazu

• Zabieg literacki polegający na zobrazowaniu stanu psychicznego postaci lub podmiotu lirycznego za pomocą opisu przyrody.

• Służy do pokazania przeżyć wewnętrznych.

• Przykład: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych.

franciszkanizm

• Postawa wzorowana na postaci św. Franciszka z Asyżu, która odwoływała się do takich wartości jak pokora, ubóstwo, miłość do przyrody, radość życia.

• Terminem tym określa się również ruch literacki z końca XIX i początku XX w. nawiązujący do tych ideałów.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Księga ubogich.

katastrofizm

• Nurt w sztuce wyrażający się w przekonaniu o nieuchronnym upadku cywilizacji, świata.

• W literaturze obecny w utworach pokazujących wizje zagłady świata i człowieka, niekiedy nawiązujących do Apokalipsy św. Jana.

• Przykład: Jan Kasprowicz, Dies irae.

klasycyzm

• Nawiązywanie w literaturze, sztuce i architekturze do wzorców antycznych, pojawiające się w odrodzeniu (klasycyzm renesansowy) i powracające w późniejszych epokach.

• Przykład: Leopold Staff, Przedśpiew.