Biologia komórki – podstawowe pojęcia

Zestaw 70 fiszek słowniczkowych obejmujących struktury komórkowe, procesy metaboliczne i podstawowe związki chemiczne omawiane na wykładzie z biologii.

Komórka prokariotyczna

Komórka bez jądra komórkowego; DNA leży luźno w cytoplazmie.

Komórka eukariotyczna

Komórka z jądrem komórkowym otoczonym otoczką jądrową.

Komórka zwierzęca

Komórka eukariotyczna pozbawiona ściany komórkowej; tworzy tkanki i narządy.

Komórka roślinna

Komórka z celulozową ścianą komórkową, chloroplastami i dużą wakuolą.

Komórka grzybowa

Komórka z chitynową ścianą, bez chloroplastów; materiał zapasowy to glikogen.

Ściana komórkowa

Zewnętrzna warstwa ochronna; u roślin z celulozy, u grzybów z chityny, u bakterii z peptydoglikanu.

Chloroplasty

Organelle roślinne z chlorofilem; miejsce fotosyntezy.

Wakuola

Duży pęcherz magazynujący wodę i związki; utrzymuje turgor komórki roślinnej.

Jądro komórkowe

Przechowuje DNA i steruje metabolizmem komórki; miejsce transkrypcji.

Otoczka jądrowa (kariolemma)

Podwójna błona białkowo-lipidowa oddzielająca jądro od cytoplazmy.

Pory jądrowe

Otworki w otoczce jądrowej; transportują mRNA, białka i nukleotydy.

Nukleoplazma (kariolimfa)

Płyn wypełniający wnętrze jądra komórkowego.

Jąderko

Miejsce syntezy rRNA i składania podjednostek rybosomów.

Chromatyna

DNA połączone z histonami; występuje jako hetero- i euchromatyna.

Heterochromatyna

Zbita, nieaktywna genetycznie forma chromatyny; nie ulega transkrypcji.

Euchromatyna

Luźna, aktywna genetycznie forma chromatyny; ulega transkrypcji.

Mitochondrium

„Elektrownia” komórki; zachodzi w nim oddychanie tlenowe i produkcja ATP.

Matrix mitochondrialna

Wnętrze mitochondrium zawierające enzymy cyklu Krebsa, DNA i rybosomy.

Rybosomy

Małe kompleksy RNA i białek odpowiedzialne za syntezę białek.

Siateczka śródplazmatyczna szorstka (RER)

Błoniaste kanały z rybosomami; syntetyzują białka eksportowe.

Siateczka śródplazmatyczna gładka (SER)

Błoniaste kanały bez rybosomów; syntetyzują lipidy, magazynują Ca²⁺, neutralizują toksyny.

Aparat Golgiego

Modyfikuje, pakuje i sortuje białka oraz lipidy; tworzy pęcherzyki wydzielnicze.

Lizosomy

Pęcherzyki z enzymami trawiennymi; rozkładają zużyte organelle i bakterie.

Cytoplazma

Cytozol z organellami; środowisko reakcji metabolicznych.

Cytoszkielet

Sieć białkowych filamentów i mikrotubul; nadaje kształt i umożliwia transport.

Mikrotubule

Grube rurki cytoszkieletu; uczestniczą w podziale komórki i transporcie organelli.

Mikrofilamenty (aktynowe)

Cienkie włókna; odpowiadają za ruch i kurczenie się komórek.

Błona komórkowa (model mozaikowy płynny)

Dwuwarstwa fosfolipidowa z pływającymi białkami; struktura dynamiczna.

Fosfolipid

Cząsteczka z główką hydrofilową i dwoma ogonami hydrofobowymi; budulec błon.

Białka transportowe

Tworzą kanały lub nośniki przenoszące substancje przez błonę.

Białka receptorowe

Odbierają sygnały zewnętrzne (np. hormony) i inicjują odpowiedź komórki.

Glikokaliks

Warstwa cukrowych łańcuchów na zewnątrz błony; chroni i umożliwia rozpoznawanie komórek.

Dyfuzja prosta

Samorzutny transport małych niepolarnych cząsteczek przez błonę bez udziału białek.

Dyfuzja ułatwiona

Transport z udziałem białek kanałowych/nośnikowych, bez zużycia ATP.

Transport aktywny

Przemieszczanie substancji wbrew gradientowi stężeń z wykorzystaniem ATP.

Osmoza

Dyfuzja wody przez błonę półprzepuszczalną z roztworu mniej do bardziej stężonego.

Endocytoza

Pochłanianie dużych cząstek przez wpuklenie błony i utworzenie pęcherzyka.

Fagocytoza

Typ endocytozy „zjadanie” dużych cząstek, np. bakterii.

Pinocytoza

Typ endocytozy „picie”; pobieranie płynów i drobnych cząsteczek.

Egzocytoza

Usuwanie substancji na zewnątrz komórki za pomocą pęcherzyków.

Pierwiastki biogenne

C, H, O, N, P, S – podstawowe składniki wszystkich związków organicznych.

Właściwości wody

Polarna, wysokie ciepło parowania, mniejsza gęstość lodu; środowisko reakcji i transport.

Monosacharydy

Proste cukry, np. glukoza; podstawowe źródło energii.

Disacharydy

Cukry z dwóch cząsteczek, np. sacharoza.

Polisacharydy

Wielocukry, np. skrobia (zapas), celuloza (budulec ścian).

Lipidy

Związki hydrofobowe (tłuszcze, fosfolipidy, steroidy); funkcje energetyczne i budulcowe.

Steroidy

Lipidy pierścieniowe, np. cholesterol, hormony płciowe.

Denaturacja białka

Nieodwracalna utrata struktury i funkcji wskutek czynników fizycznych lub chemicznych.

Nukleotyd

Jednostka budująca DNA i RNA: zasada azotowa + cukier + reszta fosforanowa.

DNA

Nośnik informacji genetycznej w postaci podwójnej helisy.

RNA

Kwas rybonukleinowy pośredniczący w syntezie białek; mRNA, tRNA, rRNA.

mRNA

Przenosi informację genetyczną z DNA do rybosomów.

tRNA

Dostarcza aminokwasy do rybosomu podczas translacji.

rRNA

Wchodzi w skład rybosomów i katalizuje powstawanie wiązań peptydowych.

Oddychanie tlenowe

Utlenianie glukozy z udziałem O₂ w mitochondriach; powstaje do 38 ATP.

Glikoliza

Rozpad glukozy na kwasy pirogronowe w cytoplazmie; pierwszy etap oddychania.

Cykl Krebsa

Szlak metaboliczny w matrix mitochondrium; powstaje CO₂ i nośniki elektronów.

Łańcuch oddechowy

Seria reakcji na wewnętrznej błonie mitochondrium; główne źródło ATP.

Fermentacja

Oddychanie beztlenowe w cytoplazmie; daje tylko 2 ATP.

Fermentacja mlekowa

Glukoza → kwas mlekowy + energia; zachodzi w mięśniach i bak­teriach mlekowych.

Fermentacja alkoholowa

Glukoza → etanol + CO₂ + energia; przeprowadzana przez drożdże.

Fotosynteza

Synteza glukozy z CO₂ i H₂O w chloroplastach przy udziale światła.

Reakcje świetlne fotosyntezy

Zachodzą w tylakoidach; tworzą ATP, NADPH i uwalniają tlen.

Cykl Calvina

Reakcje ciemne w stromie; wykorzystują ATP i NADPH do produkcji glukozy.

ATP

Adenozynotrójfosforan – uniwersalny przenośnik energii w komórce.

Pompa sodowo-potasowa

Białko transportowe zużywające ATP do wymiany Na⁺ i K⁺ przez błonę.

Peptydoglikan

Główny składnik ściany komórkowej bakterii.

Celuloza

Polisacharyd budujący ściany komórkowe roślin.

Chityna

Polimer glukozaminy tworzący ścianę komórkową grzybów i oskórek stawonogów.