Chromosomen en celdeling – Kernbegrippen

70 Nederlandse vocabulaire-flashcards over chromosomen, celcyclus, mitose, meiose en gametogenese.

Steunweefsel

Weefseltype dat overal in het lichaam voorkomt en organen structurele ondersteuning geeft.

Epitheelweefsel

Bedekt in- en uitwendige oppervlakken; vernieuwt regelmatig en speelt een regulerende rol.

Zenuwweefsel

Bestuurt lichaamsfuncties via lange, prikkelgeleidende cellen; omvat ook autonoom zenuwstelsel.

Spierweefsel

Contractiel weefsel, aanwezig o.a. in hart en skeletspieren, verantwoordelijk voor beweging.

Cel

Kleinste levende eenheid; menselijk lichaam bevat ca. 100 biljoen cellen.

Receptor

Uiteinde/eiwit op cel dat signalen of medicijnen kan binden en celreacties opwekt.

Celkern (nucleus)

Compartiment met erfelijk materiaal (DNA) en nucleolus; reguleert celactiviteiten.

Cytoplasma

Celinhoud buiten de kern; bevat organellen zoals mitochondriën en ER.

Nucleolus

Kernlichaampje in nucleus waar ribosomaal RNA wordt aangemaakt.

Mitochondrium

Organel voor energieproductie (ATP) via oxidatieve fosforylering.

Golgi-apparaat

Organel voor sorteren, verpakken en modificeren van eiwitten.

Endoplasmatisch reticulum

Membranet netwerk; ruw ER maakt eiwitten, glad ER lipiden en detoxificatie.

Ribosoom

Complex van rRNA en eiwitten; synthetiseert polypeptiden.

DNA

Desoxyribonucleïnezuur; bevat genetische code (≈3 miljard basenparen per cel).

Chromosoom

Opgerolde DNA-structuur; zichtbaar tijdens celdeling; draagt genen.

Gen

Functionele eenheid van erfelijk materiaal op een chromosoom.

Menselijk genoom

Totale set van 46 chromosomen (23 paar) in een somatische cel.

Autosoom

Eén van de 44 niet-geslachtschromosomen (paren 1-22).

Gonosoom

Geslachtschromosoom (X of Y).

Homologe chromosomen

Chromosoompaar met dezelfde genvolgorde, één van vader, één van moeder.

Diploïd

Cel met twee volledige sets chromosomen (2n = 46).

Haploïd

Cel met één set chromosomen (n = 23), bv. gameten.

Karyotype

Gerangschikte afbeelding/omschrijving van iemands chromosomen (bv. 46,XX).

Centromeer

Constrictiepunt waar zusterchromatiden samenhangen en spoeldraden hechten.

Telomeer

Uiteinde van chromosoom; wordt korter bij celdeling en beïnvloedt veroudering.

Zusterchromatiden

Twee identieke chromatiden die één chromosoom vormen na replicatie.

P-arm

Korte arm (petit) van een chromosoom.

Q-arm

Lange arm van een chromosoom.

Metacentrisch chromosoom

Chromosoom met centromeer in het midden; p- en q-arm even lang.

Submetacentrisch chromosoom

Centromeer iets uit het midden; p-arm korter dan q-arm.

Acrocentrisch chromosoom

Chromosoom met zeer korte p-arm.

ISCN-nomenclatuur

Internationaal systeem voor chromosoom-naamgeving en karyotypebeschrijving.

Celcyclus

Reeks fases (G1, S, G2, M) die een delende cel doorloopt.

Mitotische fase

M-fase; daadwerkelijke kern- en celdeling, duurt ±1 uur.

G1-fase

Eerste groeifase; RNA- en eiwitsynthese, voorbereiding op replicatie.

S-fase

Synthesefase; DNA-replicatie en chromosoomverdubbeling (~6–8 uur).

G2-fase

Tweede groeifase; aanmaak RNA/eiwit ter voorbereiding van mitose.

Interfase

G1 + S + G2; periode tussen opeenvolgende mitoses.

Checkpoint

‘Wachtpost’ die controleert of cel klaar is om naar volgende fase te gaan.

Weefselhomeostase

Balans tussen celdeling, celdood en vernieuwing in een weefsel.

Mitose

Somatische celdeling waarbij één diploïde cel twee identieke diploïde cellen vormt.

Profase (mitose)

Eerste mitosefase; chromosomen condenseren, nucleolus verdwijnt, centriolen naar polen.

Metafase (mitose)

Chromosomen liggen in evenaarsvlak; kernmembraan weg; spoelfiguur compleet.

Anafase (mitose)

Zusterchromatiden worden uit elkaar getrokken naar tegenovergestelde polen.

Telofase (mitose)

Chromatiden arriveren bij polen; kernmembranen vormen; cel snoert in.

Spoelfiguur

Structuur van microtubuli die chromosomen verdeelt tijdens deling.

Microtubulus

Cytoskeletfilament; vormt spoeldraden en transporteert chromatiden.

Kinetochore

Eiwitcomplex op centromeer waar spoeldraden hechten.

Meiose

Reductiedeling waarbij één diploïde cel vier haploïde gameten vormt.

Crossing-over

Uitwisseling van DNA tussen niet-zusterchromatiden van homologen in profase I.

Chiasma

X-vormige plaats op chromosomen waar crossing-over heeft plaatsgevonden.

Synapsis

Nauwe paring van homologe chromosomen tijdens zygoteen stadium.

Bivalent

Paar van homologe chromosomen tijdens meiose I.

Disjunctie

Scheiden van homologe chromosomen in anafase I.

Segregatie

Willekeurige verdeling van homologen naar dochtercellen, bron van variatie.

Meiose I

Eerste meiotische deling; scheidt homologe chromosomen; resultaat: 2 haploïde cellen.

Meiose II

Tweede meiotische deling; scheidt zusterchromatiden; lijkt op mitose.

Gametogenese

Algemene term voor vorming van geslachtscellen (oögenese & spermatogenese).

Oögenese

Vorming van vrouwelijke gameten; start prenataal, voltooit bij ovulatie/bevruchting.

Spermatogenese

Continu proces vanaf puberteit waarbij zaadcellen worden geproduceerd.

Primaire oöcyt

Diploïde eicel die meiose I is gestart en in diploteen arrest tot puberteit blijft.

Secundaire oöcyt

Haploïde cel na meiose I; wordt uitgescheiden bij ovulatie en voltooit meiose II pas na bevruchting.

Poollichaampje

Kleine dochtercel met weinig cytoplasma gevormd tijdens asymmetrische meiotische deling van oöcyt.

Primaire spermatocyt

Diploïde mannelijke kiemcel die meiose I ingaat.

Secundaire spermatocyt

Haploïde cel ontstaan na meiose I; zal meiose II ondergaan.

Spermatide

Haploïde cel na meiose II; rijpt tot spermatozoön.

Spermatozoön

Rijpe mannelijke gamete; drager van haploïde chromosomenset.

Ovulatie

Vrijlating van secundaire oöcyt uit ovarium, rond dag 14 van cyclus.

Andropauze

Levensfase waarin testosteronproductie bij mannen geleidelijk afneemt.

Diploteen stadium

Fase in profase I waarin homologen iets uit elkaar gaan en chiasmata zichtbaar blijven.