Stijlfiguren & beeldspraak

accumulatio

het samenplaatsen van woorden met een overeenkomstige betekenis om een bepaald effect te bereiken.

anafoor

het herhalen van eenzelfde woord(groep) (in dezelfde woordvolgorde) aan het begin van twee of meer opeenvolgende zinsdelen om meer nadruk te leggen

analogie

een overeenkomst of gelijkaardigheid, als verschillende analoge feiten naast elkaar worden geplaatst, kunnen ze de grondslag vormen van een redenering

anticlimax

het geleidelijk afnemen van kracht of spanning

antithese

tegengestelde woorden of begrippen die met elkaar verbonden worden

antropomorfisme

dieren of planten worden als mensen voorgesteld (vorm van personificatie)

apostrof

de spreker of schrijver richt het woord rechtstreeks tot een of meer personen, terwijl die niet aanwezig zijn

archaïsme

bewuste navolging van stijl (woorden, zinnen) die in een vroegere taalperiode thuishoort. Archaïsmen hebben meestal een plechtstatig effect, maar kunnen daardoor vaak met ironische bedoelingen gebruikt worden

Asyndeton

het zonder voegwoorden naast elkaar plaatsen van woorden, zinsdelen of zinnen. Deze stijlfiguur is o.a. nuttig om tegenstellingen aan te scherpen

captatio benevolentiae

heilwens of lofprijzing bij het begin van een redevoering met de bedoeling de aangesprokenen gunstig te stemmen

chiasme

kruisstelling, stijlfiguur waarbij twee paren van woorden in kruis gesteld worden

cliché

een door te frequent gebruik versleten beeld, wending of idee. Het is voorspelbaar, niet zo origineel

climax

de opstelling van woorden, woordgroepen en zinnen in stijgende lijn, wat betekenis of lengte betreft

contaminatie

een foute combinatie van woorden of woordgroepen met gelijke betekenis

dysfemisme

bewust kwetsend of grof taalgebruik

ellips

het weglaten van vanzelfsprekende woorden

eufemisme

omschrijving van iets onaangenaams in bedekte termen

evidentia

een concrete, gedetailleerde beschrijving van personen of zaken; de beschrijving kan ook gebeuren aan de hand van een illustratie of voorbeeld

exclamatie

een korte uitroep, vaak met ellips

exemplum

een geciteerd voorbeeld, vaak met als bronvermelding een persoon die of een instituut dat een zeker gezag heeft, waarmee een argument wordt ondersteund. Is vaak een erg krachtig retorisch middel

exhortatio

het vaak met zachte dwang aansporen van de luisteraar tot het ondernemen van een actie of het innemen van een bepaald standpunt

generalisering

veralgemening

homofoon

woorden met dezelfde klank, maar met een andere spelling en een andere betekenis

homoniem

woorden van eenzelfde woordsoort, met dezelfde klank en spelling maar met een andere betekenis

hyperbool

sterke overdrijving

inversie

omkering van volgorde van onderwerp en persoonsvorm zodat het eerste zinsdeel meer beklemtoning krijgt

ironie

men zegt het tegengestelde van wat men in werkelijkheid bedoelt

litotes

een begrip wordt omschreven door het tegendeel te ontkennen

metafoor

vergelijking waarbij alleen het beeld wordt genoemd en het verbeelde weggelaten is

metonymie

het ene woord wordt door een ander vervangen op grond van een betekenisrelatie, maar niet op basis van een vergelijking (er zijn verschillende vormen)

pars pro toto

een deel voor het geheel (metonymie)

totum pro parte

een geheel voor een deel (metonymie)

neologisme

een nieuw woord in een taal. Men kan een neologisme hoofdzakelijk gebruiken om esthetische of expressieve redenen. Verder kan men er eveneens een humoristisch of origineel effect mee beogen.

oxymoron

combinatie van twee of meer in wezen tegenstrijdige begrippen (adjectief en substantief)

paradox

een schijnbare tegenstelling (geen adjectief en substantief). De uitspraak bevat op het eerste gezicht een tegenspraak, maar na nader onderzoek ontdekt men een dieperliggende waarheid die de tegengestelde componenten met elkaar verzoent. Geen echt tegenstrijdige woorden maar ze passen niet in dezelfde context

parallellisme

overeenkomst tussen twee opeenvolgende teksteenheden doordat equivalente woorden in de beide constructie eenzelfde positie innemen. parallellisme wordt beschouwd als een "onvolledige herhaling" waarbij de identiteit en het verschil van de aldus geplaatste tekstelementen worden beklemtoond

personificatie

objecten of begrippen worden als mensen voorgesteld

pleonasme

gebruik van meer woorden dan nodig doordat een eigenschap die al aanwezig is in de benaming van het hele begrip nog eens wordt verwoord, vaak als versterking

polysyndeton

consequente herhaling van een voegwoord in een reeks van minstens drie woorden of zinnen

praeteritio

de spreker kondigt uitdrukkelijk aan dat hij iets niet zal bespreken, maar vernoemt het daardoor juist wel. deze stijlfiguur heeft een dubbel effect: enerzijds vestigt ze de aandacht op een zogezegd te verwaarlozen onderwerp en anderzijds wordt het slechts terzijde vermelde onderwerp beklemtoond.

quaestio

een reeks vragen, veelal gericht aan het adres van een of meer specifieke personen, volgen elkaar in snel tempo op. Die vragen kunnen retorisch zijn, maar zijn veelal concreet

repetitio

een woord of zinswending wordt bewust ongewijzigd herhaald (onderdeel van een anafoor). Dit kan gedaan worden om dat zinsdeel bijzondere nadruk te geven of om het in een veranderde context een andere betekenis te geven

retorische stilte

betekenisvolle stilte om de draagkracht van het gezegde tot de luisteraar te laten doordringen. In een tekst kan een retorische stilte worden weergegeven door het gebruik van het beletselteken of het nemen van een nieuwe alinea

retorische vraag

de spreker stelt een vraag waarop niet geantwoord moet worden. Hij drukt zekerheid of verontwaarding uit

subjectio

het geven van het antwoord op een zelfgestelde vraag aan een toehoorder of tegenstander

synesthesie

het samenbrengen van twee verschillende zintuiglijke waarnemingen

tautologie

een begrip wordt minstens tweemaal volledig uitgedrukt. Een tautologie is niet per definitie verkeerd

understatement

een vorm van ironie die gebaseerd is op het contract tussen de bedoelde werkelijkheid en de verwoording ervan. Het effect wordt bereikt door een afzwakking of verkleining

vergelijking

beeld en verbeelde worden met "als, zoals, ..." verbonden

vergelijking met als

beeld en verbeelde woorden met "als, zoals, ..." verbonden

vergelijking zonder als

beeld en verbeelde worden niet met "als, zoals, ..." verbonden

verkorte vergelijking

beeld en verbeelde worden niet met "als, zoals, ..." verbonden