Triết học chương 2

Thừa nhận sự tồn tại hiện thực của giới tự nhiên, nhưng lại cho rằng nguồn gốc của nó là do “sự tha hóa” của “tinh thần thế giới”

Chủ nghĩa duy tâm khách quan

Đặc trưng cơ bản nhất của mỗi sự vật, hiện tượng là sự tồn tại lệ thuộc vào chủ quan, tức là một hình thức tồn tại khác của ý thức

Chủ nghĩa duy tâm chủ quan

Con người hoặc là không thể, hoặc chỉ là nhận thứ được cái bóng, cái bề ngoài của sự vật,  hiện tượng

Chủ nghĩa duy tâm

Phủ nhận đặc tính tồn tại khách quan của vật chất

Các nhà triết học duy tâm

Thừa nhận sự tồn tại khách quan của thế giới vật chất, lấy bản thân giới tự nhiên để giait thích tự nhiên

Các nhà triết học duy vật

Chủ nghĩa duy vật với quan niệm chất phác về giới tự nhiên, về vật chất

Chủ nghĩa duy vật thời cổ đại

Quy vật chất về một hay một vài dạng cụ thể  và xem chúng là khởi nguyên của thế giới, tức là quy vật chất về những vật thể hữu hình, cảm tính đang tồn tại ở thế giới bên ngoài (đất, nước, lửa, gió, kim, mộc, thủy, hỏa, thổ,...)

Các nhà duy vật thời cổ đại

Cơ sở đầu tiên của mọi vật trong vũ trụ là một dạng vật chất, vô định, vô hạn, và tồn tại vĩnh viễn

Apeirôn

Luôn ở trạng thái vận động và từ đó nảy sinh những mặt đối lập chất chứa trong nó, như nóng và lạnh, khô và ướt, sinh ra và chết đi,...

Apeirôn

Những hạt nhỏ nhất, không thể phân chia, không khác nhau về chất, tồn tại vĩnh viễn và sự phong phú của chúng về hình dạng, tư thế, trật tự sắp xếp quy định tính muôn vẻ của vạn vật

Nguyên tử

Vật chất theo nghĩa bao quát nhất, chung nhất không đông nghĩa với những vật thể mà con người có thể cảm nhận một cách trực tiếp, mà là một lớp các phần tử hữu hình rộng rãi nằm sâu trong mỗi sự vật, hiện tượng

Thuyết nguyên tử

Bắt đầu từ thời phục hưng (thế kỉ XV), phương tây đã có sự bức phá so với phương Đông ở chỗ khoa học thực nghiệm ra đời, đặc biệt là sự phát triển mạnh của cơ học, công nghiệp

Chủ nghĩa duy vật thế kỉ XV - XVIII

Đến thế kỉ XVII – XVIII, chủ nghĩa duy vật mang hình thức

Chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy móc 

Đồng nhất vật chất với khối lượng, coi những định luật cơ học như những chân lý không thể thêm bớt và giải thích mọi hiện tượng của thế giới theo những chuẩn mực thuần túy cơ học: xem vật chất, vận động, không gian, thời gian như những thực thể khác nhau, không có mối liên hệ nội tại với nhau

Các nhà triết học duy vật thời kỳ cận đại

Một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác

Vật chất

Không bàn đến vật chất một cách chung chung, mà bàn đến trong mối quan hệ với ý thức của con người: trong đó xét trên phương diện nhận thức luận thì vật chất là cái có trước, là tính thứ nhất, là cội nguồn của cảm giác (ý thức); còn cảm giác (ý thức) là cái có sau, là tính thứ hai, là cái phụ thuộc vào vật chất

Chủ nghĩa duy vật biện chứng

Chỉ có một thế giới duy nhất

Thế giới vật chất

Luôn tồn tại khách quan, không lệ thuộc vào các hiện tượng tinh thần

Hiện tượng vật chất

Luôn luôn có nguồn gốc từ các hiện tượng vật chất và những gì có được trong các hiện tượng tinh thần ấy chẳng qua cũng chỉ là chép lại, chụp lại, là bản sao của các sự vật, hiện tượng đang tồn tại với tư cách là hiện thực khách quan

Hiện tượng tinh thần

Là cơ sở duy nhất của mọi sự hiểu biết, song bản thân nó lại không ngừng chép lại, chụp lại, phản ánh hiện thực khách quan, nên về nguyên tắc, con người có thể nhận thức được thế giới vật chất

Cảm giác

Không có gì là không thể biết, chỉ có những cái đã biết và những cái chưa biết, do hạn chế của con người tron từng giai đoạn lịch sử nhất định

Thế giới vật chất

Cơ sở khoa học cho việc xác định vật chất, hoạt động vật chất và các quan hệ vật chất xã hội giữa người với người

Định nghĩa vật chất của V.I. Lênin

Cách thức tồn tại, đồng thời là hình thức tồn tại của vật chất: không gian, thời gian là hình thức tồn tại của vật chất

Vận động

Chúng luôn tác động, ảnh hưởng lẫn nhau và chính sự ảnh hưởng, tác động qua lại lẫn nhau ấy gây ra sự biến đổi nói chung

Vận động

Chỉ có thể tồn tại bằng cách vận động và thông qua vận động mà biểu hiện sự tồn tại của nó với các hình dạng phong phú, muôn vẻ, vô tận

Vật chất

Có vận động mà không có vật chất, tức là lực lượng phi vật chất vận động bên ngoài thế giới vật chất

Chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo

Thuộc tính cố hữu và là phương pháp tồn tại của vật chất; do đó nó tồn tại vĩnh viễn, không thể tạo ra và không bị tiêu diệt

Vận độngQuy

Quan niệm về tính không thể tạo ra và không bị tiêu diệt của vận động đã được các nhà khoa học tự nhiên chứng minh bằng

Quy luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng

Tổng số vận động của vũ trụ là không thay đổi, lượng vận động của sự vật này mất đi thì cũng ngang bằng lượng vận động của các sự vật khác nhận được

Bảo toàn về lượng của vận động

Bảo toàn các hình thức vận động và bảo toàn khả năng chuyển hóa của các hình thức vận động

Bảo toàn về chất của vận động

Cơ học, vật lý, hóa học, sinh học và xã hội

5 hình thức vận động của vật chất

Tồn tại hiện hữu dưới dạng là một đối tượng cơ học, hay vật lý, hóa học, sinh học hoặc xã hội

Vật chất

Do quan niệm siêu hình, đã quy mọi hình thức vận động thành một hình thức duy nhất là vận động cơ học

Các nhà triết học duy vật thế kỉ XVII và XVIII

Coi hoạt động của giới tự nhiên và của cả con người không gì khác hơn là hoạt động của một cỗ máy

Các nhà triết học duy vật thế kỉ XVII và XVIII

Việc quy hình thức vận động phức tạp thành hình thức vận động giản đơn

Chủ nghĩa cơ giới

Đứng im là trạng thái ổn định về chất của sự vật, hiện tượng trong những mối quan hệ và điều kiện cụ thể, là hình thức biểu hiện sự tồn tại thực sự của các sự vật và hiện tượng và là điều kiện cho sự vận động chuyển hóa của vật chất

Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng

Chỉ có tính tạm thời, chỉ xảy ra trong một mối quan hệ nhất định chứ không phải trong mọi mối quan hệ cùng một thời điểm, chỉ xảy ra với một hình thức vận động nào đó, ở một lúc nào đó, chứ không phải cùng một lúc đối với mọi hình thức vận động

Đứng im

Một dạng của vận động, trong đó sự vật chưa thay đổi căn bản về chất, nó còn là nó chứ chưa chuyển hóa thành cái khác

Đứng im

Khẳng định tính khách quan của không gian và  thời gian, xem không gian và thời gian là hình thứ tồn tại vật chất của vận động

Chủ nghĩa duy vật biện chứng

Hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt quãng tính, sự cùng tồn tại, trật tự, kết cấu và sự tác động lẫn nhau

Không gian

Hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt độ dài diễn biến, sự kế tiếp của các quá trình

Thời gian

Không gian và thời gian

Những hình thức tồn tại của vật chất vận động

Vật chất

Ba chiều không gian và một chiều thời gian

Tận cùng và hữu hạn

Không gian và thời gian của một sự vật, hiện tượng cụ thể là có

Không gian và thời gian là cơ sở lý luận khoa học để chống lại quan niệm duy tâm, siêu hình tách rời không gian và thời gian với vật chất vận động

Quan niệm chủ nghĩa duy vật biện chứng

Hiểu sự tồn tại của thế giới như một chỉnh thể mà bản thân của nó là vật chất

Chủ nghĩa duy vật

Khẳng định chỉ có thế giới tinh thần mới tồn tại nên bản thân của tồn tại cũng là tinh thần

Các nhà triết học duy tâm

Cơ sở của sự thống nhất của thế giới là ở tính vật chất của nó

Chủ nghĩa duy vật

Khẳng định bản chất của thế giới là vật chất, thế giới thống nhất ở tính vật chất

Chủ nghĩa duy vật biện chứng

Tính thống nhất thực sự của thế giới là ở tính

Tính vật chất

Một trong hai phạm trù cơ bản được các trường phái triết học quan tâm nghiên cứu, nhưng tùy theo cách lý giải khác nhau mà có những quan niệm rất khác nhau

Ý thức

Là cơ sở để hình thành các trường phái triết học khác nhau, hai đường lối cơ bản đối lập nhau là chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm

Ý thức

Ý thức là nguyên thể đầu tiên, tồn tại vĩnh viễn, là nguyên nhân sinh thành, chi phối sự tồn tại, biến đổi của toàn bộ thế giới vật chất

Các nhà triết học duy tâm

Tuyệt đối hóa vai trò của cảm giác, coi cảm giác là tồn tại duy nhất, “tiên thiên”, sản sinh ra thế giới vật chất

Chủ nghĩa duy tâm chủ quan

Phủ nhận tính chất siêu tự nhiên của ý thức, tinh thần, xuất phát từ thế giới hiện thực để lý giải nguồn gốc của ý thức

Các nhà duy vật siêu hình

Đồng nhất ý thức với vật chất, coi ý thức cũng chỉ là một dạng vật chất đặc biệt, do vật chất sản sinh ra

Các nhà duy vật siêu hình

Ý niệm chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyền vào trong đầu con người và được cải biến đi ở trong đó

Quan điểm duy vật biện chứng về ý thức

Chỉ là thuộc tính của vật chất; nhưng không phải của mọi dạng vật chất, mà là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chức cao nhất là bộ óc người

Ý thức

Khí quan vật chất của ý thức

Bộ óc người

Hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức

Ngôn ngữ

Xuất hiện trở thành “vỏ vật chất” của tư duy; là hiện thực trực tiếp của ý thức; là phương thức để ý thức tồn tại với tư cách là sản phẩm xã hội – lịch sử

Ngôn ngữ

Vừa là phương tiện giao tiếp, vừa là công cụ của tư duy

Ngôn ngữ (tiếng nói và chữ viết)

Cường điệu vai trò của ý thức một cách thoái hóa, trừu tượng tới mức thoát lý đời sống hiện thực, biến nó thành một thực thể tồn tại độc lập, thực tại duy nhất và nguồn gốc sinh ra vật chất

Chủ nghĩa duy tâm

Luận giải một cách khoa học bản chất của ý thức

Chủ nghĩa duy vật biến chứng

Cần xem xét nó trong mối quan hệ qua lại với vật chất, mà chủ yếu là đời sống hiện thực có tính thực tiễn của con người

Hiểu đúng bản chất của ý thức 

Hiện thực khách quan

Vật chất

Hiện thực chủ quan

Ý thức

Là nguyên bản, là tính thứ nhất

Thế giới khách quan

Là bản sao, là “hình ảnh” về thế giới đó, là tính thứ hai

Ý thức

Phản ánh là khách quan

Ý thức

Phản ánh là chủ quan

Hình ảnh

Hình thức phản ánh cao nhất riêng có của óc người về hiện thực khách quan trên cơ sở thực tiễn xã hội – lịch sử

Ý thức

Nội dung và phương thức tồn tại cơ bản của ý thức

Tri thức

Một hình thái đặc biệt của sự phản ánh tồn tại, nó phản ánh quan hệ giữa người với người và quan hệ giữa người với thế giới khách quan

Tình cảm

Một quá trình phản ánh những khó khăn, gian khổ thường gặp phải trên mỗi bước đường đi tới chân lý

Nhận thức

Chính là những cố gắng, nổ lực, khả năng huy động mọi tiềm năng trong mỗi con người vào hoạt động để có thể vượt qua mọi trở ngại, đạt mục đích đề ra

Ý chí

Là ý thức hướng về nhận thức bản thân mình trong mối quan hệ với ý thức về thế giới bên ngoài

Tự nhận thức 

Một thành tố rất quan trọng của ý thức, đánh dấu trình độ phát triển của ý thức

Tự nhận thức

Coi tự ý thức là một thực thể độc lập , tự nó, sẵn có trong cá nhân, là sự tự hướng về bản thân mình, khẳng định cái tôi, tách rời khỏi những quan hệ xã hội, trở thành cái tôi thuần túy, trừu tượng trống rỗng

Chủ nghĩa duy tâm, phản động

Những hoạt động tâm lý diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của ý thức

Tiềm thức

Những tri thức mà chủ thể có từ trước gần như đã thành bản năng, kỹ năng nằm trong tầng sâu ý thức của chủ thể, là ý thức dưới dàn tiềm tàn

Tiềm thức

Có thể tự động gây ra các hoạt động tâm lý và nhận thức mà chủ thể không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp

Tiềm thức

Những hiện tượng tâm lý không phải do lý trí điều khiển, nằm ngoài phạm vi của lý trí mà ý thức không kiểm soát được trong một lúc nào đó

Vô thức

Những trạng thái tâm lý ở tầng sâu điều chỉnh sự suy nghĩ, hành vi, thái độ ứng xử của con người mà chưa có sự can thiệp của lý trí

Vô thức

Hoạt động tâng sâu của tâm lý – ý thức

Vô thức

Ý thức, tinh thần của con người đã bị trừu tượng hóa tách khỏi con người hiện thực thành một lực lượng thần bí, tiên thiên

Chủ nghĩa duy tâm

Coi ý thức là tồn tại duy nhất, tuyệt đối là tính thứ nhất từ đó sinh ra tất cả; còn thế giới vật chất chỉ là bản sao, biểu hiện khác của ý thức tinh thần, là tính thứ hai, do ý thức tinh thần sinh ra

Chủ nghĩa duy tâm

Cơ sở lý luận tôn giáo, chủ nghĩa ngu dân

Chủ nghĩa duy tâm

Phủ nhận tính khách quan, cường điệu vai trò của nhân tố chủ quan, duy ý chí, hành động bất chấp điều kiện, quy luật khách quan

Người duy tâm

Tuyệt đối hóa yếu tố vật chất, chỉ nhấn mạnh một chiều vai trò của vật chất sinh ra ý thức, quyết định ý thức, phủ nhận tính độc lập tương đối của ý thức trong hoạt động thực tiễn cải tạo hiện thực khách quan

Chủ nghĩa duy vật siêu hình

Xem xét thế giới vật chất là thế giới của con người hoạt động thực tiễn

Chủ nghĩa duy vật biện chứng

Lực lượng sản xuất trực tiếp

Tri thức khoa học

Khái niệm dùng để chỉ biện chứng của bản thân thế giới tồn tại khách quan, độc lập với ý thức con người

Biện chứng khách quan

Sự phản ánh biện chứng khách quan vào đầu óc của con người, là biện chứng của chính quá trình nhận thức, là biện chứng của tư duy phản ánh hiện thực khách quan vào đầu óc con người

Biện chứng chủ quan

Hình thành từ sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy vật và phương pháp luận biện chứng; giữa lý luận nhận thức và lôgích biện chứng

Phép biện chứng duy vật

Trạng thái tồn tại có tính quy luật phổ biến nhất của sự vật, hiện tượng trong thế giới

Đối tượng nghiên cứu phép biện chứng duy vật

Khái quát chung tính biện chứng thế giới 

Hai nguyên lý 

Phản ánh mối liên hệ, sự tác động biện chứng phổ biến nhất giữa các mặt sự vật, hiện tượng có tính quy luật trong từng cặp

Các cặp phạm trù

Nghiên cứu mối liên hệ và khuynh hướng phát triển của thế giới các sự vật, hiện tượng để chỉ ra nguồn gốc, cách thức và khuynh hướng của sự vận động, phát triển thế giới ấy

Các quy luật cơ bản

Phản ánh tính biện chứng khách quan của sự vận động, phát triển của thế giới

Phương pháp biện chứng