Brzezińska, A., Appelt, K., Ziółkowska B. (2019/2023). Psychologia rozwoju człowieka

14-105

Cel psychologii rozwoju

OPISYWANIE i WYJAŚNIANIE różnych obserwowanych u ludzi wzorów ich rozwoju

Cel i rodzaje badań podstawowych

stworzenie modeli rozwoju | budowanie filozofii i wizji programu badań czy programu pomocy

a. teorie dedukcyjne - od ogółu do szczegółu, badacz obserwuje rzeczywistość i na tej podstawie tworzy teorie, podstawowe pojęcia i założenia np. teoria uczenia się Clarka Hulla

b. modele - ma postać analogi lub metafory np. umysł = komputer (Bruner) albo dziecko to bryłka gliny (Watson)

Cel i rodzaje badań stosowanych  

tworzenie teorii (koncepcji) o mniejszym zasięgu, bardziej zakotwiczonych w teraźniejszości, ale bardziej podatnych na wpływ mało istotnych czynników | operacjonalizacja celów badania, celów pomagania (także interwencji) i ewaluacji ich efektów krótko- i długofalowych

a. teorie indukcyjne - od szczegółu od ogółu, zbiór twierdzeń o charakterze opisowym

b. teorie funkcjonalne - mniej sformalizowane, wyjaśniają zjawiska na niższym poziomie ogólności np. koncepcja przywiązania Bowlby’ego

Społeczna psychologia rozwoju zakłada, że człowiek

• jest aktywny od początku do końca swojego życia

• komunikuje otoczeniu swoje potrzeby

• aktywnie domaga się ich zaspokojenia we właściwym czasie i w odpowiedni sposób

Czym jest osiągnięcie rozwojowe?

Rezultat dopasowywania się do siebie możliwości jednostki i sygnalizowanych przez nią potrzeb oraz oczekiwań stawianych przez otoczenie.

Czym są ludzie w kontekście rozwoju jednostki?

Czynnikami wspomagającymi

Podstawowe zadania psychologii rozwojowej

• opis prawidłowości rozwoju

• poszukiwanie wzorów rozwoju

• opis mechanizmów rozwoju

• ujmowanie różnych obszarów i wymiarów funkcjonowania człowieka

• ukazanie różnych sposobów opisywania i wyjaśniania i badania uwarunkowań przebiegu i efektów procesu rozwoju

Obszar sensytywny

Obszar, w którym zachodzą najintensywniejsze przemiany człowieka i który staje się najbardziej podatny na wpływ czynników o charakterze zakłócającym

Kluczowy czynnik rozwoju + przykład 

niepojawienie się go w odpowiednim czasie uniemożliwia albo w znacznym stopniu utrudnia realizację zadań rozwojowych
→ pojawienie się w ściśle określonym czasie po wykluciu się pisklęcia obiektu poruszającego się obiektu i jednocześnie oddalającego się

Lorenz

imprinting, związek między instynktem a uczeniem się, zachowania wrodzone i wyuczone

Tinbergen i jego 4 pytania

problem bezpośredniej przyczyny, mimika

1. Jaki jest biologiczny sens zachowania?

2. Jakie są czynniki wewnętrzne i zewnętrzne zachowania?

3. Jaki etap rozwojowy jest niezbędny do ujawnienia się danego zachowania?

4. Jaka jest historia zachowania - filogeneza?

Definicja rozwoju Krajewski 

nieodwracalny, spontaniczny, monotoniczny ciąg zmian

Definicja rozwoju Newman&Newman | WAŻNE

uporządkowana według jakiegoś wzoru sekwencja zmian, postępuje systematycznie w jakimś kierunku + wcześniejsze zachowania są bazą sekwencji późniejszych

Koncepcja zmian ewolucyjnych Spencera

rozwój to proces długotrwały, którego determinanty tkwią wewnątrz zmieniającego się układu

Cechy zmiany rozwojowej

• względnie długotrwała, widoczna przez jakiś czas, wyraźnie ujawniająca się w zachowaniach w wielu sytuacjach

• to ciąg zmian

• charakter jednokierunkowy otwarty

• uporządkowana w czasie sekwencja

• dotyczy wewnętrznej struktury obiektu

• zmiany układu względnie nieodwracalne

• przyczyny zmian tkwią w samym układzie | To znaczy, że zmiana rozwojowa ma źródło w w przyczynach wewnętrznych, spontanicznych i nieinicjowanych czynnikami zewnętrznymi

• czynniki zewnętrzne mogą podtrzymywać/ przyspieszać/ opóźniać zmianę, ale NIE INICJUJĄ JEJ

Rodzaje zmian rozwojowych | charakter zmiany

• jakościowe

• ilościowe

Rodzaje zmian rozwojowych | powszechność zmiany (Helen Bee)

• uniwersalne - ulegają nim wszyscy ludzie w danej grupie wiekowej 

• indywidualne - efekt unikatowych doświadczeń jednostki
  → zdarzenia niepunktualne biologicznie 
  → zdarzenia niepunktualne społecznie 
  → zdarzenia traumatyczne 

• wspólne - ludzie podzielający podobne doświadczenia w konkretnym czasie

Rodzaje zmian rozwojowych | czas występowania zmiany

• punktualne

• niepunktualne (znaczne przyspieszenie/ opóźnienie względem rówieśników)

Rodzaje zmian rozwojowych | uwarunkowanie zmiany

• efekt procesu rozwoju

• efekt oddziaływania wydarzeń życiowych

rozwój ontologiczny 

rozwój człowieka od narodzin do śmierci

rozwój biologiczny człowieka

proces w czasie zmian reakcji fenotypowych organizmu, które są wynikiem interakcji genotypu z czynnikami środowiskowymi

norma adaptacyjna

mniej lub bardziej trwały kompleks zmienności genetycznej która została dostosowana do panujących warunków środowiskowych

norma reakcji

genetycznie zdeterminowany zakres możliwych, prawdopodobnych reakcji fenotypowych, które uzewnętrzniają się w wyniku współdziałania genotypu z czynnikami środowiskowymi (rozwój biologiczny)

poziom rozwoju

wynik indywidualnej normy reakcji jednostki

faza rozwoju

wyraz powszechności rozwoju jednostki

Maria Przetacznikowa, kontinua jako procesy rozwojowe

1. dyferencjacja ↔ integracja | od różnicowania, zbierania indywidualnego doświadczenia do scalania go w większe struktury

2. interioryzacja ↔ eksterioryzacja | na podstawie gromadzonego doświadczenia powstają reprezentacje umysłowe, zachodzi proces uwewnętrzniania, który dopełnia cały czas proces uzewnętrzniania

3. uświadomienie ↔ automatyzacja | procesy, które początkowo wymagają dużego udziału świadomości z czasem się automatyzują

4. socjalizacja ↔ indywiduacja | człowiek uczy się spełniać wymagania otoczenia w sposób społecznie akceptowany, ale próbuje je dostosować do swoich indywidualnych potrzeb

Flavell, klasyfikacja i kolejność występowania zmian rozwojowych

1. dodawanie

2. substytucja

3. modyfikacji

4. inkluzja - wcześniejsze, zmodyfikowane struktury wchodzą z nowymi elementami w skład nowej całości

5. mediacja - brak zmian o charakterze mediacyjnym może prowadzić fiksacji, czyli nadmiernie długiego pozostawania na jakimś etapie rozwoju | stan wcześniejszy musi pośredniczyć w kolejnych zmianach rozwojowych 

Z czym wiąże się (nie)punktualność zdarzeń życiowych?

Z tym czy człowiek ma odpowiednie kompetencje, by im sprostać czy może efektywnie spełniać swoje potrzeby

Od czego zależy niepunktualność zdarzenia?

Od wieku, w którym wystąpi

np. urodzenia dziecka przez 11-letnią dziewczynkę ma inne skutki niż dla rodzącej kobiety 40-letniej

Okres krytyczny a sensytywny

Krytyczny - jednostka jest szczególnie wrażliwa na konkretny rodzaj bodźców/ doświadczeń, jeśli one nie wystąpią, to może to utrudnić lub uniemożliwić rozwój danej umiejętności w przyszłości

Sensytywny - wydłużony okres krytyczny

Okoliczności zewn., oddziałujące na proces rozwoju czasem w sposób jawny i nagły, czasem ukryty 

• wydarzenia traumatyczne - aby sobie z nimi poradzić, potrzebne są specjalne kompetencje

• wydarzenia krytyczne - nieprzewidywalne, nagłe sytuacje, do których nie można się wcześniej przygotować np. wypadek, choroba, katastrofa 

• wydarzenia niepunktualne - mają miejsce o wiele wcześniej lub później w rozwoju w porównaniu do rówieśników

punkt zwrotny

wydarzenia, które zmieniają dotychczasowy sposób życia, myślenia lub przeżywania (“od tego momentu moje życie było takie samo”)

teoria homeorezy Waddingtona

zaburzenie homeostazy rozwojowej

charakterystyka punktów zwrotnych

• indywidualne, nienormatywne

• nie można ich zredukować do stresowych wydarzeń życiowych

• powodują pojawienie się lub zanikanie możliwości rozwoju

• mają względnie trwałe efekty

co jest kluczowe przy klasyfikacji wydarzeń życiowych jako punktów zwrotnych? 

spojrzenie na nie z perspektywy czasu 

dyferencjacja/ różnicowanie

przechodzenie od stanu względnej homogeniczności do stanu względnej heterogeniczności

maturacjonizm, Gessel

kluczowa rola procesu dojrzewania (rozwoju biologicznego, natury) w determinowaniu przebiegu i jakości rozwoju człowieka

“gotowość uwarunkowana dojrzewaniem”

behawioryzm, Watson 

kluczowa rola środowiska (wychowania, czynników zewnętrznych) w rozwoju człowieka

epigeneza (kto, o co chodzi) 

Arystoteles 

proces rozwoju jako ciąg przekształceń zachodzących w toku życia na poziomie psychicznym i na poziomie zachowania

Dwie interpretacje epigenezy i ich charakterystyki

Predeterministyczna - główna rola dojrzewania, wpływy środowiskowe odgrywają tylko rolę pasywną

• relacja jednokierunkowa

• nieciągłość procesu rozwoju

Probabilistyczna - wpływy środowiskowe nie tylko uzupełniają procesy biologiczne, ale też je inicjacją

• relacja dwukierunkowa

• ciągłość procesu rozwoju

Rodzaje wpływu środowiska na rozwój

• specyficzny - różne środowiska wychowawcze np. szkolne

Przykład: mówienie przez matki do niemowląt zbyt skomplikowanym językiem i zakładanie przez nie, że je zrozumieją to ujawnianie zachowań antycypujących

• niespecyficzny - interakcje społeczne → pobudzenie → stymulacja mózgu → kolejny poziom dojrzewania

(nie)ciągłość rozwoju i rodzaje

ciągłość - zależność późniejszych form od wcześniejszych, relacja ancendenty-następniki
ciągły:

• behawioryzm

• rola uczenia się

• dyferencjacja

• model liniowy

nieciągły

• przebieg w kolejnych, odmiennych jakościowo etapach

• dominuje dojrzewanie

• integracja/ reintegracja

stałość rozwoju 

niezmienność procesów/ zachowań

stabilność rozwoju

utrzymania się różnic indywidualnych

Okres sensytywny/ przejściowy 

dany rodzaj stymulacji wywiera silniejszy wpływ w konkretnym okresie rozwoju

obciążenie jednostki jest związane z jednoczesną potrzebą ćwiczenia nabytych umiejętności z fazy poprzedniej i nauka nowych z fazy następnej

Okres krytyczny/ optymalny

organizm jest wyjątkowo wrażliwy na wystąpienie lub niewystąpienie konkretnych bodźców

Rodzaje funkcji uczenia się

podtrzymanie - wspieranie osiągniętego już poziomu rozwoju i tworzenie okazji do dalszego rozwoju 

facylitacja - regulacja tempa i dynami rozwoju 

indukcja - determinacja rozwoju, czyli czy dana funkcja się pojawi czy nie

Typy interakcyjnych teorii rozwoju

• słabo interakcyjne - środowisko to czynnik poboczny, a dojrzewania główny

• umiarkowanie interakcyjne - środowisko i dojrzewania jako czynniki niezależne od siebie, ale wchodzące w interakcję

• silnie interakcyjne - dynamiczny interakcjonizm, środowisko i dojrzewania jako czynniki powiązane, wchodzące w interakcje i mogące się zmieniać nawzajem

Bezpieczny styl przywiązania

• Świat jest bezpieczny

• Opiekun jest przewidywalny

• Opiekun zaspokaja potrzeby

Pozabezpieczny styl przywiązania

• Świat nie jest bezpieczny

• Opiekun jest przewidywalny

• Opiekun nie zaspokaja potrzeb

Dezorganizacyjny styl przywiązania

• Nie wiadomo, jaki jest świat

• Opiekun jest nieprzewidywalny

• Obraz opiekuna jest niestabilny

Wewnętrzny model roboczy postawy przywiązania u dziecka kto?

Bowlby

Freud jaki rozwój

psychoseksualny

Erikson jaki rozwój

rozwój psychospołeczny

Piaget jaki rozwój 

rozwój inteligencji 

Kohlberg jaki rozwój

rozwój rozumowania moralnego

Selman jaki rozwój 

rozwój kompetencji interpersonalnych 

Labouvie-Vief

rozwój Ja

Lew Wygotski

• rola języka w rozwoju poznawczym

• związek między językim a myśleniem

• kulturowo-historyczna psychologia rozwoju

• okresy stabilne i kryzysowe w rozwoju

Okresy stabilne wg Wygotskiego 

• zmiany przebiegają na zasadzie kumulacji 

• względnie długie 

• mikroskopijne zmiany osobowości 

Okresy kryzysowe wg Wygotskiego 

• znaczna reorganizacja sposobu myślenia

• charakter przełomowy 

• momenty zwrotne

Fazy okresu kryzysowego

1. Przedkryzysowa

2. Punkt kulminacyjny

3. Pokryzysowa

Z czego składa się triada psyche-soma-polis? 

naciski społeczne - zegar społeczny (polis)

naciski psychiczne - własne ambicje i plany (psyche) 

naciski biologiczne - zegar biologiczny (soma)

Porównanie triady psyche-soma-polis do Freuda

id - soma 

ego - psyche 

superego - polis

zadanie rozwojowe

sprawności i kompetencje nabywane przez jednostkę w trakcie życie i które w miarę rozwoju są na coraz lepszym poziomie

Stadia rozwoju wg Eriksona WAŻNE

• Niemowlęctwo (0-1 rok):

  • Kryzys: Bazalne zaufanie vs. nieufność (brak)

  • Cel: Rozwinięcie poczucia ufności do świata i opiekunów 

• Wczesne dzieciństwo (1,5-3 lata):

  • Kryzys: Autonomia vs. wstyd i wątpliwości 

  • Cel: Rozwinięcie poczucia własnej niezależności i kontroli 

• Wiek zabawy (3-5 lat):

  • Kryzys: Inicjatywa vs. poczucie winy 

  • Cel: Rozwinięcie zdolności do samodzielnego działania i planowania 

• Wiek szkolny (6-12 lat):

  • Kryzys: Produktywność vs. poczucie niższości 

  • Cel: Osiągnięcie poczucia kompetencji i własnej wartości 

• Wczesna i późna adolescencja (12-18/22 lata):

  • Kryzys: Tożsamość grupowa vs. alienacja

  • Kryzys: tożsamość indywidualna vs dyfuzja ról (konflikt ról)

  • Cel: Ukształtowanie spójnego poczucia siebie i swojej roli w społeczeństwie 

• Wczesna dorosłość (23-34 lata):

  • Kryzys: Intymność vs. izolacja 

  • Cel: Rozwinięcie zdolności do tworzenia bliskich, intymnych relacji 

• Średnia dorosłość (35-60 lat):

  • Kryzys: Generatywność (troska o przyszłe pokolenia) vs. stagnacja 

  • Cel: Poczucie tworzenia i wkładu w przyszłe pokolenia 

• Późna dorosłość (60+ lat):

  • Kryzys: Integralność ego vs. desperacja rozpacz 

  • Cel: Osiągnięcie poczucia sensu życia i akceptacji jego przebiegu 

Jaki jest cel nabywania nowych kompetencji Newman&Newman?

lepsze radzenie sobie z wyzwaniami, jakie stawia życie np. lepsze pokonywanie stresu

Kryzys normatywny

wynika z typowych nowych wyzwań, do których pokonania jednostka ma kompetencje

Kryzys nienormatywny

spowodowany nieoczekiwanym, nagłym wydarzeniem, które przerasta zasoby danej osoby, np. utrata pracy, śmierć bliskiej osoby lub klęska żywiołowa

Sposoby radzenia sobie skuteczne w pewnych sytuacjach, ale mniej korzystne rozwojowo

• wycofanie się 

• zachowanie konformistyczne 

• poszukiwanie pomocy otoczenia od razu, gdy pojawia się przeszkoda + korzystanie z tej pomocy

• unikanie podejmowania decyzji 

• przerzucanie odpowiedzialności na inne osoby 

Przykłady mechanizmów internalizacji

lęk, depresja

Przykłady mechanizmów eksternalizacji

zaburzenia opozycyjno-buntownicze, zaburzenia kontroli zachowania

Dwa wątki jako elementy procesy indywiduacji jednostki

1. instrumentalny - kompetencje poznawcze jako narzędzia, samodzielność i sprawczość

2. egzystencjalny - więź i kontakty z ludźmi

dominanta

w jednym obszarów zmiany rozwojowe są szczególnie liczne, częste i znaczące

Dominanta ery I rozwoju

rozwój biologiczny

Dominanta ery II rozwoju

rozwój społeczny

Dominanta III ery rozwoju

rozwój psychiczny

Dominanta IV ery rozwoju 

brak dominanty

teratogen

czynnik zewnętrzny np. drobnoustroje chorobotwórcze, który zaburza rozwój

3 tendencje widoczne wraz z przechodzeniem z ery do ery

• kultura ma coraz większe znaczenie dla rozwoju

• coraz mniej wydarzeń jest normatywnych

• różnice między ludźmi się zwiększają