Komórka

Organizmy jednokomórkowe

• są zbudowane tylko z jednej komórki która wykonuje wszystkie czynności życiowe

• należą do nich bakterie protisty grzyby i rośliny pierwotnie wodne

Formy kolonijne

• to zespoły komórek połączonych ze sobą za pomocą ścian komórkowych lub galaretowatych otoczek

• kolonie są tworzone przez bakterie i protisty

Organizmy wielokomórkowe – plechowe

• mają ciało niezróżnicowane lub słabo zróżnicowane na tkanki

• należą do nich protisty grzyby i rośliny pierwotnie wodne

Organizmy wielokomórkowe – tkankowe

• mają ciało wyraźnie jest zróżnicowane tkanki

• należą do nich rośliny i zwierzęta

Rozmiary komórek

• większość komórek ma niewielkie rozmiary

• w dużych komórkach stosunek powierzchni do objętości jest niekorzystny

Komórki prokariotyczne (bezjądrowe)

• komórki bakterii

• komórki archeowców

Komórki eukariotyczne (jądrowe)

• komórki roślinne

• komórki zwierzęce

• komórki grzybowe

Cechy wspólne komórek prokariotycznych i eukariotycznych

• są oddzielone od otoczenia błoną komórkową a często również ścianą komórkową

• ich wnętrze wypełnia cytozol

• ich materiałem genetycznym jest DNA

• zawierają rybosomy

Cechy komórek prokariotycznych

• ich ściany komórkowe są zwykle zbudowane z peptydoglikanu mureiny

• ich DNA ma zwykle postać kolistych cząsteczek które znajdują się bezpośrednio w cytozolu

• nie występuje w nich system błon śródplazmatycznych

Cechy komórek eukariotycznych

• ich ściany komórkowe są zbudowane z polisacharydów celulozy u roślin a chityny u grzybów

• ich DNA ma zwykle postać liniowych cząsteczek które są oddzielone od cytozolu otoczką jądrową

• występują w nich liczne błony śródplazmatyczne dzielące komórkę na przydziały kompartamenty

Chromosom bakteryjny

• koliście zamknięte cząsteczkę DNA która zawiera kilkadziesiąt pętli

• poszczególne pętle chromosomów są stabilizowane przez zasadowe białka niehistonowe

Chromosomy eukariotyczne

• liniowe cząsteczki DNA nawinięte na białka histonowe

• białka i DNA tworzą powtarzalne struktury nazywane nukleosomami

Komórki prokariotyczne opis

• mają rozmiary do kilku mikrometrów

• ich cechą charakterystyczną jest brak jądra komórkowego

• od środowiska zewnętrznego komórki prokariotyczne oddziela błona komórkowa u większości bakterii błonę komórkową otacza sztywna ściana komórkowa zbudowana głównie z mureiny

• komórka bakteryjna może być otoczona otoczką śluzową utworzona zazwyczaj z polisacharydów

• niektóre bakterie mają rzęski które umożliwiają aktywny ruch

Wnętrze komórki bakteryjnej

• wypełnia je cytozol w którym znajdują się

• chromosom bakteryjny zlokalizowane w obszarze cytozolu zwanym nukleoidem

• plazmidy czyli małe kuliste cząsteczki DNA

• rybosomy czyli struktury zbudowane z rRNA i białek uczestniczące w biosyntezie białek

• tylakoidy (chromatofory) czyli struktury zawierające barwniki fotosyntetyczne umożliwiające zachodzenie fotosyntezy występują one u autotroficznych bakterii fotosyntetyzujących

Komórki eukariotyczne

• obecność jądra komórkowego

• występowanie systemu błon śródplazmatycznych które tworzą w komórce przedziały o różnorodnej budowie i różnych funkcjach do przedziałów komórkowych należą wszystkie organelle oddzielone błonami od cytozolu

Komórka zwierzęca

• komórka zwierzęca jest oddzielona środowiska wyłącznie błoną komórkową w jej wnętrzu znajdują się lizosomy a jej materiałem zapasowym jest głównie glikogen

Komórka roślinna

• ściana komórkowa zbudowana głównie z celulozy

• duża centralnie położona wakuola

• plastydy na przykład chloroplasty

• podstawy materiałem zapasowym komórki roślinnej jest skrobia

Komórka grzybowa

• ma ścianę komórkową zbudowaną głównie z chityny

• podstawy materiałem zapasowym jest glikogen

• ma centrosomy które biorą udział w podziałach komórkowych

Błony biologiczne

• Komórki prokariotyczne mają tylko błonę komórkową

• komórki eukariotyczne mają też błony śródplazmatyczne

• są barierą ochronną która zabezpiecza komórki i organella przed zmianami składu chemicznego uszkodzeniem mechanicznymi oraz wynikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych

• odbierają sygnały z otoczenia i przekazują je do wnętrza komórek lub organelli

• pośredniczą w wymianie substancji między środowiskami które rozdzielają

Przedziały komórkowe - kompartementacja komórki

• w każdym przedziale panują odmienne warunki i odbywają się inne procesy metaboliczne które często mają przeciwstawny charakter

• poszczególne przedziały komórki różnią się od siebie na przykład wartością pH

• różne przedziały komórki kontaktują się ze sobą za pomocą cytozolu lub pęcherzyków transportujących

Budowa błon biologicznych - model płynnej mozaiki

• podstawową strukturą jest dwuwarstwa lipidowa oraz białka błonowe: głównie lipoproteiny i glikoproteiny

• w zewnętrznej warstwie błony komórkowej znajdują się również glikolipidy w komórkach zwierzęcych łańcuchy cukrowe glikolipidów razem z łańcuchami cukrowymi glikoprotein tworzą glikokaliks czyli płaszcz cukrowy w komórkach tych międzycząsteczkami fosfolipidów znajdują się cząsteczki cholesterolu które usztywniają błonę

Podział białek błonowych ze względu na sposób związania z dwuwarstwą lipidową

• białka integralne

• białka powierzchniowe

Białka integralne

• mają części hydrofobowe które wnikają do wnętrza dwuwarstwy oraz części hydrofilowe które kontaktują się ze środowiskiem wodnym po jednej lub po obu stronach błony

Białka integralne transbłonowe

• przebijają dwuwarstwę lipidową i wystają z obu jej stron

• hydrofobowa alfa helisa

• hydrofobowa beta harmonijka

Białka integralne nie przebijające błony

• wnikają tylko do jednej monowarstwy lipidowej

• hydrofobowa Alfa helisa

• hydrofobowa reszta kwasu tłuszczowego lipoproteiny

Białka powierzchniowe

• mają właściwości hydrofilowe nie wnikają więc do dwuwarstwy lipidowej

Podział białek błonowych ze względu na pełnione funkcje

• białka transportujące

• białka kotwiczące

• białka receptorowe

• białka enzymatyczne

Białka transportujące

• umożliwiają wymianę substancji między komórką a jej otoczeniem oraz między przedziałami komórki na przykład pompa sodowo-potasowa

Białka kotwiczące

• zwiększają odporność mechaniczną błony na przykład spektryna

Białka receptorowe

Odbierają sygnały ze środowiska zewnętrznego lub od innych komórek na przykład receptory hormonów peptydowych

Białka enzymatyczne

• przyspieszają przebieg reakcji zachodzących w komórce na przykład cyklaza adenylanowa

Właściwości błon biologicznych

• płynność błony

• asymetria błony

• selektywna przepuszczalność (półprzepuszczalność) błony

Płynność błony

• jest spowodowana przemieszczaniem się fosfolipidów najczęściej w obrębie jednej warstwy

• stopień płynności błon wpływa na ich przepuszczalność i spójność im płynniejsza jest błona tym jej przepuszczalność jest większa

• stopień płynności błony zależy od

• długości łańcuchów węglowodorowych Im krótsze są łańcuchy tym większa jest płynność błony

• liczby wiązań nienasyconych Im więcej jest wiązań nienasyconych tym większa jest płynność błony

• obecność steroidów na przykład cholesterolu które zmniejszają płynność błony

Asymetria błony

• jest spowodowane innym składem chemicznym warstwy lipidowych tworzących dwuwarstw oraz innym systemem osadzonych w nim w związków

• glikoproteiny i glikolipidy tworzą na zewnętrznej warstwie glikokaliks chroni on komórkę przed uszkodzeniami chemicznymi i mechanicznymi oraz odgrywa ważną rolę w rozpoznawaniu się komórek

Selektywna przepuszczalność (półprzepuszczalność) błony

Błona biologiczna może być przepuszczalna Dla jednych substancji a nieprzepuszczalna dla innych

Rodzaje ruchów fosfolipidów w dwuwarstwie lipidowej

• w obrębie pojedynczej warstwy fosfolipidy mogą się obracać i zamieść miejscami możliwy jest też ruch pomiędzy obiema warstwami ruch flip - flop w wyniku ruchów fosfolipidów przemieszczają się również inne składniki błony np. Białka

Podziały transportu przez błony biologiczne ze względu na nakład energetyczny

• transport bierny

• transport czynny

Transport bierny

• jest zgodny z gradientem stężeń

• nie wymaga nakładu energii

• może zachodzić bezpośrednio przez dwuwarstwę lipidową lub z udziałem białek błonowych

• Dyfuzja prosta (w tym osmoza)

• Dyfuzja ułatwiona

Dyfuzja prosta (w tym osmoza) – transport bierny

• transport bezpośrednio przez dwuwarstwę lipidową w ten sposób są transportowane między innymi małe cząsteczki niepolarne np.CO2, O2

Dyfuzja prosta (w tym osmoza) – transport bierny

• transport z udziałem białych błonowych (kanałowych lub nośnikowych)

• w ten sposób są transportowane jony nieorganiczne oraz niewielkie polarne cząsteczki związków chemicznych np. aminokwasy, glukoza

Transport czynny (aktywny)

• odbywa się wbrew gradientowi stężeń

• wymaga nakładu energii

• zachodzi z udziałem białek błonowych: białek nośnikowych lub pomp błonowych przykładem jest działanie pompy sodowo-potasowej oraz pompy protonowej

Białka błonowe – transport sprzężony

• białka nośnikowe oraz pompy mogą transportować cząsteczki i jony w sposób sprzężony czyli zależy od siebie oznacza to że przeniesienie cząsteczki jednej substancji zależy od równoczesnego przeniesienia cząsteczki drugiej substancji

• symport

• antyport

Symport

Transport obu cząsteczek zachodzi w tym samym kierunku

Antyport

Transport cząsteczek zachodzi w przeciwnych kierunkach

Osmoza

• odmiana dyfuzji prostej polegająca na przenikaniu wody przez błonę biologiczną z roztworu o mniejszym stężeniu substancji rozpuszczonych do roztworu o ich większym stężeniu

Roztwór hipertoniczny

• roztwór o wyższym stężeniu substancji osmotycznie czynnych (większym ciśnieniu osmotycznym) niż oddzielone od niego błoną półprzepuszczalną roztwór odniesienia

• cząsteczki wody przenikają przez błonę półprzepuszczalną do roztworu hipertonicznego

Roztwór hipotoniczny

• roztwór o niższym stężeniu substancji osmotycznie czynnych niż roztwór odniesienia

• woda przepływa przez wodę popuszczalną z roztworu hipotonicznego do roztworu hipertonicznego efektem jest wyrównanie stężeń po obu stronach błony

Roztwór izotoniczny

• roztwór o takim samym stężeniu substancji osmotycznie czynnych jak roztwór odniesienia

• roztwory izotoniczne rozdzielone błoną półprzepuszczalną wymieniają się wodą ale ilość wody przepływającej przez błonę w obu kierunkach jest taka sama

Plazmoliza

• zjawisko odstawania protoplastu od ściany komórkowej obserwowane po umieszczeniu komórki roślinnej w roztworze hipertonicznym

Deplazmoza

Powrót z plazmanizowanej komórki do stanu sprzed plazmolizy po umieszczeniu jej w wodzie lub roztworze hipotonicznym

Transport pęcherzykowy

• polega na przenoszeniu ładunków (substancji chemicznych lub całych struktur) za pomocą pęcherzyków utworzonych z fragmentów błon biologicznych ze względu na kierunek transportu wyróżniamy dwa jego główne rodzaje endocytozę i egzocytozę

Endocytoza

• jest to transport substancji do wnętrza komórki za pomocą pęcherzyków powstających z udziałem błony komórkowej

• jest sposobem odżywiania się niektórych organizmów m.in. protistów

• w zależności od transportowanych substancji wyróżniamy fagocytozę i pinocytoza

Egzocytoza

• jest to transport substancji na zewnątrz komórki za pomocą pęcherzyków powstających przy udziale błon cytoplazmatycznych

• błona pęcherzyka łącząc się z błoną komórkową uwalnia transportowaną substancję

• w ten sposób są transportowane lipidy i białka potrzebne do budowy błony oraz hormony śluzy i enzymy trawienne

Fagocytoza – endocytoza

• jest to proces pobierania przez komórkę drobnych nierozpuszczalnych cząstek m.in bakterii lub szczątków organicznych

Pinocytoza – endocytoza

• jest to proces pobierania przez komórkę małych kropli płynów

• zawierają one substancje rozpuszczalne w wodzie

Jądro komórkowe

• struktura charakterystyczna dla komórek eukariotycznych

• większość komórek ma jedno jądro jednak są też komórki na przykład łuk na mięśni szkieletowych zawierające wiele jąder

Funkcje jądra komórkowego

• kontrolowanie przebiegu większości procesów życiowych komórki

• powielanie i przekazywanie materiału genetycznego (DNA) do komórek potomnych

Budowa jądra komórkowego

• jąderko

• chromatyna

• otoczka jądrowa

• pory jądrowe

• kariolimfa

Jąderko

• jest częścią chromatyny zawierającą geny kodujące rRNA

• w jąderku zachodzi synteza rRNA i jego łączenie z białkami w wyniku czego powstają podjednostki rybosomów transportowane do cytozolu

Chromatyna

• jest zbudowana głównie z DNA nawiniętego na białka histonowe

• tworzy ona chromosomy w czasie podziału komórki

Otoczka jądrowa

• to dwie błony które oddzielają wnętrze jądra komórkowego od cytozolu

Pory jądrowe

• to białkowe kompleksy w otoczce jądrowej

• odpowiadają one za transport substancji między wnętrzem jądra a cytozolem

Kariolimfa

• to płyn wypełniający jądro który zawiera białka enzymatyczne i RNA

• jest w nim zanurzona chromatyna

Rodzaje chromatyny

• euchromatyna

• heterochromatyna

Euchromatyna

• zawiera ona aktywne geny

• jest zbudowana z luźno upakowanych włókien

• jej struktura ulega dodatkowemu rozluźnieniu podczas odczytywania informacji zawartej w genach

Heterochromatyna

• zawiera ona nieaktywne geny oraz większość pozagenowego DNA

• jest zbudowana ze ściśle upakowanych włókien

Chromosom eukariotyczny

• pojedyncza liniowa cząsteczka DNA u organizmów eukariotycznych

Chromatyna

• forma upakowania DNA u organizmów eukariotycznych w której liniowe cząsteczki DNA są nawinięte na białkach histonowe

Transport przez pory jądrowe

• liczba porów jądrowych zależy od aktywności metabolicznej komórki – w komórkach o dużej aktywności metabolicznej występuje ich więcej niż w komórkach o małej aktywności

• z jądra komórkowego do cytozolu są transportowane głównie mRNA, tRNA oraz pod jednostki rybosomów

• z kolei z cytozolu do jądra komórkowego są transportowane przede wszystkim: białka histonowe, enzymy oraz wolne nukleotydy

Budowa chromosomu metafazowego

• chromosom metafazowy jest zbudowany z dwóch chromaty dramin chromosomu oraz centromeru

Centromer (przewężenie pierwotne)

• jest miejscem przyczepu włókien wrzeciona kariokinetycznego umożliwiającego przemieszczanie się chromosomów w trakcie podziału komórki

Cytozol

• to roztwór koloidalny w którym fazą rozpraszającą jest woda a fazę rozproszoną stanowią inne związki nieorganiczne i organiczne

• wśród związków organicznych przeważają białka

• oprócz białek rozpuszczonych w skład cytozy wchodzą również nierozpuszczalne białka włókienkowe tworzą one włókna cytoszkieletu

Cytoszkielet

• jest skomplikowaną dynamiczną siecią włókien utworzoną przez białka włókienkowe występuje we wszystkich komórkach eukariotycznych

Filamenty aktynowe (mikrofilamenty)

• białko budulcowe – aktyna

• budowa – dwa długie łańcuchy splecione ze sobą

• występowanie w komórce – najwięcej ich występuje pod błoną komórkowym

Mikrotubule

• białko budulcowe – tubulina

• budowa – puste wewnątrz

• występowanie w komórce – są one dynamicznymi strukturami które mogą znikać i znowu się pojawiać oraz wydłużać się lub skracać

Mikrotubule

• białko budulcowe – tubulina

• budowa – puste wewnątrz

• występowanie w komórce – są one dynamicznymi strukturami które mogą znikać i znowu się pojawiać oraz wydłużać się lub skracać

Centriole

• występują głównie w komórkach zwierzęcych

• są to organele zbudowane z mikrotuból ułożonych w formie cylindra

• dwie centriole ułożone prostopadle do siebie tworzą centrosom będący ośrodkiem formowania mikrotubul wrzeciona podziałowego

Budowa wici i rzęsek

• rzęski i wici są cytoplazmatycznymi wypustkami okrytymi błoną komórkową wyrastającą z ciałka podstawowego zlokalizowanego pod błoną komórkową a ich trzon tworzą mikrotubule o charakterystycznym układzie 9 par na obwodzie i 1 para w środku

Różnice między wicią a rzęskami

• rzęski są krótkie i liczne

• wici są długie i występują pojedynczo lub po kilka

Organella półautonomiczne

• to organelle które są częściowo niezależne od jądra komórkowego

• mają własny DNA i rybosomy dzięki czemu same syntetyzują część białek niezbędnych do ich funkcjonowania

• należą do nich mitochondria i plastydy

Teoria endosymbiozy

Zgodnie z nią komórki eukariotyczne powstały w wyniku wchłonięcia komórek prokariotycznych przez cudzożywną komórkę. Wchłonięte komórki nie zostały strawione ale stały się symbiotami a następnie przekształciły się w organelle komórkowe w ten sposób prawdopodobnie powstały mitochondria i plastydy

Cechy mitochondriów i plastydów potwierdzające teorię endosymbiozy

• występowanie kolistego DNA który nie jest związany z białkami histonowymi

• obecność rybosomów o budowie podobnej do rybosomów prokariotycznych

• obecność 2 błon otaczających te organelle i przypominających budowę błony komórek prokariotycznych

• powstawanie nowych mitochondriów i plastydów wyłącznie przez podział już istniejących

Mitochondria

• występują w większości komórek eukariotycznych, wyjątkiem są komórki które na skutek specjalizacji utraciły te organella np. erytrocyty

Cechy i funkcje mitochondriów

• są otoczone dwiema błonami

• zawierają wiele kolistych cząsteczek DNA oraz rybosomy

• odpowiadają za uwalnianie energii ze związków organicznych w procesie oddychania tlenowego oraz zgromadzenie energii w postaci ATP

Od czego zależy liczba mitochondriów w komórce

Zależy od zapotrzebowania energetycznego komórki (aktywności metabolicznej) im większe jest zapotrzebowanie energetyczne komórki tym większa jest liczba występujących w nim mitochondriów mają one też bardziej pofałdowaną błonę wewnętrzną szczególnie dużo mitochondriów występuje we włóknach mięśniowych i neuronach

Plastydy

• są organellami typowymi dla komórek roślin oraz niektórych protistów

• wszystkie rodzaje plastydów mogą powstać z form młodocianych proplastydów

• plastydy barwne do których należą chloroplasty etioplasty chromoplasty

• plastydy bezbarwne leukoplasty do których należą amyloplasty i elajoplasty

Proplastydy

• mają słabo rozwinięty system błon wewnętrznych

• zawierają żółty barwnik protochlorofilid który pod wpływem światła przekształca się w chlorofil

• powstają z nich inne typy plastydów

• komórki tkanek merystematycznych

Chloroplasty

• mają silnie rozwinięty system błon wewnętrznych w postaci tylakoidów

• zawierają zielony barwnik - chlorofil – oraz barwniki pomocnicze – karoteny i ksantofile

• przeprowadzają fotosyntezę

• komórki miękiszu asymilacyjnego w liściach i niezdrewniałych łodygach roślin lądowych

Etioplasty

• mają słabo rozwinięty system błon wewnętrznych

• zawierają protochlorofilid przy dostępie do światła przekształcają się w chloroplasty

• komórki miękiszu liści i łodyg u roślin które wyrosły bez dostępu do światła

Chromoplasty

• mają słabo rozwinięty system błon wewnętrznych

• zawierają barwniki karotenoidowe – karoteny i ksantofile

• nadają barwę kwiatom i owocom barwa przyciąga zapylające lub uczestniczące w rozsiewaniu nasion zwierzęta

• komórki miękiszu kwiatów i owoców

Leukoplasty-amyloplasty i elajoplasty

• mają słabo rozwinięty system błon wewnętrznych

• nie zawierają barwników

• amyloplasty magazynują skrobię – zapasowy polisacharyd

• elajoplasty magazynują substancje zapasowe w postaci tłuszczów

• komórki miękiszu wypełniającego m.in kłącza bulwy i korzenie spichrzowe oraz nasiona roślin oleistych

siateczka śródplazmatyczna

To błony biologiczne o kształcie spłaszczonych woreczków (cystern) i rozgałęziających się kanalików tworzące we wnętrzu komórki złożony system

Siateczka śródplazmatyczna szorstka (RER)

• na jej powierzchni występują rybosomy które syntetyzują białka o określonej strukturze pierwszorzędowej

• w cysternach siateczki białka przyjmują strukturę trzeciorzędową

• pęcherzyki powstające z błon siateczki transportują białka do aparatu Golgiego

Siateczka śródplazmatyczna gładka (SER)

• na jej powierzchni nie ma rybosomów

• w kanalikach siateczki zachodzi m.in

synteza kwasów tłuszczowych oraz lipidów

neutralizacja substancji toksycznych (np w komórkach wątroby)

magazynowanie jonów wapnia (np w mięśniach)

Rybosomy

• są nieobłonionymi strukturami komórkowymi zbudowanymi z rRNA i białek

• przeprowadzają syntezę białek

• na rybosomach związanych z siateczką śródplazmatyczną odbywa się w biosynteza białek kierowanych poza komórkę, białek błonowych oraz enzymów lizosomów i wakuoli powstałe białka są wytwarzane na rybosomach wolnych

Lizosomy

• to niewielki pęcherzyki otoczone pojedynczą błoną występujące w komórkach zwierzęcych

• wewnątrz lizosomów znajdują się enzymy hydrolityczne które aktywne są wyłącznie w środowisku kwasowym (pH równe 5) dlatego w błonach lizosomów znajdują się pompy proteinowe które aktywnie transportują jony h+ do wnętrza tych struktur

• błonę lizosomu pokrywa od wewnątrz warstwa bardzo odpornych chemicznie cukrów dzięki czemu jest ona zabezpieczona przed działaniami enzymów lizosomalnych

• trawienie wewnątrzkomórkowe m.in zużytych lub uszkodzonych organelli komórki oraz składników dostarczonych w wyniku endocytozy

Aparat Golgiego

• powstaje z pęcherzyków siateczki śródplazmatycznej szorstkiej

• najwięcej aparatów Golgiego znajduje się w komórkach wydzielniczych m.in w komórkach gruczołów dokrewnych (np: tarczycy) oraz w komórkach gruczołów wydzielania zewnętrznego (np: przykład ślinianek)

• odpowiada głównie za modyfikowanie, sortowanie i transport białek

Budowa aparatu Golgiego

• Składa się z wielu płaskich rozszerzających się na końcach woreczków (system) ułożonych w stos

• na brzegach stosu tworzą się różnej wielkości pęcherzyki których zadaniem jest transport określonych substancji

Peroksysomy

• występują we wszystkich komórkach eukariotycznych

• są one drobnymi pęcherzykami otoczonymi pojedynczą błoną

• zawierają liczne enzymy

• dużo peroksysomów występuje m.in w komórkach wątroby

Funkcje peroksysomów

• przeprowadzają proces rozkładu kwasów tłuszczowych do jednostek dwuwęglowych

• wytwarzają mielinę z której są zbudowane otoczki komórek nerwowych

• neutralizują m.in leki oraz związki szkodliwe np. alkohol etylowy

• produktem procesu utleniania zachodzących w procesomach jest nadtlenek wodoru (H2O2) związek ten zalicza się do reaktywnych form tlenu które są bardzo szkodliwe dla komórek powodują one uszkodzenie białek, nukleotydów oraz lipidów błonowych co skutkuje rozwojem poważnych chorób dlatego peroksysomy zawierają enzym – katalazę który rozkłada nadtlenek wodoru do wody i tlenu