Wijsbegeerte begrippen deel I

de uitleg van centrale begrippen in de cursus wijsbegeerte in de opleiding burgerlijk ingenieur aan de kuleuven eerste deel van de cursus; hoofdstukken 1 t.e.m. 5

moderne samenleving

filosofen bedoelen hiermee:

de historische periode die volgt op de middeleeuwen (en dus ruwweg begint in de 16de eeuw) tot nu

kentheoretische problemen

we vragen ons af hoe het voor de mens mogelijk is om kennis te verwerven over de structuur van de werkelijkheid

rol van zintuiglijke waarneming?

rol van het conceptueel en theoretisch kader waarmee we naar de werkelijkheid kijken?

mechanisering van het wereldbeeld

de natuur verschijnt nu slechts als een 'betekenisloze' materiële werkelijkheid die geordend is volgens strikte natuurwetten.

i.t.t. de premoderne wereld waar de natuur de drager was van waarden en betekenis

teleologisch wereldbeeld

alle zijnden in de werkelijkheid worden gekenmerkt door een bepaalde 'essentie'.

Alle zijnden hebben als doel (telos) om hun eigen essentie zo goed mogelijk te realiseren.

Heel de werkelijkheid is een doelgerichte werkelijkheid

aristotelische fysica

alle materiële dingen in de wereld bestaan uit 4 elementen (vuur, wind, aarde, water) en streven ernaar hun 'natuurlijke plaats' in te nemen

'vijfde element' = quintessentia, ether => hebben hun essentie al volledig gerealiseerd

ARISTOTELES

doeloorzaak

het doel (telos) dat door die beweging gerealiseerd wordt

ARISTOTELES

onttovering van de wereld

de wereld is slechts een gestructureerde werkelijkheid zonder intrinsieke waarde of betekenis

MAX WEBER

is/ought fallacy

uit wat 'is' kunnen we niet langer aflezen wat we 'moeten' doen ('ought')

DAVID HUME

sapere aude

durf zelf te denken

IMMANUEL KANT

reflexief

het menselijke denken nu ook op een meer bewuste manier over zichzelf (en de eigen beperkingen) is gaan nadenken

fatalisme

denken dat alles fataal is, de wereld gaat naar de knoppen

rationalisme

dat zekere kennis alleen gebaseerd kan zijn op het menselijke denken

DESCARTES

empirisme

dat zekere kennis alleen gebaseerd kan zijn op empirische (zintuiglijke) waarneming

JOHN LOCKE/DAVID HUME

malin génie

wie garandeert er mij bijvoorbeeld dat er niet een of andere bovennatuurlijke kwaadaardige demon aan het werk is die mij doet geloven dat iets waar is

DESCARTES

radicale twijfel

alles in het twijfel trekken

twijfelen over de twijfel is onbetwijfelbaar

DESCARTES

causaliteitsprincipe

de oorzaak van iets moet minstens even groot zijn als het gevolg dat erdoor veroorzaakt wordt

DESCARTES

a priori godsbewijs

ontologische godsbewijs

bewijs gaat ervan uit dat iets dat bestaat meer volmaakt is dan iets dat niet bestaat

DESCARTES

ontologie

de leer van het zijn

radicaal dualisme

een scherp onderscheid tussen het menselijke denken enerzijds en de lichamelijke werkelijkheid anderzijds

DESCARTES

probleem van de brug

hoe connecteren we hetgeen we waarnemen en ervaren aan hetgeen er echt is

radicaal scepticisme

we kunnen uit waarnemingen helemaal niks extrapoleren, we kunnen nooit zeker zijn van causale verbanden

DAVID HUME

transcendentaal

een benadering die op zoek gaat naar de noodzakelijke mogelijkheidsvoorwaarden voor het bereiken van zekere kennis

analytische oordelen

dit zijn oordelen die waar zijn op basis van de betekenis van de termen die in het oordeel voorkomen

vb 'alle vrijgezellen zijn ongetrouwd'

=> zijn altijd a priori oordelen

IMMANUEL KANT

a priori oordelen

we kunnen beoordelen of dergelijke oordelen al dan niet waar zijn zonder een beroep te moeten doen op onze zintuigelijke waarneming

IMMANUEL KANT

synthetische oordelen

oordelen die meer zeggen dan wat al besloten ligt in de definities van de gebruikte termen

IMMANUEL KANT

synthetische oordelen a posteriori

dit zijn oordelen waarvan de waarheid niet enkel afhangt van de betekenis van de termen die in het oordeel voorkomen, maar waarbij we een beroep moeten doen op de zintuiglijke waarneming

vb 'de tafel is bruin'

IMMANUEL KANT

synthetische oordelen a priori

de oordelen zeggen meer dan wat al besloten ligt in de definities van de gebruikte termen

er is meer nodig dan de zintuiglijke waarneming om te kunnen zeggen of ze waar zijn of niet

vb alle wiskundige uitspraken zoals '4+5=9’, algemene fysische uitspraken zoals ‘alle gras is groen’

IMMANUEL KANT

transcendentale esthetiek

die onze zintuiglijke waarneming bestudeert

=> gekenmerkt door tijd en ruimte

IMMANUEL KANT

transcendentale analytiek

bestudeert het menselijk verstand dat de waarnemingen ordent en zo tot objectieve oordelen komt

=> categoriën=> 12 in totaal

IMMANUEL KANT

fenomenale werkelijkheid

werkelijkheid zoals die aan ons verschijnt

<=> noumenale werkelijkheid

IMMANUEL KANT

noumenale werkelijkheid

werkelijkheid zoals die op zichzelf bestaat

<=> fenomenale werkelijkheid

IMMANUEL KANT

linguistic turn

de filosofie is zich in de loop van de twintigste eeuw meer en meer bewust geworden van het belang van taal

RICHARD RORTY

basiszekerheden

zekerheden waar we niet aan kunnen twijfelen binnen het gebruikte taalspel

WITTGENSTEIN

betwijfelbare oordelen

oordelen die niet op een vanzelfsprekende manier zeker zijn, 'ik denk' => je kunt wel binnen het gebruikte taalspel een antwoord vinden

WITTGENSTEIN

filosofie als therapie

we zien de betekenisloosheid van onze filosofische vragen in doordat we begrijpen dat er geen taalspel is waarbinnen we ze zouden kunnen beantwoorden

WITTGENSTEIN

spiegelmetafoor

verwijst naar het feit dat we vaak denken dat onze kennis van de werkeljkheid alleen maar juist kan zijn, als er een overeenstemming bestaat tussen de structuur van de werkelijkheid enerzijds en de beschrijving van die werkelijkehid in ons denken of in onze taal anderzijds

=> leidt tot probleem van de brug

RICHARD RORTY

realismedebat

in dit debat wordt de filosofische vraag gesteld of de objecten die door de moderne natuurwetenschappen geponeerd worden maar die niet met het blote oog zichtbaar zijn (elektronen, moleculen...) ook echt bestaan

metafysisch realisme

de moderne natuurwetenschap inderdaad de juiste weergave oplevert

antirealisme

de concepten die niet met het blote oog zichtbaar zijn (vb elektronen, moleculen...) zijn louter 'hulpmiddelen'

intern realisme

of bvb elektronen ook echt bestaan is alleen zinvol binnen de context van een taalspel waar die vraag ook betekenis heeft en waarin die vraag dus effectief ook samenhangt met de dingen die we doen en kunnen meemaken

=> voor elektronen is de fysica het relevante taalspel en daarbinnen is bewezen dat ze echt bestaan

logisch empirisme

= logisch positivisme

de mogelijkheid van synthetische oordelen a priori verwerpen => er zijn slechts 2 soorten betekenisvolle uitspraken: analytische en synthetische a posteriori

WIENER KREIS

verificatieprincipe

het moet mogelijk zijn om op basis van een empirische waarneming na te gaan of de uitspraak al dan niet waar is

WIENER KREIS

eis van confirmeerbaarheid

uitspraken zijn betekenisvol als het mogelijk is om 'confirmerende instanties' te vinden voor die uitspraak

=> elke zwarte raaf die we zien maakt de uitspraak 'alle raven zijn zwart' een beetje meer waar

RUDOLF CARNAP

principe van falsifieerbaarheid

een uitspraak is betekenisvol en dus wetenschappelijk verantwoord als we weten op welke manier we die uitspraak zouden kunnen falsifiëren

KARL POPPER

hypothetisch-deductieve methode

weterschappers stellen een theorie op op basis van beredeneerd giswerk en gaan pas nadien testen of die ook kloppen

het testen gebeurt op deductieve wijze (kijk welke empirische voorspellingen je kan maken op basis van je hypothese en toets die dan in de praktijk)

= methode van trial and error

KARL POPPER

kritisch rationalisme

impliceert dat we altijd kritisch moeten blijven t.o.v. van de huidige stand van onze wetenschappelijke kennis

KARL POPPER

fallibilistisch

elke waarheid die we vandaag aannemen, in de toekomst alsnog weerlegd zou kunnen worden

web of belief

een geheel van meer of minder los samenhangende hypotheses en de aannames

WILLARD QUINE

Quine-Duhem these

hypothesen zijn niet rechtstreeks te toetsen; daarvoor moeten ook allerlei hulphypothesen en randvoorwaarden ingeroepen worden

daarom kan ons web of belief (het geheel van onze theorieën) slechts op holistische (allesomvattende) wijze aan de empirische werkelijkheid getoetst worden

een wetenschappelijk paradigma

een bepaalde theorie die in een bepaalde periode toonaangevend is en daardoor bepaalt hoe er aan wetenschap gedaan moet worden

THOMAS KUHN

epistemische waarden

criteria om te bepalen wanneer de ene theorie of oplossing beter is dan de andere

THOMAS KUHN

wetenschappelijke revolutie

een periode binnen de wetenschappelijke ontwikkeling waarin een nieuw paradigma op de voorgrond treedt

THOMAS KUHN

incommensurabel

def van Kuhn

paradigma’s: ze zijn zo verschillend wat betreft basisconcepten en basisaannames dat de theorieën onvergelijkbaar zijn

THOMAS KUHN

STS

= Science ans Technology Studies

interdisciplinair onderzoeksveld

=> denkt dat wetenschap en technologie gekenmerkt worden door een grote maat van contingentie (kans/geluk/toeval)

4 grondnormen van Robert Merton

universalisme, belangeloosheid, communisme, georganiseerd scepticisme

mattheus effect in de wetenschap

wetenschappers die in het verleden meer succesvol zijn geweest, zullen in de toekomst veel gemakkelijker opnieuw succes hebben

ROBERT MERTON

sociaal constructivisme

veronderstellen dat wetenschappelijke waarheid een sociale constructie is

symmetrie-eis van BLOOR

omdat waarheid volgens het constructivisme het product is van de wetenschappelijke activiteit, kan waarheid nooit een causale rol spelen bij het tot stand komen van onze wetenschappelijke kennis

=> mag de ‘waarheid’ van een theorie dan ook nooit een verklarende rol spelen binnen STS

antirealistische metafysica

men stelt dat wetenschappelijke theorieën geen 'ware' beschrijving van de externe werkelijkheid geven, maar in werkelijkheid slechts 'instrumenten' zijn voor het voorspellen van de empirische werkelijkheid

ondergedetermineerd

stellen dat onze wetenschappelijke theorieën slechts 1 van oneindig veel verschillende theorieën is die de empirische waarnemingen zouden kunnen verklaren

technologisch determinisme

de stelling dat technologische ontwikkelingen bepalend zijn voor alle andere ontwikkelingen in de samenleving

=> technologie is drijvende kracht historische ontwikkelingen