almenn sálfræði LOKAloka próf

hí

Sálfræði (Psychology)

Vísindagrein sem fæst við athuganir á atferli og hugsun

félagssálfræði meginþemu

- félagshugsun
- félagsáhrif: hvernig annað fólk hefur áhrif á hegðunina okkar
- félagstengsl: samfélagsleg tengsl

Sálfræðileg próf

- persónuleikapróf
- greindarpróf
- taugasálfræðileg próf

heilsusálfræði (health psychology)

- líffræðilegir, sálfræðilegir og félagslegir hættir = heilsan okkar
- reyna bæta heilsu og koma í veg fyrir veikindi

Sálkönnun (psychoanalysis)

- um leið og manneskjan skilur ástæðuna fyrir einkennum sínum myndi henni batna
- frjáls hugartengsl: óheft tjáninga hugsana/tilfinninga
- viðnám: varnarhegðun sem truflar meðferð
- gagnúð/yfirfærsla: beina tilfinningum að þerapistanum
- túlkun: þerapisti túlkar, til að gefa betra innsæi

geðröskun

- safn einkenna sem eru það alvarleg í tíðni og/eða styrkleika að daglegt líf truflast
- einkennin vísa oft til frávika í hegðun eða skrítinnar hegðunnar
- einkenni fela í sér skerta aðlögunarhæfni og þjáningu

Taugafrumur (neurons)

- sjá um boðsendingar í taugakerfinu
- taugagriplur: safna boðum frá öðrum taugafrumum
- taugabolur: kjarni frumunnar
- sími: boð berast niður símann og þaðan áfram
- Taugaendar

persónuleiki (personality)

tilteknir eiginleikar í hugsun, tilfinningum og hegðun sem eru stöðugir yfir tíma og aðstæður

Áhugahvöt (motivation)

- eykur orku, þrautseigju og stefnu markmiðsbundinnar hegðunar

þroskasálfræði (developmental psychology)

- fæst við þroska og þróun mannsins
- líkamlegur, hreyfi, hugrænn og félagslegur þroski
- skoða hvernig og afh manneskjan breytist með auknum aldri

Skynhrif (sensation)

- áhrif áreitis á skynfærin
- skynfærin senda boð til heilans

tilfinningastjórn (emotional regulation)

- getan til að meta og stjórna tilfinningaviðbrögðum

Meðvitund (consciousness)

- það sem við skynjum, hugsum og finnum á hverju augnabliki
- mat: til að forðast of mikið af upl, einbeitum við okkur að sumum áreitum og hunsum önnur
- stjórnun: skipuleggja hegðun í samræmi við umhverfi

Francis *Galton* (1822-1911)

- taldi að snilligáfa erfðist
- mikill áhugi á greindarmælingum
- lykillinn: virkni skyn og taugakerfisins

Tungumál (language)

- reglubundið táknkerfi
- táknin sett saman eftir reglum
- hægt að búa til óendanleg skilaboð og merkingu

minni (memory)

- ferli sem gerir okkur kleift að skrásetja, geyma og ná í upplýsingar og reynslu
- lærum af reynslunni
- aðlögumst síbreytilegu umhverfi

Nám (Learning)

- varanleg breyting á atferli sem verður fyrir tilstilli reynslu

Náttúruval (natural selection)

- Charles Darwin
- eiginleika sem auka lífsafkomu og fjölgun tegundarinnar munu erfast áfram og þar með verða algengari
- hefur engann tilgang

félgasskilningur (social cognition)

- skilningur á okkur sjálfum og öðrum manneskjum

Streita sem áreiti

- hlutlæg skilgreining á streitu sem vísar til atburða eða fyrirbæri í umhverfinu

Mannúðarhyggja (humanistic perspective)

- andstæða við atferlismeðferð, hafna því of köld og hörð
- skjólstæðingsmiðuð: skilyrðislaust jákvætt viðmót, samkennd
- í anda tilvistarstefnu: hver er tilgangur lífs?
- kom framm á hippatímabilinu og eftir ww2

Flokkun geðraskana

- fagfólk notast við áreiðanleg og réttmæt greiningarkerfi til að samræma skilgreiningar á geðröskunum
Meginkerfin:
- DSM-5, USA
- ICD-10, Evrópu
- kerfin innihalda flokkun og númerun allra geðrænna kvilla og greiningarskilmerki þeirra

stoðfrumur (glial cells)

- halda taugafrumum á sínum stað
- sjá taugafrumum fyrir nauðsynlegum efnum
- losa þær við eiturefni
- einangra þær

lykilspurningar í þroskasáslfræði

- hvernig hafa líffræðilegir og umhverfis tengdir þættir áhrif á þroska
- er þroski sívaxandi ferli eða röð af ólíkum þrepum

Sálaraflskenning um persónuleikann

- freud
Frumsjálf: aðsetur hvata, hlýtur vellíðunarlögmálinu
Sjálf: hlýtur veruleikalögmálinu
Yfirsjálf: vilji, reglur. leggur mat á verk sjálfsins

eðlishvöt ( instict)

- áskapaður eiginleiki sameiginlegur öllum dýrategundum
- eykur líkur á sjálfvirkri svörun við tilteknu áreiti

minnisferli

- umskrift (encoding): upl. skráðar
- Geymd (storage): viðhalda upl. geyma þær
- endurheimt (retrieval): ná í geymdar upl.

Skynjun (perception)

- úrvinnsla áhrif áreita
- túlkun okkar á áreitinu

Viðvani (habituation)

- tilhneigin til að hætta að bregðast við áreiti sem er orðið þekkt vegna fjölda birtinga

Atferli/hegðun

sjáanleg virkni og viðbrögð

félagslegtilvísun (social referencing)

- ferli þar sem ung börn nota tilfinngaleg viðbrögð annarra til að fá upplýsingar um hvernig bregðast eigi við
- visual cliff

Atferliserfðafræði (behavioural genetics)

- hvernig erfðir og umhverfi stjórna sálfræðilegum eiginleikum
t.d hversy miklu ráða erfðir og umhverfi um greind/persónuleika

kenning

- safn staðhæfinga sem útskýra hvernig og afhverju ákveðnir atburðir tengjast
- ekki hinn endanlegi sannleikur

skipan, uppbygging (structure)

Málfræði (grammar)
- reglur hvernig setja meigi saman tákn
Setningafræði (syntax)
- reglur um hvernig orðum er raðað í setningar

Aldred *Binet*

- fékk það verkefni að búa til greindarpróf
Forsendur:
- greind þróast með aldri
- hugræn færni einkennandi fyrir hvern og einn og stöðugur eiginleiki

utanmeðvitundar (preconscious memories)

- minningar sem við erum ekki meðvituð um þá stundina
- höfum samt aðgang að þeim

Eignun (attributions)

- mat á orsökum eigin hegðunnar eða hegðun annarra
hneigðaeignun: eiginleikar fólks skýra hegðun
aðstæðueignun: aðstæður skýra hegðun

streita sen viðbragð

- vísar til líkamlegrar og sálrænna viðbragða við álagi

núvitund

- hugleiðsla, líðandi stund fær athygli, fókus og samþykki
- þriðja bylgja

competency

- geta ákærðs einstaklings til að sitja réttarhöld

Ósjálfráða taugakerfið (PNS)

skiptist í
- sympatíska: virkjar, örvar
- parasympatíska: hægir á líkamsstarfsemi
hafa oft öfug áhrif á líffæri og kirtla = líkamsjafnvægi

Þrepakenningar (developmental stages)

- hegðun á hverju stigi er frábrugðin hinum stigunum
- öll börn fara í gegnum sömu þrep eða stig í sömu röð
- umhverfistengdir þættir geta haft áhrif á hraða barnsins í gegnum stigin en ekki í hvaða röð stigunum er náð

Varnarhættir sálaraflskenningarinnar

- bæling: fela vondar minningar í undirmeðvitundinni
- réttlæting: réttmæta hegðun sína
- andhverfing: brugðist við tilfinningum á öfugan hátt
- einangrun
- frávarp: eigin þrár eignaðar öðrum
- afneitun
- tilfærsla: taka tilfinningar út á öðrum

Hvatakenning Cannon

- hvatir stjórnast af innri lífeðlislegum þörfum sem stýra hegðun til að draga úr spennu
- viljum halda homeostasis
- vandi: gerum stundum eh til að auka spennu
t.d hungur

grunnlíkanið (modal model)

- þriggja þrepa minnislíkan Atkinson og Shiffrin
- hafði mikil áhrif á minnisrannsóknir
- skynminni, skammtímaminni, langtímaminni

Sáleðlisfræði

sálfræði + eðlisfræði
s: hvernig við túlkum styrk ljóss eða hljóðs
e: styrkur ljóss eða hljóðs

Klassísk skilyrðing (classical conditioning)

- Ivan Pavlov (nóbelsverðlaun)
- ferli þar sem lífvera lærir að tengja saman tvö áreiti
- annað áreitið fer að vekja viðbragð sem upphaflega var eingöngu vakið af hinu áreitinu

ótti við ókunnuga (stranger anxiety)

- byrjar að koma fram í kringum 7-8 mánaða

Þróunarsálfræði

- rannsóknir um hvernig sálfræðilegir eiginleikar hafa þróast
galli: ekki hægt að prófa tilgátur

Eftirhyggja (hindsight, after-the-fact)

- röksemd færð fyrir niðurstöðu eftir á
- oft notað til að skýra hegðun
vandi: má skýra hegðunina á margvíslega vegu

Hugur

- Innri ferli sem ekki eru sjáanleg með beinum hætti
- metin með atferli/hegðun

megineinkenni tungumáls

merking (semantics)
skapandi (generative): endalausir möguleikar á merkingu
tilfærsla (displacement): hægt að koma eh á framfæri sem ekki er hér og nú

greindaraldur (mental age)

- árangur miðað við lífaldur

Undirmeðvitund (subconscious)

- Freud
- sársaukafullar minningar og hvatir sem eru bældar
- hafa óbein áhrif á hegðun okkar og líðan

streita og líkamleg heilsa

- eykur líkur á kransæðar og hjartasjúkdómum
- hjartaverkir, hjartaáfall
Ónæmiskerfið
- eitilfrumur/hvít blóðkorn

sátt og skuldbindingarmeðferð

- skjólstæðingum er kennt að taka eftir, samþykkja og fagna hugsunum sínum og tilfinningum
- þriðja bylgja

insanity

- vísar til þess að einstaklingar eru taldir ósakhæfir sökum geðröskunnar

taugaboð

- raffræðileg og efnafræðileg boð sem flytjast bæði innan og milli taugafruma

næmisskeið (critical or sensitive periods)

*critical period*
- líkamlegur þroski
- tímaskeið í þroska þar sem ákveðnir þættir verða að vera til staðar til þess að þroski verði eðlilegur
*sensitive period*
- hugrænn þroski
- er besta tímaskeiðið fyrir ákveðna reynslu
- þó er eðlilegur þroski mögulegur ef reynsla kemur á öðrum tíma

kynsálþróun persónuleikans

- munnstig 0-1 árs
- þermistig 2-3 ára
- reðurstig 4-6 ára
- lægðarstig 7-12 ára
kynþroskastig

-Freud

Jafnvægi (homeostasis)

- viðleitni til að halda innra ástandi líkamans í jafnvægi
- viðmiðsgildi: gildið sem kerfir reynir að halda jöfnu

grundvallareignunarvilla (fundamental attribution error)

- vanmetum áhrif aðstæðna
- ofmetum áhrif hneigða (personal factors)

aðskilnaðarkvíði (seperation anxiety)

- nær hámarki 14-18 mánaða

frá skynhrifum til skynjunnar

- áreiti veldur svörun í skynnemum
- skynnemar breyta áreiti í taugaboð
- þáttaskynjarar greina þættir áreitis
- skynfrumur túlka áreitið: Frumutúlkun
- frumutúlkun borin saman við fyrri upl. í heilanum
- samsvörun frumutúlkunnar og eldri upl. þá getum við túlkað skynhrifin
= skynjun

stökkbreytingar (mutations)

- tilviljanakennd atvik og slys í afritun DNA við frumuskiptingu
- veldur breytileika í líffræði og hegðunar tengdum eiginleikum
- forsenda þess að þróun eigi sér stað

stýrð úrvinnsla (controlled processing)

- meðvituð stýring
t.d hverju við veitum athygli
- hægvirk, krefst áreynslu, auðvelt að trufla
t.d keyra bíl í fyrsta skipti

Breyta (variable)

hvaða eiginleika eða þáttur sem er breytilegur

Hagnýtar rannsóknir (applied research)

- Rannsóknir hannaðar til að leysa sértæk, hagnýt vandamál

klassísk skilyrðing, ferlið

óskilyrt áreiti --> óskilyrt svar
óskilyrt áreiti + skilyrt áreiti
skilyrðing = skilyrt áreiti (án birtingu óskilyrta áreitis) ---> svörun

skynminni (sensory memory)

- geymir í stutta stund upplýsingar sem koma með skynjun

yfirborðsgerð (surface structure)

- táknin og röð þeirra

Greindarvísitala (intelligence quotient-IQ)

- William Stern
- I.Q = (greindaraldur/aldri) x 100

skynmörk (absolute threshold)

- lægsti styrkur greinanlegs áreitis
- í 50% tilvika
- því lægri sem skynmörkin eru því betri/viðkvæmari skynjara erum við að skoða

líkan Selye

alarm - restistance (kortisól) - exhaustion

díalektísk atferlismeðferð

- til að hjálpa fólki með jaðarpersónuleikaröskun
- blanda af atferlismeðferð, HAM, þáttum úr sálkönnun og mannúðarmeðferð

hugröskun (neurosis)

- raskanir sem tengjast líðan fólks
- oftast kvíði eða óhamingja

spennubreyting í taugafrumu (boðspenna)

- spennan nær þröskuldi (50mV)
- opnast jónahlið sem hleypir Na+ jónum inn
- þau hlið lokast
- önnur jónahlið opnast og hleypa K+ inn
- aftur komin hvíldarspenna
- þetta heldur áfram niður símann

Carl Jung

- sameigileg dulvitund (minningasafn um mannkynssöguna)
- Erkitýpur: þessar minningar koma fram með erkitýpum, eh tákn, myths

kerfi um virkjun hegðunnar (BAS)

- lífvera er móttækileg fyrir vísbendum um umbun í umhverfi
- dópamín, fremri hluta vinstra ennisblaðs

Eiginhagsmunaskekkja (self serving bias)

- skýrum velgengi með hneigðum ( personal factors)
- skýrum mistök með aðstæðum

aldurshópur/kynslóð (cohort)

- hópur fólks sem hefur upplifað sömu sögulegu atburðina því þau eru á sama aldri

lunderni (temperament)

- auðveld
- erfið
- sein í gang

slokknun (extinction)

- óskilyrta áreitið hættir að birtast, kallar skilyrta áreitið fram viðbragðið
- smám saman minnkar það síðan og hverfur

sjálfvirk úrvinnsla (automatic processing)

- ómeðvituð stýring, gerist ósjálfrátt
- hraðvirk, ósveigjanleg
t.d keyra heim til sín

Gregor Mendel

- upphafsmaður tilrauna í erfðafræði
- baunaplöntur
- (gen): eiginleikar erfast með einhverjum eindum, blandast ekki saman, ríkjandi/víkjandi

Aðgerðarbundin skilgreining (Operational Definition)

- nákvæm skilgreining á breytu sem tekur mið af þeirri aðferð sem notuð var til að búa hana til eða mæla
- í rannsóknum: skilgreina breytuna sína og hvernig hún er mæld

Sperling

- mældi geymslugetu og varanleika skynminnis
- myndræn geymsla (iconic store), hluti af skynminni
- heildarfrásögn og hlutafrásögn

Grunnrannsóknir (basic research)

- rannsóknir sem hafa þann tilgang að afla nýrrar þekkingar
- afh/hvernig fólk hugsar, hegðar sér, upplifir tilfinningar

djúpgerð (deep structure)

- merking táknanna til samans

Fráviksgreindarvísitala (Deviation IQ)

- byggir á normaldreifingu
- notað staðalskor þar sem meðaltal er 100 og staðalfrávik 15

Fyrstu hughrif (first impressions)

- upphafsáhrif: áhrif fyrstu upl. um manneskju skipta miklu máli
t.d tilraunir Asch

Líkamleg streituviðbrögð

Sjálfvirkataugakerfið:
- aukin hjartsláttur
- aukin blóðþrýstingur
- aukin virkni í nýrnahetturkjarna
- meira nýrnahettuhormón
Heiladingull
- aukin virkni í nýrnahettuberki sem eykur kortisól
- kortisól dregur úr virkni ónæmiskerfisins.

menningarsamræmi

- meðferð sem er í samræmi við menningarleg gildi og væntingar skjólstæðings

geðrof (psychosis)

- ástand þar sem manneskja missir tengsl við raunveruleikann

Hvíldarspenna (resting potential)

- neikvæður spennumunur milli innra og ytra borðs frumunnar
- -70mV
- jákvæðum jónum ýtt út, fleiri neikvæðar fyrir innan

kynslóða áhrif (cohort effect)

- munur á getu og reynslu hópa sem fæddir eru á mismunandi tímanum

Alfred Adler

Félagslegur áhugi
- manneskjur eru félagsverur hvattar áfram af áhuga til að auka velferð annarra
Vangetuduld
- lélegt sjálfstraust, efi sem lætur fólk annaðhvort afreka mikið eða verða einmana

kerfi um hömlun hegðunnar (BIS)

- lífveran er móttækileg fyrir vísbendum um refsingu í umhverfi
- hægra ennisblað, limbískakerfinu

Auðveld

- vær
- aðlagast nýjum aðstæðum fljótt
- leika sér mikið

aðgreiningamunur (just noticeable difference)

- minnsti greinanlegi munur milli tveggja áreita sömu gerðar