ARALING PANLIPUNAN KASAYSAYAN NG DAIGDIG

AP

LESSON 1

Heograpiya ng Daigdig

• Ano ang daigdig? Ito ang lugar kung nasaan tayo ngayon—ang planeta nating tinatawag na Earth.

• Kahalagahan: Nagbibigay ito sa atin ng mga pagkain, inumin, at mga likas na yaman tulad ng tubig at hangin na kailangan natin sa araw-araw.

• Sukat: Humigit-kumulang 12,700 kilometro ang paligid ng daigdig.

• Katangian: Ito lang ang planetang may kapasidad na suportahan ang buhay dahil dito matatagpuan ang mga halaman, hayop, at tao.

• Mga bahagi ng daigdig:

  • Ang hydrosphere ay siyang bahagi na binubuo ng katubigan o tubig, na umaabot sa 70% ng kabuuang sukat ng mundo.

  • Ang lithosphere naman ay ang kalupaan na gawa sa lupa at bato.

  • Ang biosphere ay ang bahagi kung saan nakatira ang mga organismo—halaman, hayop, at tao.

  • Ang atmosphere ay ang hangin na bumabalot sa mundo, na nagbibigay daan sa paghinga at nagkakatalo sa klima at panahon—nagpapaliwanag sa pag-usbong ng bagyo, ipo-ipo, at pagbabago ng klima.

Limang Tema sa Heograpiya

Ang heograpiya ay may limang pangunahing paksa na tinatawag na tema:

1. Lokasyon: Tinutukoy kung nasaan ang isang lugar sa mundo. Pwedeng tukuyin ito gamit ang:

   • Nominal (pangalan lang),

   • Tiyak o Absolute (exacto o coordinate),

   • Relatibong (kung nasa malapit o kalapit ng ibang lugar).

2. Lugar: Ang katangian ng isang pook o lokasyon na maaaring pisikal tulad ng anyo ng lupa, klima, o gamit, at kultural tulad ng wika, paniniwala, at tradisyon.

3. Rehiyon: Malalaking bahagi ng mundo na pinagbubuklod ng magkakatulad na katangian—pisikal man o kultural. Halimbawa nito ay ang Timog-Silangang Asya na binubuo ng mga bansa na may magkatulad na klima at yamang-tubig.

4. Interaksyon ng Tao at Kapaligiran: Paano nakikipag-ugnayan ang tao sa kalikasan:

   • Pagdepende sa kalikasan para sa pang-araw-araw na pangangailangan,

   • Pagsasapalaran o pag-angkop sa kapaligiran,

   • Pagbabago sa kapaligiran upang umangkop sa kanilang pangangailangan.

5. Paggalaw: Ang paglipat ng tao, kalakal, ideya, at mga likas na pangyayari mula sa isang lugar patungo sa iba. Ang mga ito ay nakakaapekto sa kasaysayan at pagbabago sa isang lipunan.

Mahalagang Paksa sa Pag-aaral ng Heograpiya

• Lokasyon: Paano matutukoy ang kinaroroonan gamit ang iba't ibang paraan.

• Lugar: Paano naapektuhan ng katangian ng isang lugar ang paraan ng pamumuhay ng mga tao dito.

• Rehiyon: Pag-aaral kung paano hinahati ang mundo ayon sa mga magkakatulad na katangian.

• Paggalaw at Ugnayan: Pagsusuri sa mga paggalaw at ugnayan ng tao, bagay, at ideya.

• Ugnayan ng Tao at Kalikasan: May tatlong pangunahing paraan:

  • Pagdepende sa kalikasan,

  • Pagsasapalaran o pag-angkop dito,

  • Pagbabago sa kalikasan upang umangkop sa pangangailangan.

Kahalagahan ng Pag-aaral ng Heograpiya

• Natutulungan tayo na malaman kung nasaan tayo at kung saan tayo patungo.

• Nakakatulong ito upang maunawaan at mapahalagahan ang mga likas na yaman at ang mga pagbabagong nagaganap sa kapaligiran.

• Mahalaga ito sa pag-aaral ng kasaysayan, upang mas maintindihan natin ang mga pangyayari sa nakaraan at kung paano naisasalin ang mga pagbabago sa lipunan.

Heograpiya at Kasaysayan

• Mahalaga ang ugnayan ng heograpiya at kasaysayan. Hindi pwedeng pag-usapan ang kasaysayan kung hindi mo matutukoy kung saang lugar naganap ang mga pangyayari.

• Ginagamit ang heograpiya bilang kasangkapan sa pag-aaral ng kasaysayan dahil nakatutulong ito sa pagsusuri ng mga pagbabago sa lugar at sa tao.

• Nakikita mismo sa lugar ang epekto ng mga pangyayari, at nakatutulong din sa pag-unawa kung paano naapektuhan ang kasaysayan ayon sa kalikasan at pagbabago sa kapaligiran.

LESSON 2

Pagkabuong ng Daigdig at Kasaysayang Heolohikal

• Ang daigdig ay tinatayang nabuo mahigit 4.54 bilyong taon ang nakalipas.

• Nagsimula ito mula sa mga butil ng gas at iba pang bahagi na nagmula sa pagtuklas sa Sistema ng Solar, na nagsimula sa araw.

• Ang mga bagay mula sa kalawakan ay bumagsak at nakapag-ambag sa mga pagsabog at pag-init ng daigdig.

• Unti-unting nabuo ang hangin mula sa gas, nagkaroon ng tubig, at naglamig ang panlabas na bahagi nito habang ang loob ay nananatiling malabo pa.

• Ang prosesong ito ang nagsilbing pundasyon sa kasalukuyang anyo ng mundo.

Paano pinag-aaralan ang Panloob ng Daigdig?

• Sinusuri ang edad ng daigdig gamit ang siyentipikong mga pamamaraan sa pagsusuri ng mga bato na nakalabas sa planeta.

• Ang pagbabago sa kalupaan ay pinag-aaralan din gamit ang siyentipikong teknolohiya.

• Ang heolohiya ang siyentipikong pag-aaral sa panloob at panlabas na anyo, mga bumubuo nito, at mga pagbabagong nagaganap dito.

• Ito ang kasaysayan ng pisikal na daigdig mula noong pinakamaagang panahon hanggang sa kasalukuyan.

Kasaysayan ng Heolohikal na Pagkakabuo ng Daigdig

• Precambrian eon: Mahabang panahon at halos walang maraming tala sa mga pangyayari. Nahahati ito sa:

  • Hadean: Nabuo ang tubig.

  • Archean: Nagsimula ang pamumuhay sa mundo.

  • Proterozoic: Lumitaw ang mga komplikadong uri ng buhay.

• Phanerozoic eon: Panahon kung kailan dumami at nag-unlad ang buhay:

  • Nagkaroon ng malaking pagdami ng halaman at hayop.

  • Naganap ang malalaking pagbabago sa mga organismo.

  • Nahahati pa ito sa tatlong bahagi: Paleozoic, Mesozoic, at Cenozoic.

Unang Tao sa Daigdig at ang Kasaysayang Prehistoriko

• Nagsimula ang tao noong Quaternary period, 2.6 milyon taon na ang nakalilipas, at hanggang ngayon.

• Naituring na may malawak na karagatan at nahati-hating bahagi ang mundo sa panahon ng Quaternary.

• Nahati ito sa:

  • Pleistocene: Panahon ng yelong o glaciation. Nag-yeyelo at kumukonti ang yelong bahagi.

  • Holocene: Kasalukuyang panahon, kung kailan tuluyang natunaw ang yelo at tumaas ang lebel ng dagat.

Mga Unang Tao sa Mundo

• Hindi tiyak kung saan at paano nagsimula ang buhay tao sa daigdig.

• Pinaniniwalaang nagsimula ang tao mula sa mga organismo na binubuo lamang ng isang o ilang selula.

• Ayon sa genetics, ang mga lahi ng matsing ay pangunahing pinagbatayan sa pagkakatuklas ng katangian at kilos ng tao.

• Anim na milyong taon na ang nakalilipas, nagsimula ang pagtayo gamit ang dalawang paa ang mga hominid o mga unang uri ng tao.

Mga Uri ng Sinaunang Tao

• Homo Habilis: Ang unang tao na nakalikha at gumamit ng mga kagamitang bato sa kanilang pamumuhay. Ginagamit nila ito sa panghuli at pagkain ng hayop.

• Homo Erectus: Lumaganap mula sa Africa mga 1.9 milyong taon na ang nakalilipas. Nakakatayo nang tuwid at nagsimulang maglakbay sa iba't ibang parte ng mundo, gaya ng Java, Peking, at Georgia.

• Homo Sapiens: Ang modernong tao, nagsimula sa Africa mga 100,000 taon na ang nakalilipas. Sila ang direktang ninuno natin ngayon. Marunong nang makipag-usap, makipagtalastasan, at maipahayag ang saloobin sa pamamagitan ng wika.

Mga Yugto sa Pag-unlad ng Kultura sa Panahong Prehistoriko

Sa panahon ng prehistory, umusbong ang kultura ng tao kasabay ng pag-unlad ng kanilang teknolohiya. Ang teknolohiya ay tumutukoy sa kabuuang proseso ng pagkuha, paggawa, paggamit, pakikipagpalitan, at pagtapon ng mga bagay na ginagamit nila. Ang pag-unlad nito ay sumasalamin sa pag-unlad ng kaisipan at kasanayan ng mga sinaunang tao, mula sa simpleng bagay hanggang sa mga komplikadong kasangkapan.

Panahong Paleolitiko at Mesolitiko

Paleolitiko (Panahon ng Lumang Bato):

• Nagsimula sa panahong natutong gumamit ang tao ng kagamitan gawa sa bato.

• Ang pangunahing layunin ay sa pangangaso, pangunguha ng pagkain, at pagpatay.

• Nagbubuklod ang mga tao sa maliliit na pangkat upang magtulungan.

• Kadalasang panggalingan ng pagkain ay pangangalap, pangangaso, at pangingisda.

• Natuklasan ang paggamit ng apoy.

• Madalas lumilipat-lipat ang tirahan depende sa mapagkukunan ng pagkain.

Mesolitiko (Gitnang Bato):

• Panahon sa pagitan ng Paleolitiko at Neolitiko.

• Unti-unting dumami at lumaki ang mga pangkat ng tao.

• Nagpatuloy ang pagpapalipat-lipat upang makahanap ng pagkain.

• Tumaas ang kompetisyon sa paghahanap-buhay.

• Mas pinipili na ang mga paraan ng panghuhuli at pangangalakal ng pagkain.

Panahong Neolitiko (Bagong Bato)

• Nagkakaroon ng malaking pagbabago sa teknolohiya: ginagamit na nila ang kagamitang gawa sa bato sa pagtatanim at pag-aalaga ng hayop.

• Natutunan nilang magbungkal at maghukay sa lupa.

• Nagsimula ang pagtatanim ng halamang pagkain at pag-aalaga ng hayop, kaya't hindi na kailangang lumipat ng tirahan.

• Ito ang panahon ng rebolusyong agrikultural, kung saan nagsimulang umusbong ang mga malalaking pamayanan, bayan, at estado.

Panahon ng Metal

• Ang yugto na hulihin ang mga metal mula sa kapaligiran, kadalasan ay nakahalo sa bato o nahuhukay sa ilalim ng lupa.

• Mas mahirap ang paghukay at pagmimina dahil nangangailangan ito ng mataas na antas ng kasanayan at teknolohiya.

• Sa panahong ito nagsimula ang paglikha at paggamit ng mga kasangkapan gawa sa metal gaya ng tanso, bakal, at iba pa.

• Ang Panahon ng Metal ay nagpasimula rin ng paglago ng mga sinaunang kabihasnan sa buong mundo.

• Ito ang huling yugto sa pag-unlad ng teknolohiya sa prehistoriko.

Sinaunang Kabihasnan sa Daigdig at Klasikong Kabihasnan sa Europa

Pagpapakita ng Sinaunang Kabihasnan

• Isang maskara mula sa kabihasnan ng Egypt na pagmamay-ari ni Tutankhamun, na nagsisilbing patunay ng mataas na uri ng pamumuhay noon.

• Sa kasalukuyan, malaking pagbabago na ang naganap, ngunit hindi maikakaila na may mga patunay na mataas pa rin ang antas ng pamumuhay natin.

Mesopotamia: Lundayan ng Kabihasnan

• Tinaguriang "lundayan ng kabihasnan" dahil doon unang sumibol ang mataas na uri ng pamumuhay.

• Kwento ng Mesopotamia:

  • Ang pangalan ay salitang Griyego na nangangahulugang "lupain sa gitna ng dalawang ilog" — ang Tigris at Euphrates.

  • Sumeria ang pinakaunang lungsod-estado dito, binubuo ng 12 lungsod na pinamumunuan ng hari.

  • Sila ay naninirahan sa ziggurat, ang pinakamalaking templo.

  • Kilala si Haring Gilgamesh bilang isang makapangyarihang lider.

Mga Ambag ng Mesopotamia

• Nakatuklas sila ng sundial at kalendaryong nakabatay sa 60.

• Naitatag nila ang sistema ng pagsusulat na cuneiform, sa pamamagitan ng pag-ukit sa luwad.

• Nagsimula rin dito ang mga digmaan, pero madalas ay mapayapa ang kalagayan ng kanilang mga lungsod-estado.

• Pinamunuan ni Haring Sargon ang kauna-unahang imperyo—ang Imperyo ng Akkadia.

Mga Sumunod na Imperyo

• Babylonia: Pinangunahan ni Haring Hammurabi, na nagpatupad ng mga batas sa ilalim ng Hammurabi Code.

• Fertile Crescent: Sakop nito ang Mesopotamia at nagsilbing sentro ng kabihasnan sa unang milenyo BCE.

• Mga pananakop:

  • Inusig ng mga Hittite (1600 BCE),

  • Sinakop ng mga Assyria (1200 BCE),

  • Bumalik ang Babylonia sa paglaki sa ilalim ni Nebuchadnezzar,

  • At nagkaroon ng mga unang sistemang panghalip at pananalapi sa Lydia noong 600 BCE.

Imperyong Persyo

• Sa 540 BCE, sinakop ng Imperyong Persia ang Mesopotamia at kalapit na mga kaharian.

• Pinangunahan ni Haring Cyrus the Great, ang Persia ay naging pinakamalaking imperyo sa mundo noon, mula Europa hanggang India.

• Hindi pinakialaman ng mga Persiano ang kultura at paniniwala ng nasasakupan.

• Pinatibay ang imperyo sa pamamagitan ng paghati nito sa mga lalawigan na pinamumunuan ng satraps at nagpatayo ng mga kalsada at sistema ng postal.

Sinaunang Kabihasnan sa Lambak ng Indus

• Nagsimula sa tabing-ilog ng Ilog Indus sa paligid ng 2500 BKP.

• Ang kabihasnang ito ay kilala sa matitibay na lungsod tulad ng Harappa at Mohenjo-Daro, na may mga malalaking paliguan, citadel, at sistema ng imbornal.

• Ang mga Dravidian ang pangunahing nakatira dito, ang mga pangunahing hanapbuhay ay pagsasaka at paghahayupan.

• Hindi pa ganap na nauunawaan ang kanilang sistema ng pagsusulat dahil wala pang nakakaintindi sa kanilang nakasulat na sistema.

• Nakipagkalakalan sila sa Mesopotamia at Ehipto.

• Pumailanlang ang kabihasnan ngunit nagsimula itong mawala noong 1700 BKP, maaaring dulot ng pagbabago sa klima, pagbaha, o pagsalakay.

Pagdating ng mga Aryan

• Galing sa hilaga at gitnang Asya, ang salitang Aryan ay nangangahulugang “noble people”.

• Sinakop nila ang mga Dravidian, dala ang kanilang kultura at tradisyon.

• Ginamit nila ang Sanskrit, na itinuturing na banal na wika.

• Ipinakilala nila ang Hinduismo na nakabatay sa mga Veda o karunungan.

• Isinakatuparan nila ang Sistemang Caste kung saan ang tao ay itinalaga sa pangkat batay sa kanyang kapanganakan. Hindi maaaring makaalis dito hanggang sa mamatay at mag-reincarnate.

Kabihasnan sa Tsina

• Kilala sa mga imbensyon tulad ng sutla, pampreselena, tsaa, pulbura, compass, at papel.

• Umusbong mula sa mga ilog Huang Ho (Yellow River) at Yangtze.

• Ang lipunan ay pinamumunuan ng mga dynastiya, na pinamumunuan ng emperador na nagkakaroon ng Mandate of Heaven — basbas mula sa diyos.

• Dynastic Cycle: ang proseso ng pag-angat at pagbagsak ng mga dinastiya.

• Ayon sa alamat, si Emperador Yu mula sa Dinastiyang Sia ang unang emperador na nakontrol ang pagbaha sa tulong ng irigasyon.

• Unang nagkaroon ng lungsod at metal gamit ang ilalim ng dinastiyang Sia.

• May sistema silang Turtle Shell Oracle para malaman ang hinaharap, sa pagbabasa ng mga senyales sa shell ng pagong.

• Nawala ang Mandate of Heaven noong naging malupit ang huling pinuno ng Sia, kaya pinalitan sila ng Dinastiyang Shang noong 1766 BKP.

Dinastiyang Shang at Chou

• Dinastiyang Shang:

  • Mas marami nang natuklasang labi at artifacts, naging mas kilala ang kanilang kabihasnan.

  • Nagpatayo ng dalawang kabisera: Aon (may matitibay na pader) at Yin (marangyang palasyo, aklatan, mga tindahan, at libingan ng mga emperador).

  • Bumagsak noong 1122 BKP, napalitan ng Dinastiyang Chou.

• Dinastiyang Chou:

  • Mas malinaw na ang sistema ng pamamahala, kung saan tinatawag na "son of heaven" ang emperador.

  • Nagpasimula sa mga pangunahing batas sa Tsina.

  • Dito ipinanganak si Confucius (Kung Fuzi), na nagturo ng Confucianism, na nagsusulong ng moralidad, pakikipagkapwa, at paggalang sa magulang.

  • Ang turo ni Confucius ay nagsisilbing pundasyon ng kulturang Tsino.

Dinastiyang Qin

• Pinalitan ang Chou noong 221 BKP ni Shi Huang Ti.

• Pinanganib niya ang kapangyarihan sa pamamagitan ng pagbubuo ng Great Wall of China upang mapanatili ang seguridad laban sa mga nomadikong mananakop.

• Pinutol niya ang mga nakaraang batas at aklat, at pinatay ang mga sumasalungat sa kanyang pamumuno.

• Inilibing siya sa isang dambuhalang libingan na bantayan ng Terracotta Army.

• Bumagsak pagkatapos ng kanyang kamatayan dahil sa pagrerebelde.

Dinastiyang Han

• Pumalit noong 206 BKP at nanatili sa kalawakan ng 400 taon.

• Sinimulan ang civil service upang mas mapabuti ang pamamahala:

  • Sinimulan ang pagsasanay at pagsusulit para makuha ang posisyon sa gobyerno.

  • Nagkaroon ng mga mahusay na opisyal na nakapagsilbi sa imperyo.

• Ibalik ang mga turo ni Confucius na pinutol noong Qin.

• Pagsulong sa edukasyon, moralidad, at mahusay na pamumuno ang naging pananagutan ng Han.

Europa sa Panahon ng Transisyun at Gitnang Panahon

Gitnang Panahon (Medieval Period)

• Ang pagbagsak ng Imperyong Romano ay isang malaking pagbabago sa Europa.

• Ang Imperyong Romano, isang makapangyarihang imperyo, ay unti-unting humina at bumagsak dahil sa iba't ibang salik, kabilang ang internal na kaguluhan at mga banta mula sa labas.

• Ang pagbagsak nito ay nagbigay-daan sa panibagong yugto sa kasaysayan, ang Gitnang Panahon o Medieval Period.

Sanhi ng Pagbagsak ng Imperyong Romano

• Labas: Pag-usbong ng iba pang imperyo tulad ng Parthia at pagpasok ng mga barbarong Germanic tribes tulad ng Franks, Lombards, Goths, at Anglo-Saxons.

• Loob: Pagdami ng iba't ibang relihiyon sa loob ng imperyo at internal na paghihirap.

Panunungkulan ni Diocletian

• Ginamit ni Diocletian ang rebisyon sa pamamahala upang mapigilan ang tuluyang pagbagsak.

• Hinati niya ang imperyo sa dalawang bahagi:

  • Kanlurang Imperyo Romano

  • Silangang Imperyo Romano (Constantinople bilang kabisera)

• Tetrarchy: Pamamahala ng imperyo ng apat na pinuno (Diocletian, Maximian, Galerius, at Constantius).

• Sa panahon ni Constantine, nagsimula ang Kristyanismo bilang estado ng pananampalataya at itinatag niya ang Constantinople bilang bagong kabisera.

Mga Germaniko

• Naging masigasig ang mga Germanic tribes na pumasok at sumalakay sa imperyo.

• Sila ay hati sa iba't ibang pangkat tulad ng Franks, Lombards, Goths, Anglo-Saxons.

• Ang Kanlurang Imperyong Romano ay tuluyang bumagsak noong 476 AD nang mapatalsik si Romulus Augustulus ni Odoacer.

• Sa kabilang banda, nagpapatuloy ang Silangang bahagi na kilala bilang Imperyong Byzantine.

Kalendaryo ng mga Aztec

• Gawa sa malaking bato na may maraming detalye na nagpapakita ng mahahalagang araw.

• Katulad ng ginagamit nating kalendaryo sa kasalukuyan.

• Mahalaga ito sa mga Aztec dahil nakatutulong ito sa pagtukoy ng mahahalagang okasyon at pagsunod sa kanilang mga ritwal.

• Para sa isang mag-aaral, makatutulong ang ganitong uri ng kalendaryo upang planuhin ang mga gawain, makaisip ng tamang panahon para sa pag-aaral, at mapanatili ang organisasyon sa buhay.

Mga Kabihasnan sa Aprika

• Kaharian ng Kush:

  • Naitatag sa timog ng Ehipto.

  • Pinanghawakan ang impluwensiya ng Ehipto, gaya ng paggawa ng piramide at paggamit ng heiroglyphics.

  • Nakipagkalakalan sa Ehipto para sa ginto, mamahaling hiyas, bakal, at hayop.

  • Mas malakas ang Kush noong 730 BKP, ngunit napaalis noong 671 BKP ng mga Assyrian.

  • Inilipat ang kabisera sa Meroe, naging pangunahing daungan at kalakalan sa hilagang-silangang Aprika.

  • Bumagsak ang Kush noong 350 BKP sa kamay ng Axum.

• Lungsod ng Axum:

  • Nasa ngayon ay Ethiopia.

  • Kanlungan ng kalakalan mula sa India.

  • Naging Kristiyanong kaharian noong 395 KP, dahilan kung bakit Kristiyanismo ang pangunahing relihiyon sa Ethiopia hanggang ngayon.

• Mga Imperyo ng Ghana, Mali, at Songhai:

  • Mula sa grupong Bantu na nagsimulang manda sa Africa noong 2000 BKP.

  • Ang Ghana ay itinatag noong 300 KP, na kilala sa “Gold-Salt Trade,” kung saan ginagamit ang ginto bilang pangunahing kalakal kapalit ng asin.

  • Bumagsak ang Ghana noong 1076 KP sa mga Muslim.

  • Sumunod ang Imperyong Mali na itinatag ni Prinsipe Sundiata noong 1230 KP.

  • Pinangunahan ni Mansa Musa ang Mali, kilala sa hajj niya sa Mekka at sa mga lungsod tulad ng Timbuktu, Gao, at Jene bilang mga sentro ng karunungan at relihiyong Islam.

  • Bumagsak ang Mali noong 1468 KP, pinalitan ng Imperyong Songhai.

Imperyong Songhai

• Itinatag ni Sunni Ali at pinamahalaan nang husto ni Askia Muhammad.

• Noong 1528, naabot nito ang pinakamalawak nitong teritoryo, mas malawak pa sa Ghana at Mali.

• Lumaganap ang Islam sa Kanlurang Aprika, dahil si Askia Muhammad ay isang debotong Muslim.

• Bumagsak ang imperyo dahil sa pananakop ng mga galing sa Morocco noong 1590 KP.

• Wala nang muling naitatag na imperyo sa Kanlurang Aprika matapos ang pagbagsak nito.

Mga Kabihasnan sa Amerika

• Nandayuhan ang mga tao mula sa Asya sa Hilagang Amerika mga 40,000 taon na ang nakalilipas.

• Dumaan sila sa lupa na nagdurugtong sa Asia at Amerika (Bering Land Bridge).

• Sila ay mga nomadiko, sumusunod sa mga hayop na kanilang pagkain.

• Mula sa Hilagang Amerika, naglakbay ang mga tao sa Timog Amerika at naging mga ninuno ng iba't ibang pangkat ng tao sa kontinent.

Mga unang kabihasnan at lugar na pang-ceremonya:

• Ang Olmec sa baybayin ng Golpo ng Mehiko noong 1200 BKP:

  • Nagkaroon sila ng mga seremonya at ritwal.

  • Tinawag silang "rubber people" dahil sa mga puno ng goma.

  • Hindi sila nagtayo ng irigasyon, sa halip ay nagpatayo ng mga paagusan.

  • Kilala sila sa mga piramide at malalaking ulo na inukit mula sa malaking tipak ng bato.

• Pagbagsak ng Olmec: Noong 400 BKP.

Paglipat at pag-usbong ng kabihasnan:

• Pagkatapos bumagsak ang Olmec, nagsimula naman ang kabihasnang Teotihuacan sa Lambak ng Mehiko noong 100 KP:

  • Itinayo ang malaking lungsod na may mga piramide ng Araw at Buwan.

  • Gumagamit sila ng obsidian o volcanic glass na gawa sa bato bilang sandata.

• Pagbagsak ng Teotihuacan: Noong 600 KP, sinunog at pinasok ng mga nomadiko.

Mga Maya

• Impluwensiya ng Olmec; nagtayo ng mga lungsod-estado sa Mexico, Guatemala, El Salvador, Honduras.

• Pagsasaka ang pangunahing kabuhayan, gamit ang hagdang-hagdang taniman para maiwasan ang pagbaha.

• Gamit ang buto ng cacao bilang pera.

• Pinamumunuan ng Halach uinic, isang pinuno sa digmaan.

• Naniniwala na ang mundo ay nabuo mula sa dugo ng mga diyos, kaya nagsasagawa sila ng mga alay na dugo.

• May sistema ng pagsusulat at kalendaryo na halos katulad sa modernong kalendaryo.

• Hindi naimbento ang konsepto ng zero pero ginagamit na ito ng mga Maya.

• Bumaba ang kabihasnan noong 950 BKP, may teorya na dahil sa mga panlabas at panloob na sanhi tulad ng digmaan at taggutom.

Mga Aztec

• Pinasok ng mga Toltec noong 950 KP ang rehiyon sa Gitnang Mehiko.

• Kilala bilang mga mandirigmang pangkat.

• Nagtayo ng chinampas (artipisyal na mga isla) sa lawa para sa pagsasaka.

• Lumaki ang lungsod na tinatawag na Tenochtitlan, puno ng istrukturang panrelihiyon at pampamahalaan.

• Nahati ang mga mamamayan ayon sa pamilya; ang mga mahahalagang tao ay matatagpuan sa gitna, ang mga magsasaka ay nasa dulo.

• Nang dumating ang mga Espanyol noong 1519 KP, namangha sila sa laki at karangyaan ng Tenochtitlan.

Imperyo ng Inka

• Kasabay ng Aztec, nakabase sa Andes sa Timog Amerika.

• Pinakamalaking imperyo sa Amerika, sumaklaw sa Ecuador, Peru, Colombia, Chile, at Argentina.

• Matatagpuan sa mga matataas na lugar, bihasa sa paggawa ng hagdang-hagdang taniman at gusali.

• Wikang Quechua ang laganap; ang kabisera ay Cuzco na bantog sa mga istruktura nitong nababalot ng ginto.

Mga kabihasnan sa Pulo ng Pasipiko

• Uri ng pandarayuhan na kailangang tawirin ang malalaking dagat, kinakaharap ang malakas na alon at bagyo.

• Mga nagtatanim, mangangaso, at mangongolekta ng pagkain mula sa kagubatan.

• Nanggaling ang mga tao sa New Guinea at mga Aborigine ng Australia.

• Sakop ang Oceania, kabilang ang Taiwan, Pilipinas, Indonesia, at Malaysia.

• May mga lungsod at monumentong katangi-tangi gaya ng Nan Madol sa Micronesia at mga estatwa sa Isla ng Easter.

Mga Pagbabago sa Europa

Renaissance (Muling Pagsilang)

• Nagsimula noong ika-14 na siglo sa Italy, partikular sa mga lungsod tulad ng Venice, Florence, at Genoa.

• Itinatampok nito ang muling pagbibigay-pansin sa kultura, agham, sining, at pagkatao, matapos ang madilim na panahon ng Gitnang Panahon.

• Ang mga Europeo ay nagsimulang mag-aral muli sa mga aklat ng Gresya at Roma at nagkaroon ng pagpapahalaga sa mga narating at nagawa ng tao.

• Naging makulay ang panitikan, sining, at arkitektura; nilikha ang mga gawa ng mga kilalang pintor, iskultor, at arkitekto.

• Nagsimula ito sa Italya sa pamamagitan nina Francesco Petrarch at William Shakespeare sa panitikan, at Niccolo Machiavelli sa politika.

• Ang pag-imbento ng printing press ni Johann Gutenberg ay nakatulong sa mas malawak na pagpapalaganap ng kaalaman.

Black Death (Peste de Black)

• Isang malubhang epidemya noong ika-14 na siglo na pumatay ng milyon-milyong tao sa Europa, Asya, at Africa.

• Ang sanhi ay bakterya na kumakalat sa mga pulgas, daga, at kuto.

• Sintomas: matinding lagnat, pagsusuka ng dugo, at mga pigsa na kulay itim (buboe).

• Nagdulot ito ng pangamba at pagbawas ng populasyon, na nagresulta sa mass graves.

Reformation (Repormasyon)

• Nag-ugat sa paglakas at pagmamalabis ng Simbahang Katoliko.

• Naitulak ito ng mga iskolar tulad nina John Wycliffe sa Inglatera na bumatikos sa politika at doktrina ng simbahan.

• Ang pinakakilalang personalidad ay si Martin Luther ng Alemanya na naglathala ng 95 theses noong 1517, na nagtanong sa mga maling turo at gawain ng simbahan.

• Nagdulot ito ng paghahati-hati sa Simbahang Katoliko at pagsisimula ng iba't ibang protestanteng sekta.

• Noong 1417, natapos ang Western Schism nang mahalal si Papa Martin VI sa Roma, ngunit nanatiling may isyu sa pananampalataya.

Scientific Revolution

• Isang serye ng mga pangyayari na nagpasimula sa makabagong siyensiya noong maagang bahagi ng modernong panahon.

• Nagdulot ito ng malawakang pagbabago sa pananaw ng lipunan tungkol sa kalikasan at ang kakayahan ng tao na mag-isip, magtanong, at lumikha.

• Nagsimula sa Europa sa huling bahagi ng Renaissance at naging daan sa Enlightenment noong ika-17 at ika-18 siglo.

• Ang ilan sa mga pangunahing siyentipikong nagsulong nito:

  • Nicolaus Copernicus: Iminungkahi noong 1543 na ang araw ang nasa gitna at ang mundo ay umiikot dito, laban sa paniniwalang geo-centric.

  • Francis Bacon: Nagpasimuno ng Scientific Method na nakadepende sa sistematikong obserbasyon at eksperimento.

  • Isaac Newton: Naniniwala na maaaring madiskubre ang mga natural na batas.

The Enlightenment (Edad ng Katuwiran)

• Isang makasaysayang panahon noong ika-18 siglo sa Europa na nakatutok sa paggamit ng rasyon at katuwiran upang maunawaan at mapabuti ang mundo.

• Ang mga pilosopo (philosophes) ay nagsimulang tumutol sa mga superstityon, relihiyosong paniniwala, at lumalaganap ang mga ideya tulad ng:

  • Karapatan sa kaligayahan.

  • Ang agham ay praktikal.

  • Ang diskriminasyon ay mali.

  • Pagkahiwalay ng simbahan at estado.

  • Karapatan sa pribadong buhay.

  • Kalayaan sa pananalita.

  • Reforms sa edukasyon at hustisya.

• Nagbigay-diin ito sa mga ideya na nagpasimula sa demokratikong mga prinsipyo.

Mga Sanhi ng Enlightenment

• Relihiyosong digmaan noong 1600s: Nagdulot ng pagdududa at pagtanggi sa labis na relihiyong dogma.

• Pagkansela ng Edict of Nantes ni Louis XIV: Lumayas ang 200,000 Protestant mula France.

• Pre-Enlightenment Thinkers:

  • Rene Descartes: Ama ng makabagong racionalismo, nagsabi ng “I think, therefore I am.”

  • Francis Bacon: Nagpasimula ng siyentipikong pamamaraan.

  • Isaac Newton: Naniniwala na mayroong mga likas na batas na maaaring matuklasan.

Kontribusyon ng Scientific Revolution

• Pag-usbong ng heliocentric model ni Copernicus laban sa geocentric model.

• Pagsisimula ng pagdududa sa mga dating paniniwala at sa makapangyarihang simbahan.

• Paglago ng kamalayan na ang siyensiya ay pwedeng gamitin upang makatulong sa pagpapaliwanag at pagpapabuti sa buhay, hindi lang para sa espiritwal na mga layunin

Bacon’s Scientific Method

• Isang sistematikong paraan ng pagsasaliksik na naglalaman ng mga hakbang:

  • State the Problem (Ipahayag ang Tanong)

  • Gather the Information (Kunin ang Sanggunian)

  • Form a Hypothesis (Magmungkahi ng Paliwanag)

  • Perform Experiments (Gawin ang Eksperimentong Pagsubok)

  • Analyze Data (Suriin ang Datos)

  • State a Conclusion (Ipaliwanag kung tama ang hinala)

Isaac Newton

• Nagpaunlad ng mga ideya sa matematika at pisika na nagpapaliwanag sa pisikal na uniberso:

  • Mga Batas ng Bewegung (Motion Laws):

    1. Ang isang bagay na nasa galaw ay mananatili sa galaw hangga't walang puwersa na nakakaapekto.

    2. Force = mass x acceleration

    3. Bawat aksyon ay may katumbas na reaksyon

The Enlightenment (Edad ng Katuwiran)

• Isang rebolusyon sa pilosopiya noong ika-18 siglo na nagtutulak sa paggamit ng rason at agham.

• Nagsimula ito sa Paris, France, bilang pagtutol sa absolutismo at divine right.

• Ang mga pilosopo ay nagsusulong ng makatarungang pamamahala at karapatang pantao.

Mga Pilosopo at kanilang Pananaw

• John Locke

  • Naniniwala sa karapatan sa buhay, kalayaan, at pag-aari.

  • Ang gobyerno ay nararapat na protektahan ang mga ito.

  • Ang tao ay may karapatang baguhin ang gobyerno kapag hindi nito ipinatutupad ang layunin nito.

• Rousseau

  • Naniniwala sa karapatan sa buhay, kalayaan, at pagkakapantay-pantay.

  • Ang gobyerno ay nararapat na magtaguyod ng pagkakapantay-pantay sa lahat.

  • Ang “Social Contract” ay nagsasaad na ang tao ay nagsasagawa ng gobyerno upang masunod ang kanilang mga pangangailangan.

Mga Konsepto sa Social Contract

• Ang tao ay nakikilahok sa pagbubuo ng gobyerno.

• Kapag hindi tinutugunan ng gobyerno ang pangangailangan, may karapatan ang tao na baguhin ito.

• Iba’t ibang nagbigay ng pananaw sa kahulugan nito: Locke, Rousseau, mga Amerikanong pundador, French Revolutionaries, at maging sina Karl Marx, Lenin, at Mao sa kasaysayan.

Mga Pilosopo at Kanyang Ideya

• Voltaire

  • Nagkampo laban sa simbahan at gobyerno.

  • Nagsulong ng freedom of religion at separation of church and state.

  • Nakiisa rin siya sa paghahatol sa maling paglilitis at hustisya.

• Adam Smith

  • English economist na nagsulong ng laissez-faire (huwag mag-intervene ang gobyerno).

  • Pinaniniwalaan ang law of supply and demand sa pagtutukoy ng presyo.

• David Hume

  • Inilantad na ang pananampalataya ay isang uri ng irasyonal na paniniwala.

  • Naghina-hina sa pagkakaroon ng isang Diyos at nagsulong ng Deism.

Deism at the Watchmaker Theory

• Paniniwala sa isang Diyos na naglikha sa mundo ngunit hindi nakikialam matapos ang paglikha.

• Parang isang orasan na binuo at binwelo, ngunit pinababayaan matapos ang paggawa.

• Walang kailangang dasal o pagsamba, dahil hindi nakikinig ang Diyos.

• Ito ay pinaniwalaan ng ilan sa mga American founding fathers, kabilang si Thomas Jefferson.

• Sinusuportahan din ito ni Voltaire sa kanyang paniniwala sa kalayaan sa relihiyon.

The Results of the Enlightenment

• Use of Reason in Government: Enlightenment thinkers applied reason to justify various forms of government, leading to differing opinions on what was best.

  • Voltaire supported monarchy.

  • Rousseau championed democracy.

• Stimulated Religious Tolerance: The emphasis on reason and individual rights promoted greater acceptance of different religions and beliefs.

• Encouraged Progress: The Enlightenment fostered the idea that society could improve through education, science, and rational thought.

• Helped Spark the Industrial Revolution: The new way of thinking contributed to technological innovations and economic changes.

• Inspiration for Revolutions:

  • United States: The ideas of liberty and rights influenced the American Revolution.

  • France: Enlightenment ideals fueled the French Revolution.

  • Latin America: Led to independence movements against colonial powers.

• Questioning of Government Role: Citizens began to critically evaluate and demand accountability from their leaders, advocating for more democratic and just governance.