fonetyka i fonologia włoska - zaliczenie

FONETYKA (italiano: fonetica) jeden z działów lingwistyki zajmujący się badaniem dźwięków mowy ludzkiej (zwanych głoskami) od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy), ich cech fizycznych (akustycznych), ich odbierania i reakcji, jakie owe dźwięki wywołują w psychice człowieka.

Ze względu na w/w dziedziny jej zainteresowania fonetyka dzieli się na:

• fonetykę artykulacyjną (articolatoria); sposób wytwarzania dźwięków za pomocą narządów mowy

• fonetykę akustyczną (acustica); cechy fizyczne dźwięków

• fonetykę audytywną (uditiva); odbieranie i reakcje, jakie dźwięki wywołują w psychice człowieka

PRZEDMIOT OPISU FONETYCZNEGO: postrzegane zmysłowo cechy konkretnych tekstów (mówionych).

CEL OPISU FONETYCZNEGO: zarejestrowanie wszystkich zaobserwowanych cech konkretnych dźwięków mowy.

Fonetyka opisowa (synchroniczna) - bada rzeczywiste dźwięki mowy występujące w różnych językach, opisując je w sposób systematyczny i klasyfikując je zgodnie z ich właściwościami; analizuje aktualny stan fonetyczny języka

Uwaga: synchroniczna ≠ współczesna. Może analizować okres czasu w przeszłości, ale nie analizuje zmian na przestrzeni czasu.

Fonetyka historyczna (diachroniczna) - bada zmiany dźwięków mowy w czasie; zajmuje się ewolucją fonetyczną języków, śledząc, jak dźwięki mowy zmieniały się w historii języków oraz analizując procesy fonologiczne, które prowadzą do tych zmian

FONOLOGIA (zwana też fonematyką) to nauka o systemach dźwiękowych języków. W odróżnieniu od fonetyki badającej właściwości fizyczne dźwięków, fonologia ustala, jaki system one tworzą i jak funkcjonują w języku. Dźwięki zostały wpisane w usystematyzowany rejestr abstrakcyjnych jednostek, które nazwano fonemami (italiano: fonemi).

PRZEDMIOT OPISU FONOLOGICZNEGO: cechy dźwięków istotne z funkcjonalnego punktu widzenia.

CEL OPISU FONOLOGICZNEGO: badanie funkcji dźwięków w systemie komunikacji językowej; systemowe funkcje dźwięków w procesie komunikacji.

MIĘDZYNARODOWY ALFABET FONETYCZNY (ang. International Phonetic Alphabet, IPA) - system znaków fonetycznych opracowany przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Fonetyczne (International Phonetic Association, zał. 1886) w celu jednoznacznego zapisu dźwięków mowy ludzkiej, niezależnie od języka. Składa się on z symboli alfabetycznych, niealfabetycznych, jak i z 30 znaków diakrytycznych (tj. dystynktywnych). Najnowsza wersja alfabetu została zaktualizowana w 2005 roku.

Paul Edmund Passy - wynalazca alfabetu do transkrypcji fonetycznej

• Zapis fonetyczny umieszczany jest w nawiasach kwadratowych [ ], natomiast do zapisu fonemicznego (fonologicznego) używa się nawiasów ukośnych / /

• Pierwsi włoscy dialektolodzy, wśród których należy wymienić Clemente Merlo i Isaia Ascoli nie używali API, lecz stosowali własny system do zapisu fonetycznego

FONEM, „psychologiczny wzorzec dźwięku” - stanowi on najmniejszą jednostkę języka zdolną do różnicowania znaczenia; sam generalnie jest pozbawiony znaczenia, choć np. fonem /i/ w języku polskim i /e/ w języku włoskim posiadają swój sens. W tym przypadku jeden fonem to jeden morfem i jedno znaczenie.

Każdy fonem ma swoje cechy dystynktywne, które odróżniają go od pozostałych fonemów.

Fonem to wiązka cech dystynktywnych głoski. Należy do abstrakcyjnego „poziomu” systemu języka. Można go wskazać tylko poprzez wskazanie funkcji, jaką dany element pełni w procesie komunikacji. Tekstowymi realizacjami fonemu są grupy głosek.

GŁOSKA (fono, suono) - najmniejszy element jednolity dźwiękowy (tekstów języka mówionego) posiadający stałe cechy artykulacyjne i akustyczne, który jest fizyczną realizacją jakiegoś fonemu.

Głoska ma postać, jest dostrzegalna zmysłowo.

Głoski dzielą się na samogłoski, czyli jednostki zgłoskotwórcze (mogą tworzyć sylabę), a także spółgłoski, półsamogłoski i półspółgłoski, niezgłoskotwórcze. Ponadto mogą być:

• ustne (orali) lub nosowe (nasali)

• dźwięczne (sonore) lub bezdźwięczne (sorde)

• podwójne – geminaty lub pojedyncze

LITERA - graficzny znak używany w piśmie do reprezentowania fonemów lub głosek. Jest elementem systemu ortograficznego.

Przykład: Fonem /r/ wymawiany jest albo bardzo wyraziście w sposób wibrujący apikalny /ʹmare/ (jęz. włoski) albo w jęz. francuskim /ʹmaRe/. Pomimo tych różnych sposobów wymawiania tego samego fonemu, nie zmienia się znaczenie wyrazu. W tym przypadku napotykamy zwyczajnie dwa warianty realizacji tego samego fonemu, które nie powodują większych zakłóceń na polu semantycznym.

W wypadku zamiany w wyrazie mare fonemu /r/ na fonem /l/ zmienia się całkowicie słowo: mare → male.

Przykład: W wyrazach modna dama, drzewo, dlaczego i Budda, każde „d” brzmi inaczej. Jest to jeden fonem /d/, a 5 głosek „d”.

Różne głoski determinowane są przez sąsiedztwo liter (kontekst). Są to warianty danego fonemu - alofony (gr. allos + fon - inny dźwięk).

ALOFONY to różne warianty wymowy jednego fonemu, które nie zmieniają znaczenia wyrazu. Są to dźwięki, które mogą być artykułowane w nieco inny sposób w zależności od kontekstu fonetycznego, ale językowy system traktuje je jako ten sam fonem.

Wymiana fonemów, która powoduje utworzenie zupełnie innego słowa wskazuje na funkcję dystynktywną fonemów. Wyrazy różniące się między sobą tylko jednym fonemem nazywamy PARAMI MINIMALNYMI (coppia minima):

• dare → fare

• mela → tela

• dato → dado

• mano → nano

• sono → sogno /soɲo/

• fini → vini

• lana → rana

Również długość wymawiania niektórych spółgłosek lub samogłosek może być dystynktywna (różnicująca) w języku włoskim:

• papa → pappa /pap:a/

• fato → fatto

• caro → carro

• nona → nonna

Dystynktywna może być też pozycja akcentu:

• ancora [aŋˈko:ra] → ancora [ˈaŋko:ra]

• papa [ˈpa:pa] → papà [paˈpa]

GEMINATY (inaczej spółgłoski podwojone) - spółgłoski wymawiane jako wydłużone lub podwojone dźwięki, gdzie ich wymowa trwa dłużej niż zwykłej spółgłoski pojedynczej. W językach, które rozróżniają geminaty i pojedyncze spółgłoski, różnica ta może zmieniać znaczenie wyrazów (tzn. są fonemiczne).

W pisowni podwojeniu mogą ulec prawie wszystkie spółgłoski oprócz: „gli”, „gn”, „sc(i)”.

Podwojenie „q” → często spółgłoska „q” jest podwojona w pisowni przez „c”: acqua, acquedotto, acquisto, lecz należy pamiętać o wyjątkach, takich jak: soqquadro (podwojenie przez „q”), aquila (brak podwojenia), itd.

W pisowni nigdy nie ulega podwojeniu „h”.

Przykłady:

• pala (łopata) - palla (piłka)

• casa (dom) - cassa (skrzynia)

• fato (los) - fatto (fakt)

• sete (pragnienie) - sette (siedem)

• nono (dziewiąty) - nonno (dziadek)

• capello (włos) - cappello (kapelusz)

• sono (jestem) - sonno (sen)

• accrescere /akʹkreʃʃere/, affetto /afʹfetto/, aggettivo /adʤetʹtivo/, avverbio /avʹverbjo/, razza /ʹrattsa/, nonno /ʹnɔnno/, loggia /ʹlɔdʤa/, caccia /ʹkatʧa/

SYLABA (zgłoska) - fonem albo grupa fonemów wymawianych niezależnie i odrębnie podczas jednej emisji głosu. Każda sylaba musi zawierać jedną samogłoskę. Sylaba może być otwarta – zakończona samogłoską lub zamknięta – spółgłoską. Podział na sylaby służy również do właściwego przenoszenia wyrazu do nowego wiersza.

Wyraz złożony z jednej sylaby nazywa się monosylabicznym (monosillabo), natomiast tez złożony z dwóch lub więcej sylab wielosylabowym (polisillabo).

Nie wolno w języku włoskim rozdzielać dowolnie sylaby i przenosić jej części w niewłaściwy sposób do nowego wiersza.

Zasady podziału na sylaby:

• samogłoska stojąca na początku wyrazu, po której następuje jedna spółgłoska stanowi niezależną sylabę: a-ni-ma, i-so-la, o-li-vo

• podwójne spółgłoski lub spółgłoski wzmocnione, np. „cq” dzielą się na dwie niezależne sylaby: bel-lo, al-ler-gi-a, am-maz-za-re, ap-pren-de-re, ac-qua, ac-qui-sto

• grupy spółgłoskowe tworzą jedną sylabę wtedy, kiedy mogą znaleźć się na początku innego dowolnego wyrazu. Zasada nierozdzielania dotyczy też tzw. s impura (mo-stra, e-sta-te); grupy spółgłoskowe: ma-dre (bo „dramma”), ma-gro (bo „grosso”), mi-cro-bo (bo „cresta”)

• niepodzielne pozostają wszystkie dyftongi i tryftongi: bi-na-rio, buo-no, que-sto, miei, buoi

• rozdziela się samogłoski tworzące rozziew: pa-u-ra, flu-i-do, vi-a-le; trzeba jednakże pamiętać, że w tekstach pisanych nie przenosi się raczej do nowego wiersza samogłoski tworzącej rozziew, przeważa zapis: pau-ra

• nie rozdziela się graficznych dwuznaków i trój znaków takich jak „gn”, „gli”, „sci”, „ch”, gdyż stanowią one jedną spółgłoskę: se-gno, mon-ta-gna, lu-glio, fa-scia, mac-chi-na

DYFTONG - jednostki sylabowe utworzone z „i” lub z „u” pozbawionych akcentu i z innej samogłoski, która po nich lub przed nimi następuje. Wymowa ich przypomina polskie /j/ i /ł/: miotła, jajko, płot, płatek.

• Dyftongi wstępujące (dittonghi ascendenti) - półspółgłoska (/j/ lub /w/) poprzedza samogłoskę (semiconsonante + vocale)

  i + a, e, o, u: piano, piede, piove, più

  u + a, e, i, o: quando, questo, qui, quota

• Dyftongi zstępujące (dittonghi discendenti) - samogłoska występuje przed półsamogłoską (/j/ lub /w/) (vocale + semivocale)

  pneumatico, Mauro, poi, sei, fai, vai, dirai, altrui, auto

TRYFTONG - połączenie w jednej sylabie półspógłoski /j/ lub /w/, samogłoski zazwyczaj akcentowanej i półsamogłoski zamykającej sylabę: suoi, guai, miei.

ROZZIEW (hiat) - sytuacja, w której dwie samogłoski należą do różnych sylab, zamiast tworzyć dyftong. W takim przypadku, mimo że obie samogłoski są wymawiane, każda z nich należy do osobnej sylaby. Rozziew występuje po przedrostku ri-: pa-e-se, cor-te-o, spi-a, pa-u-ra, ri-u-nio-ne, ri-a-ve-re.

KLITYKI (clitici) - wyrazy nieakcentowane jedno lub dwusylabowe, które łączą się akcentowo z sąsiednim wyrazem (samodzielnym) posiadającym swój własny akcent. Elementy te dzielą się na dwie grupy ze względu na ich miejsce w wypowiedzeniu w stosunku do wyrazu akcentowanego:

Proklityki - występują przed wyrazem akcentowanym

• rodzajniki określone i nieokreślone: il cane /ilʹkane/, un ragazzo /unraʹgattso/

• przyimki i połączenia rodzajników określonych z przyimkami (preposizioni articolate): con Maria /konmaʹria/, allʹamica /allaʹmika/

• zaimki nieakcentowane (pronomi atoni): mi, ti, ci, vi, lo, la, li, le, si i ich kombinacje: mi si, ti ci, glielo, me lo, itd.: me lo devi dare /meloʹdeviʹdare/

• partykuły: ci, ne, vi: Ci sono io /ʧiʹsonoʹio/

• jednosylabowe przymiotniki: bel, gran, san: un bel ragazzo /unbelraʹgatstso/

Enklityki - występują po wyrazie akcentowanym

• zaimki występujące w połączeniu z formami czasowników, takimi jak: imperativo, gerundio, participio passato, infinito: lavorandoci /lavoʹrandoʧi/, conoscendoti /konoʃʹʃɛndoti/, sedutosi /seʹdutosi/, alzarsi /alʹtsarsi/, essersi lavato /ʹɛssersi laʹvato/, vattene! /ʹvattene/

Wymawiając klityki z samodzielnymi wyrazami nie należy robić żadnej przerwy pomiędzy słowami. Muszą one tworzyć jeden ciąg foniczny, „jedno słowo w zapisie fonematycznym”: una signora /unasiɲʹɲora/, bel gatto /bεlʹgatto/.

ELIZJA (elizione) - polega na wypadnięciu ostatniej samogłoski nieakcentowanej pod wpływem pierwszej samogłoski kolejnego słowa. W pisowni zaznacza się elizję przy pomocy apostrofu. W języku polskim zjawisko to określa się mianem wyrzutni:

• obowiązkowa elizja zachodzi w rodzajnikach lo, una, la przed samogłoskami w liczbie pojedynczej i w przymiotnikach: quello, bello:

  un’attrice /unatʹtriʧe/, unʹacqua /uʹnakkwa/, lʹamico mio /laʹmiko ʹmio/, lʹindirizzo /lindiʹritstso/, quellʹaquila /kwelʹlakwila/, bellʹamica /bellaʹmika/

• często eliduje się przyimek di przed wyrazami rozpoczynającymi się samogłoską w liczbie pojedynczej: d’inverno /dinʹvɛrno/, d’amore /daʹmore/, d’oro /ʹdɔro/

  Uwaga: obserwuje się ogólną tendencję do odchodzenia od elizji w przypadku przyimka „di” w niektórych konstrukcjach: np. di oggi, di ieri, ho deciso di organizzare una festa; ALE sono d’accordo, uomo d’affari, un quarto d’ora.

• elidują preposizioni articolate (przyimki wraz z rodzajnikami): dall’America (elizja fakultatywna)

APOKOPA (apocope, troncamento) - polega na wypadnięciu ostatniej samogłoski lub całej sylaby (nieakcentowanej) pod wpływem sąsiedniego wyrazu, który rozpoczyna się samogłoską lub dowolną spółgłoską oprócz tzw. s – impura, z, gn, x, ps: bel ragazzo /belragatstso/ – bello studente /ʹbɛllo stuʹdɛnte/

• Ponadto do wypadnięcia ostatniej nieakcentowanej samogłoski lub sylaby może dojść tylko wtedy jak poprzedzają ją litery: r, l, n i rzadziej m. quel signore, nessun amico, suor Maria

• Apokopa jest obowiązkowa z wyrazami uno, alcuno, nessuno, ciascuno, buono, bello, santo, grande (fakultatywnie): un fiore /unʹfjore/, alcun modo /ʹalkunʹmɔdo/, ciascun duomo /ʹʧaskun ʹdwɔmo/, nessun prete /ʹnessun ʹprɛte/, bel negozio /belneʹgɔtstsjo/, san Michele /sanmiʹkɛle/, gran casa /granʹkaza/

• Często też może wypaść ostatnia samogłoska lub sylaba w wyrazach: frate, suora: fra Luigi /fraluʹiʤi/, suor Teresa /sworteʹresa/

• Apokopy nie zaznacza się żadnym znakiem graficznym z wyłączeniem form trybu rozkazującego: di’ (dire), fa’ (fare), sta’ (stare), da’ (dare), va’ (andare)

• Apokopa i elizja różnią się między sobą tym, że do elizji dochodzi wyłącznie, kiedy zderzą się dwie samogłoski, natomiast apokopa zachodzi głównie przed spółgłoskami: buon’amica /bwonaʹmika/ (elisione); buon dottore /bwondotʹtore/ (troncamento)

Przykłady:

• a caval donato ...

• in particolar modo vs. in modo particolare

• voler mangiare, saper fare

• cuor di leone (senso figurato) vs. cuore di leone (senso letterale)

PODWOJENIE FONOSKŁADNIOWE (raddoppiamento sintattico) - zjawisko fonetyczne występujące w języku włoskim, w którym pierwsza spółgłoska następnego słowa ulega podwojeniu (czyli jest wymawiana jako geminata - podwójna spółgłoska). Podwojenie to nie jest zaznaczane w pisowni, lecz wpływa na wymowę. Zjawisko to można zaobserwować szczególnie w regionalnych i dialektalnych odmianach języka włoskiego w południowych regionach Włoch.

Elementy powodujące podwojenie fonoskładniowe to:

• Wyrazy jednosylabowe – mocne (monosillabi forti), posiadające akcent graficzny: è, già, né, più, sì

• Wyrazy jednosylabowe tzw. mocno akcentowane, ale pozbawione akcentu graficznego: ho, ha, so, sto, tre, blu, gru, re, fu, fa, qua, qui, va, tu, me, te

• Niektóre wyrazy nieakcentowane: a, che, chi, da, di tra, ma, o, e, no, se, su

• Wielosylabowe wyrazy zakończone akcentem graficznym: città, così, finì, parlò, scriverò

• Niektóre wielosylabowe przyimki i przysłówki (typu prefiksalnego) z akcentem na przedostatniej sylabie: come, contro, dove, sopra, ogni, qualche

Przykłady:

• Tre cani - /trek’kani/

• A casa - /akʹkaza/

• È buono - /ɛbʹbwɔno/

• qualche volta /ʹkwalkevʹvɔlta/

• città vecchia /ʧitʹtavʹvekkja/

• io o te /ʹio otʹte/

Uwaga: Współczesne zasady ortograficzne biorą pod uwagę podwojenie fonoskładniowe tylko wtedy, kiedy dwa wyrazy tworzą złożenie (forme composte), jak w przykładach: cosiddetto, soprattutto, sopravvento, contraccolpo, contravvenzione, vacci, dillo, davvero, lassù, sebbene, ossia, ovvero, ecc.

AKCENT WYRAZOWY polega na mocniejszym wymówieniu jednej sylaby w wyrazie, a w szczególności odpowiedniej samogłoski. Sylaba akcentowana (tonica) jest w taki sposób wyróżniona spośród pozostałych nieakcentowanych (atone). W języku włoskim akcent jest ruchomy (mobile), czyli nie pada zawsze na tę samą sylabę (w języku polskim akcent jest stały i prawie zawsze dotyczy przedostatniej sylaby).

• W języku włoskim większość wyrazów to PAROLE PIANE, czyli wyrazy akcentowane na przedostatnią sylabę (penultima sillaba), podobnie jak w języku polskim: nozione, canto, lavoro, intermezzo, mangiare, ecc.

• Niemniej istnieje duża grupa słów akcentowanych na III sylabę od końca, tzw. PAROLE SDRUCCIOLE: mobile, modulo, termometro, celebre

• Spotykamy też wyrazy akcentowane na IV sylabę od końca: BISDRUCCIOLE. Są to najczęściej czasowniki w III osobie l. mnogiej: capitano, scivolano

• Niektóre formy czasownikowe (np. trybu ‘imperativo’) tworzą zbitki z zaimkami enklitycznymi w rezultacie czego akcent może padać nawet na V sylabę od końca. Takie połączenia to wyrazy nazywane TRISDRUCCIOLE: recitamelo, comunicamelo, ordinamelo

• Wyrazy akcentowane na ostatnią sylabę, gdzie akcent zaznacza się graficznie to PAROLE TRONCHE: città, università, virtù, caffè, perché, itd.

Obowiązkowe zaznaczenie AKCENTU dotyczy następujących wyrazów:

• parole tronche

• niektórych jednosylabowców: già, può, ciò

• niektórych jednosylabowców, aby odróżnić je od ich homonimów, które mają inne znaczenie, np.:

PROZODIA - dział fonetyki i fonologii, który zajmuje się badaniem takich właściwości mowy jak: intonacja (melodia wypowiedzi), akcent wyrazowy, rytm, tempo mówienia, pauzy. Prozodia odnosi się do ogólnego sposobu organizacji dźwięków mowy, które wpływają na jej brzmienie i znaczenie. Jest to pojęcie nadrzędne wobec cech i zjawisk prozodycznych.

CECHY PROZODYCZNE - konkretne elementy mowy, które składają się na prozodię. Do najważniejszych cech prozodycznych należą: melodia (wzorzec wznoszenia i opadania tonu w wypowiedzi), akcent (nacisk na sylabę lub wyraz), rytm (rozmieszczenie akcentów i długości sylab), tempo (szybkość mówienia), pauza (przerwy w mowie). Cechy prozodyczne są mierzonymi lub obserwowanymi właściwościami mowy.

ZJAWISKA PROZODYCZNE - konkretne przejawy i procesy związane z wykorzystaniem cech prozodycznych w mowie. Przykłady zjawisk prozodycznych:

• podwojenie fonoskładniowe (wymiana pojedynczej spółgłoski na geminatę)

• elizja (pomijanie głosek)

• zmiany intonacji sygnalizujące pytanie, zdziwienie lub rozkaz

INTONACJA (intonazione) - zjawisko prozodyczne dotyczące zmian tonu głosu w trakcie mówienia polegające na odchyleniach w dół (intonacja opadająca) lub w górę (wznosząca) od tzw. tonu podstawowego, neutralnego. Można ją określić mianem melodii, modulacji głosu, by uwydatnić pewną treść informacyjną.

• INTONACJA WYRAZOWA (intonazione lessicale) - wyróżnienie właściwej sylaby wyrazu (akcent wyrazowy)

• INTONACJA ZDANIOWA (intonazione sintattica) - linia melodyczna wypowiedzi polegająca na wyróżnieniu pewnej jej części składowej lub całego wypowiedzenia. Intonacja zmienia się w zależności od rodzaju wyrażanej treści, intencji i ładunku emocjonalnego mówiącego.

  Na ogólną formę i brzmienie intonacji zdaniowej składają się też środki parajęzykowe (tratti paralinguistici), do których należą: szybkość mówienia, przerwy, pauzy, przyspieszenie, wydłużenia i przyciski, głębokość, natężenie, barwa głosu.

  Ze względu na intencję osoby mówiącej intonacja zdania może być:

  • opadająca (kadencja) właściwa dla wypowiedzeń twierdzących i rozkazów

  • wznosząca (antykadencja) właściwa dla większości pytań

  • równa (progrediencja) bez wyraźnego spadku lub podwyższenia tonu charakterystyczna dla wypowiedzi urwanych

Główne grupy dialektalne na Półwyspie Apenińskim:

• dialekty północne

• dialekty środkowowłoskie (toskańskie) - najbardziej zbliżone do łaciny

• dialekty południowe

• dialekty sardyńskie

• dialekty umbryjsko-latyńskie